LUẬN án tiến sĩ hát trống quân
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (15.98 MB, 251 trang )
BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM
PHẠM MINH HƯƠNG
HÁT TRỐNG QUÂN
LUẬN ÁN TIẾN SĨ ÂM NHẠC HỌC
HÀ NỘI, NĂM 2018
BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
HỌC VIỆN ÂM NHẠC QUỐC GIA VIỆT NAM
PHẠM MINH HƯƠNG
HÁT TRỐNG QUÂN
CHUYÊN NGÀNH: ÂM NHẠC HỌC
MÃ SỐ: 62 21 02 01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ ÂM NHẠC HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. NGUYỄN THỤY LOAN
HÀ NỘI, NĂM 2018
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả
nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng
để bảo vệ ở bất kỳ học vị nào. Các thông tin trích dẫn trong luận án này đều
được chỉ rõ nguồn gốc.
Hà Nội, ngày 01 tháng 10 năm 2017
Tác giả luận án
Phạm Minh Hương
ii
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU…………………………………………………………………………..
1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ HÁT
TRỐNG QUÂN VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN………...
5
1.1. Tình hình nghiên cứu về Hát Trống quân………………………………….
5
1.1.1. Khái quát về các tài liệu liên quan đến Hát Trống quân được tìm hiểu trong luận án
5
1.1.2. Phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu……………………………………………. 8
1.1.3. Những vấn đề đã được đề cập tới trong các tài liệu……………………………. 16
1.1.4. Đánh giá tình hình nghiên cứu………………………………………………… 20
1.2. Một số vấn đề liên quan đến luận án..............................................................
29
1.2.1. Về những vấn đề sẽ được giải quyết trong luận án…………………………… 29
1.2.2. Về nguồn tư liệu được sử dụng………………………………………………. 30
1.2.3. Về cơ sở lý thuyết và các thuật ngữ được sử dụng…………………………… 30
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 36
CHƯƠNG 2: DIỆN MẠO CỦA HÁT TRỐNG QUÂN………………………... 37
2.1. Diện mạo của các sinh hoạt Hát Trống quân xét từ góc độ mục đích diễn xướng 37
2.1.1. Các sinh hoạt Hát Trống quân mang mục đích giao duyên,
vui chơi giải trí, thi tài……………………………………………………...
38
2.1.2. Các sinh hoạt Hát Trống quân mang mục đích tín ngưỡng………………..
48
2.2. Diện mạo của Hát Trống quân xét từ góc độ âm nhạc…………………….
58
2.2.1. Thang âm và âm vực………………………………………………………. 59
2.2.2. Giai điệu…………………………………………………………………… 61
2.2.3. Cấu trúc - hình thức………………………………………………………... 65
2.2.4. Nhạc cụ đi kèm…………………………………………………………….. 68
2.2.5. Mối quan hệ giữa âm nhạc và lời ca……………………………………….. 73
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 92
CHƯƠNG 3: ĐẶC TRƯNG ÂM NHẠC CHUNG VÀ ĐẶC TRƯNG ÂM NHẠC
MANG TÍNH ĐỊA PHƯƠNG CỦA HÁT TRỐNG QUÂN……………………….. 93
3.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân………………………......... 94
3.2. Đặc trưng âm nhạc của Hát Trống quân vùng Đất Tổ……………………... 95
3.2.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân vùng Đất Tổ………………….. 96
3.2.2. Đặc trưng âm nhạc mang tính địa phương của Hát Trống quân trong vùng Đất Tổ.. 105
3.3. Đặc trưng âm nhạc của Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ………… 118
3.3.1. Đặc trưng âm nhạc chung của Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ……….. 118
3.3.2. Đặc trưng âm nhạc riêng của Hát Trống quân tiểu vùng 1……………………... 128
3.3.3. Đặc trưng âm nhạc riêng của Hát Trống quân tiểu vùng 2……………………... 132
3.4. Các bảng nhận diện làn điệu Hát Trống quân ở các vùng/tiểu vùng/địa phương 134
Tiểu kết……………………………………………………………………………. 139
KẾT LUẬN………………………………………………………………………..
140
Tài liệu tham khảo................................................................................................... 146
Phụ lục…………………………………………………………………………….
150
iii
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
TỪ ĐẦY ĐỦ
KÝ HIỆU HOẶC CHỮ VIẾT TẮT
Đi lên
k
Đi xuống
m
Đúng
Đ
Phụ lục
PL
Quãng
q.
Thứ
t
Tiết tấu lời ca
TTLC
Trang
tr.
Trưởng
T
iv
DANH MỤC BẢNG BIỂU
Trang
* Bảng 1.1.
So sánh mức độ nghiên cứu về khía cạnh nguồn gốc và lời ca
của Hát Trống quân ở hai giai đoạn trước năm 1980
13
* Bảng 2.1.
So sánh Hát Trống quân giao duyên, vui chơi giải trí, thi tài và
Hát Trống quân tín ngưỡng về mặt diễn xướng
57
* Bảng 2.2.
Bảng thống kê các thang âm được sử dụng trong Hát Trống quân
60
* Bảng 2.3.
Bảng quy luật tiến hành quãng với các thanh điệu nối tiếp tương
ứng được sử dụng trong một số bài Hát Trống quân
76
* Bảng 3.1.
Các nhóm cao độ tạo nên đường nét cơ bản của giai điệu Hát
Trống quân vùng Đất Tổ
98
* Bảng 3.2.
So sánh âm vực của các bài Hát Trống quân vùng Đất Tổ và
vùng đồng bằng Bắc bộ
119
* Bảng 3.3.
So sánh thang âm của các bài Hát Trống quân ở vùng Đất Tổ
và vùng đồng bằng Bắc bộ
120
* Bảng 3.4.
Các nhóm cao độ tạo nên đường nét cơ bản của giai điệu Hát
Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ
121
* Bảng 3.5.
Kết cấu quãng nòng cốt và sự hình thành các dạng cấu trúc
quãng được dùng nhiều nhất trong Hát Trống quân vùng đồng
bằng Bắc bộ
125
* Bảng 3.6.
Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các vùng khác nhau
136
* Bảng 3.7.
Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các địa
phương/nhóm địa phương thuộc vùng Đất Tổ
137
* Bảng 3.8.
Bảng nhận diện âm nhạc của Hát Trống quân ở các tiểu vùng
thuộc vùng đồng bằng Bắc bộ
138
v
DANH MỤC CÁC VÍ DỤ ÂM NHẠC
Số ví dụ
Nội dung ví dụ
Trang
Ví dụ 1:
Nội dung lời ca về chủ đề tình yêu mang tính hóm hỉnh, hài hước
46
Ví dụ 2:
Nội dung lời ca phản ánh cuộc sống lao động
46
Ví dụ 3:
Nội dung lời ca bài hát gọi
46
Ví dụ 4:
Nội dung lời ca bài hát giao hẹn
47
Ví dụ 5:
Nội dung lời ca phản ánh mục đích hát thờ Thánh
54
Ví dụ 6:
Nội dung lời ca phản ánh sự mong ngóng của trai làng Đức Bác
54
Ví dụ 7:
Nội dung lời ca phần hát trao trống
55
Ví dụ 8:
Nội dung lời ca giao duyên trong Hát Trống quân tín ngưỡng
55
Ví dụ 9:
Nội dung chặng cuối trong Hát Trống quân Đức Bác
56
Ví dụ 10:
Một số kiểu kết hợp bước nhảy với bước đi bình ổn
62
Ví dụ 11:
Nối tiếp hai hay nhiều bước nhảy liên tiếp gấp khúc
63
Ví dụ 12:
Nối tiếp hai hay nhiều bước nhảy liên tiếp cùng chiều
63
Ví dụ 13:
Nối tiếp hai hay nhiều bước nhảy liên tiếp ngược chiều và cùng chiều
63
Ví dụ 14:
Mô hình tiết tấu đồng độ
64
Ví dụ 15:
Đảo phách chỉ trong giai điệu âm nhạc
64
Ví dụ 16:
Một đoạn đơn có câu nhạc thứ nhất ngắn hơn câu nhạc thứ hai
65
Ví dụ 17:
Một đoạn đơn có câu nhạc thứ nhất dài hơn câu nhạc thứ hai
66
Ví dụ 18:
Một đoạn đơn có hai câu nhạc cân phương
66
Ví dụ 19:
Một đoạn đơn có ba câu nhạc không cân phương
67
Ví dụ 20:
Các âm thanh của trống đất và vị trí phổ biến của chúng trong tiết nhịp
71
Ví dụ 21:
Các vị trí khác trong tiết nhịp được dùng phân biệt với hai âm
thanh của trống đất.
71
Ví dụ 22:
Mối tương quan giữa cao độ âm nhạc và thanh điệu lời ca (trường
hợp thứ nhất)
74
Ví dụ 23:
Mối tương quan giữa cao độ âm nhạc và thanh điệu lời ca (trường
hợp thứ hai)
75
Ví dụ 24:
Quy luật tương ứng giữa tiến hành quãng và nối tiếp thanh điệu lời ca
77
Ví dụ 25:
Quy luật tương ứng giữa tiến hành quãng và nối tiếp thanh điệu lời ca
77
Ví dụ 26:
Quy luật tương ứng giữa tiến hành quãng và nối tiếp thanh điệu lời ca
77
vi
Ví dụ 27:
Khoảng cách quãng 4Đ, quãng 5Đ giữa các âm kết câu, kết đoạn
78
Ví dụ 28:
Ca từ cùng một nhóm thanh điệu xuất hiện liên tiếp ở các cao độ khác nhau
79
Ví dụ 29:
Trường hợp ngược dấu giọng
80
Ví dụ 30:
Mô hình tiết tấu lời ca đồng độ
80
Ví dụ 31:
Mô hình tiết tấu lời ca dị độ 1
80
Ví dụ 32:
Mô hình tiết tấu lời ca dị độ 2
81
Ví dụ 33:
Mô hình tiết tấu lời ca dị độ 3
81
Ví dụ 34:
Đảo phách chỉ trong tiết luật của ca từ
81
Ví dụ 35:
Đảo phách cả trong giai điệu âm nhạc và tiết luật của ca từ
82
Ví dụ 36:
Phân ngắt các trổ bằng tiết tấu trống lưu không
83
Ví dụ 37:
Phân ngắt các trổ bằng dấu hiệu ngân dài ca từ cuối trổ
83
Ví dụ 38:
Phân ngắt các trổ bằng cụm ca từ phụ cố định cuối trổ
84
Ví dụ 39:
Phân ngắt các trổ bằng điệp lại 4 ca từ chính và phụ cuối trổ
84
Ví dụ 40:
Phân ngắt các trổ bằng đảo vay trả ca từ thứ 8 của vế 8 cuối trổ
85
Ví dụ 41:
Phân ngắt các trổ bằng nét láy cố định cuối trổ
85
Ví dụ 42:
Thủ pháp đảo cụm 4 ca từ làm mở rộng khuôn khổ câu nhạc
87
Ví dụ 43:
Mô hình tiết tấu trống cơ bản (mô hình 1, 2)
88
Ví dụ 44:
Mô hình tiết tấu trống cơ bản (mô hình 3, 4)
89
Ví dụ 45:
Mô hình tiết tấu trống mở rộng
89
Ví dụ 46:
Mô hình tiết tấu trống rút gọn
89
Ví dụ 47:
Tiết tấu trống trùng với tiết tấu lời ca
90
Ví dụ 48:
Tiết tấu trống không trùng với tiết tấu lời ca (mang tính giữ nhịp)
91
Ví dụ 49:
Tiết tấu trống không trùng với tiết tấu lời ca (có mô hình tiết tấu cụ thể)
91
Ví dụ 50:
Kết cấu 3 cao độ nòng cốt của Hát Trống quân vùng Đất Tổ
100
Ví dụ 51:
Ảnh hưởng của kết cấu 3 cao độ nòng cốt đến tiến hành giai điệu Hát
Trống quân vùng Đất Tổ
101
Ví dụ 52:
Mối quan hệ quãng tương đối cố định giữa các nhóm thanh điệu lời ca
của Hát Trống quân vùng Đất Tổ
101
Ví dụ 53:
Điệp lại toàn bộ hoặc một bộ phận của câu 8 cuối trổ
103
Ví dụ 54:
Nét nhạc điệp gần như cố định ở cuối mỗi trổ
104
Ví dụ 55:
Vị trí tiết tấu đảo phách tương đối cố định trong Hát Trống quân Đức Bác
105
Ví dụ 56:
Đảo phách tương đối cố định ở từ thứ 6/vế 8 trong Hát Trống quân Đức Bác
106
Ví dụ 57
Mô hình tiết tấu lời ca phổ biến trong Hát Trống quân Đức Bác
106
vii
Ví dụ 58:
Ba nhân tố hạt nhân tạo nên giai điệu Hát Trống quân Đức Bác
107
Ví dụ 59:
Ba trổ Hát Trống quân Đức Bác của ba nghệ nhân khác nhau
107
108
Ví dụ 60:
Mô hình tiết tấu lời ca đặc trưng của Hát Trống quân Hữu Bổ
109
Ví dụ 61:
Bộ phận 1 trong mô hình giai điệu kết trổ đặc trưng của Hát Trống quân
Hữu Bổ
111
Ví dụ 62:
Bộ phận 2 trong mô hình giai điệu kết trổ đặc trưng của Hát Trống quân
Hữu Bổ
112
Ví dụ 63:
Bộ phận 2 trong mô hình giai điệu kết trổ đặc trưng của Hát Trống quân
Hữu Bổ
113
Ví dụ 64:
Cách sử dụng chất liệu trong một trổ Hát Trống quân ở làng Hiền Quan
115
Ví dụ 65:
Chuyển nhóm cao độ trong bài Hát Trống quân (hát ở sân chùa)
117
Ví dụ 66:
Phân bố tương ứng với các nhóm thanh điệu lời ca trong nhóm 5 cao độ ở
Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ
126
Ví dụ 67:
Phân bố tương ứng với các nhóm thanh điệu lời ca trong nhóm 6, 7 cao độ
ở Hát Trống quân vùng đồng bằng Bắc bộ
126
Ví dụ 68:
Chuyển nhóm cao độ trong bài Hát Trống quân “Họa cá”
129
Ví dụ 69:
Tiết tấu lời ca đồng độ trong Hát Trống quân tiểu vùng 1
129
Ví dụ 70:
Câu kết bài trong Hát Trống quân tiểu vùng 1
130
Ví dụ 71:
Thủ pháp đảo 2 ca từ cuối câu 6 mở đầu trong Hát Trống quân tiểu vùng 1
132
Ví dụ 72:
Nét láy kết trổ đặc trưng trong Hát Trống quân tiểu vùng 2
134
Ví dụ 73:
Nét luyến cao độ phổ biến trong Hát Trống quân tiểu vùng 2
134
Ví dụ 74:
Nét kết trổ tương đối cố định khi ca từ kết có thanh không dấu trong Hát
Trống quân tiểu vùng 2
134
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hát Trống quân là một sinh hoạt văn hóa truyền thống của người Việt, phổ
biến ở miền Bắc Việt Nam trước đây. Các cuộc Hát Trống quân với mục đích giao
duyên hay vui chơi giải trí thường hay được tổ chức vào khi nông nhàn rỗi rãi hay
trong các dịp vui, hội hè, đình đám và được giới trẻ nông thôn cũng như thành thị
Bắc bộ xưa đặc biệt yêu thích. Ngoài ra, ở một số nơi thuộc vùng trung du Bắc bộ
còn có lối Hát Trống quân mang đậm yếu tố tín ngưỡng, được diễn ra trong các lễ hội
mùa xuân và mùa thu hàng năm. Ngoài Hát Trống quân, ở vùng Quảng Trị (miền
Trung Việt Nam), người ta cũng tìm thấy điệu nhạc mang tên gọi Trống quân với
những đặc điểm riêng, độc đáo.
Có thể nói, Hát Trống quân có một diện mạo khá phong phú với nhiều khác biệt
về hình thức sinh hoạt, mục đích diễn xướng, âm nhạc… cũng như những nét riêng mang
tính địa phương. Tuy nhiên, giống với đa phần các thể loại âm nhạc truyền thống khác,
do tác động của hoàn cảnh lịch sử, do cuộc sống xã hội đổi thay, Hát Trống quân ngày
nay đã mai một đi nhiều. Mặc dù có không ít các hoạt động bảo tồn, các dự án khôi phục
được Nhà nước đầu tư khuyến khích, song loại hình nghệ thuật này sau khi được phục
hồi ở một số nơi đã có những biến đổi, không còn giữ được diện mạo và vai trò như
trước nữa. Bởi vậy, dù có nhiều công trình, bài viết về Hát Trống quân dưới góc độ này
hay góc độ khác, nhưng việc tiếp cận nghiên cứu để có một cái nhìn tổng quan, mang
tính hệ thống về một đối tượng văn hóa có diện mạo đa dạng như Hát Trống quân và tìm
những đặc trưng nhằm nhận diện thể loại âm nhạc này vẫn là một đề tài đầy sức hấp dẫn
đối với người viết luận án. Thêm vào đó, chọn đề tài “Hát Trống quân”, chúng tôi hy
vọng rằng sau khi nghiên cứu, nhận diện đầy đủ về Hát Trống quân có thể góp một phần
vào việc bảo vệ, gìn giữ vốn di sản nghệ thuật này của cha ông.
2. Mục tiêu và mục đích nghiên cứu
Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là phác thảo được diện mạo tổng quát của Hát
Trống quân, đồng thời tìm ra đặc trưng âm nhạc chung và các đặc trưng âm nhạc mang
tính địa phương của thể loại dân ca này nhằm phân biệt nó với các thể loại dân ca khác
cũng như để nhận diện các phong cách địa phương khác nhau của Hát Trống quân.
2
Mục đích nghiên cứu của đề tài nhằm: giải quyết một phần các khoảng trống
chưa được đề cập tới hoặc tìm hiểu chưa sâu kỹ trong các tài liệu của các tác giả đi
trước, đóng góp thêm vào việc nhận diện một cách đầy đủ hơn về Hát Trống quân một thể loại dân ca phổ biến của người Việt ở Bắc bộ. Từ đó, góp phần vào việc bảo
tồn thể loại dân ca này một cách đúng đắn và phù hợp theo từng vùng/địa phương.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là thể loại Hát Trống quân của người Việt
ở Bắc bộ, trong đó tập trung nhiều hơn vào các lối Hát Trống quân hiện diện với tư
cách là một sinh hoạt văn hóa độc lập.
Tuy nhiên, do điều kiện còn nhiều hạn chế, nên chúng tôi chưa đủ khả năng khảo
sát, sưu tầm về Hát Trống quân trên tất cả các địa phương có lối hát này ở Bắc bộ, mà
chỉ có thể thực hiện công việc điền dã tại một số địa phương đồng bằng và trung du Bắc
bộ ven sông Lô, sông Hồng, những nơi xưa kia thường xuyên có các cuộc Hát Trống
quân. Đó là các tỉnh thành: Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Hưng Yên, Hà Tây cũ (nay thuộc Hà
Nội), Hải Dương. Ngoài ra, địa giới nghiên cứu của luận án còn mở rộng thêm một số
địa phương mà chúng tôi không có điều kiện sưu tầm trực tiếp tại chỗ nhưng lại có tư
liệu âm thanh về Hát Trống quân ở những nơi đó trong kho lưu trữ của Viện Âm nhạc,
bao gồm: Hải Phòng, Ninh Bình, Hà Bắc cũ (nay là Bắc Ninh).
Mặc dầu phạm vi nội dung nghiên cứu của luận án sẽ là tất cả các khía cạnh
liên quan đến Hát Trống quân như: thời điểm, không gian, địa điểm diễn xướng;
phương thức, hình thức và đối tượng tham gia diễn xướng; nội dung diễn xướng…,
nhưng trong đó trọng tâm hướng đến khía cạnh âm nhạc học.
4. Phương pháp nghiên cứu
Các phương pháp nghiên cứu được sử dụng trong khi thực hiện đề tài luận án
bao gồm:
-
Phương pháp khai thác tư liệu thành văn. Phương pháp này được sử
dụng chủ yếu ở chương 1 và chương 2 nhằm mục đích kế thừa thành
quả của các nhà nghiên cứu đi trước, định hướng cho việc tìm ra
những điểm mới cho luận án; đồng thời góp phần vào việc tổng hợp,
hệ thống hóa các khía cạnh liên quan đến Hát Trống quân.
3
-
-
Phương pháp điền dã, khảo sát, phỏng vấn (bao gồm cả hồi cố). Đây
là phương pháp được dùng để thu thập thêm tư liệu và thẩm tra lại trong chừng mực có thể, một số thông tin đã có trước đây liên quan
đến Hát Trống quân. Các kết quả thu được sẽ là dữ liệu để sử dụng ở
chương 2 và chương 3 của luận án.
Phương pháp phân tích, đối chiếu, so sánh và quy nạp, tổng hợp, hệ
thống hóa. Phương pháp này được áp dụng trong toàn bộ luận án để
tìm ra những điểm chung và riêng trong diện mạo, đặc biệt là trong
các khía cạnh âm nhạc học của Hát Trống quân.
Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi còn sử dụng phương pháp nghiên
cứu liên ngành giữa âm nhạc học và văn hóa học, trong đó trọng tâm là âm nhạc học.
5. Những đóng góp của đề tài
Mặc dù nguồn tư liệu chưa thật đầy đủ, song dựa trên các tư liệu hiện có, chúng
tôi vẫn mạnh dạn đưa ra những nhận xét, đánh giá, đúc kết mang tính tổng thể bước
đầu về thể loại Hát Trống quân ở Bắc bộ trong luận án này. Những đóng góp cụ thể
của đề tài bao gồm:
-
-
-
-
Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu toàn diện và sâu kỹ hơn về thể
loại Hát Trống quân trên mọi khía cạnh, đặc biệt là phần âm nhạc, từ đó
đưa ra được một cái nhìn bao quát, tổng thể, đầy đủ hơn, có hệ thống về
loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống này.
Dựa trên những khác biệt trong âm nhạc của Hát Trống quân ở các địa
phương, luận án lần đầu tiên đề xuất việc phân vùng/tiểu vùng Hát Trống
quân từ góc độ âm nhạc học.
Việc đúc kết đặc trưng âm nhạc của Hát Trống quân nói chung cũng như
các đặc trưng âm nhạc mang tính địa phương của thể loại dân ca này sẽ là
cơ sở giúp cho người đọc phân biệt âm nhạc của Hát Trống quân với các
thể loại dân ca khác, và nhận diện các phong cách âm nhạc của Hát Trống
quân ở các vùng/tiểu vùng/địa phương được rõ ràng hơn.
Những đúc kết về khía cạnh âm nhạc của Hát Trống quân trong luận án sẽ
đóng góp một phần vào hệ thống cơ sở dữ liệu phục vụ cho việc xây dựng lý
thuyết âm nhạc truyền thống Việt Nam sau này.
4
-
Luận án có thể được dùng làm tài liệu tham khảo cho việc giảng dạy bộ môn
âm nhạc truyền thống Việt Nam trong các trường học, đồng thời sẽ là những
thông tin khoa học hữu ích cho công tác bảo tồn và khôi phục thể loại Hát
Trống quân ở các địa phương.
6. Bố cục của đề tài
Ngoài phần Mở đầu và Kết luận, đề tài gồm 3 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu về Hát Trống quân và một số
vấn đề liên quan đến luận án
Chương 2: Diện mạo của Hát Trống quân
Chương 3: Đặc trưng âm nhạc chung và đặc trưng âm nhạc mang tính
địa phương của Hát Trống quân
5
CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ HÁT TRỐNG QUÂN
VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
Trong chương 1, dựa trên các tài liệu thu thập được, chúng tôi sẽ tìm hiểu về
tình hình nghiên cứu Hát Trống quân từ trước đến nay, đồng thời đưa ra những đánh
giá về nội dung cũng như mức độ nghiên cứu về Hát Trống quân trong các tài liệu của
các tác giả đi trước. Trên cơ sở đó, xác định những khoảng còn trống trong việc nghiên
cứu thể loại âm nhạc này, đòi hỏi sự bổ khuyết để có được một cái nhìn tương đối đầy
đủ, rõ ràng, có hệ thống về Hát Trống quân, đặc biệt là từ góc độ âm nhạc học. Một
phần trong số những khoảng trống đó sẽ được giải quyết trong luận án.
Cũng trong chương này, chúng tôi sẽ trình bày một số vấn đề liên quan đến
việc triển khai đề tài của luận án.
1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ HÁT TRỐNG QUÂN
Cho đến nay đã có không ít công trình, bài viết tìm hiểu về Hát Trống quân ở
nhiều vùng (nhưng chưa phải là toàn bộ các địa phương có Hát Trống quân) với
những khía cạnh khác nhau, dưới các góc độ tiếp cận khác nhau. Những nhận xét,
đánh giá về tình hình nghiên cứu thể loại Hát Trống quân trong các tài liệu của các
tác giả đi trước sẽ được trình bày cụ thể trong các tiểu mục sau đây.
1.1.1. Khái quát về các tài liệu liên quan đến Hát Trống quân được tìm hiểu
trong luận án
Có thể phân chia các tài liệu có đề cập đến Hát Trống quân thành hai khối: tài
liệu văn bản giấy và tài liệu được đăng tải trên mạng internet, trong đó:
* Khối tài liệu văn bản giấy: Khối này bao gồm các sách xuất bản, các công
trình nghiên cứu, các bài viết đăng trên các báo, tạp chí phát hành. Số lượng văn bản
của khối tài liệu này không nhiều với nội dung bao chứa cả những bài viết (thường là
các bài báo ngắn) mang tính giới thiệu khái quát về diện mạo Hát Trống quân nói
chung, hoặc Hát Trống quân ở một vùng/địa phương cụ thể; và những công trình, bài
viết tìm hiểu, nghiên cứu chuyên sâu về Hát Trống quân.
6
* Khối tài liệu được đăng tải trên mạng internet: Đây là khối tài liệu có số
lượng tương đối lớn1, bao gồm các tài liệu văn bản và tài liệu âm thanh, hình ảnh.
Nội dung của các tài liệu văn bản đăng tải trên internet chủ yếu chỉ dừng lại ở mức
độ giới thiệu khái quát về sinh hoạt Trống quân nói chung hay của một vùng/địa
phương; hoặc mang tính cập nhật, đề cập đến những vấn đề văn hóa, xã hội… hiện
có liên quan đến loại hình nghệ thuật này.
Với những đặc điểm vừa trình bày về các tài liệu liên quan đến Hát Trống
quân, chúng tôi thấy các tài liệu văn bản giấy có sự chuyên sâu và phong phú hơn
hẳn trong các vấn đề được nghiên cứu so với khối tài liệu được đăng tải trên internet.
Do vậy, trong chương này chúng tôi chỉ tập trung tìm hiểu, phân loại, phân kỳ, tổng
hợp và đánh giá khối tài liệu văn bản giấy. Các tài liệu này được thu thập và thống
kê từ nhiều nguồn, bao gồm: tài liệu văn bản nguyên gốc; những nội dung liên quan
được trích lục/đề cập tới trong các công trình, bài viết; tên các tài liệu có trong danh
sách tài liệu tham khảo của các công trình, bài viết.
Cho đến hết thập kỷ đầu tiên của thế kỷ XXI, chúng tôi đã thu thập và biết đến
45 tài liệu văn bản giấy có đề cập đến Hát Trống quân (sẽ được giới thiệu ở tiểu mục
1.1.2. Phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu). Trong số 45 tài liệu này, chúng tôi được tiếp
cận trực tiếp với 33 tài liệu; 12 tài liệu còn lại chỉ được biết đến một cách gián tiếp thông
qua 33 tài liệu nói trên. Có thể vẫn còn những tài liệu khác liên quan đến Hát Trống quân
mà chúng tôi chưa có điều kiện được biết đến hoặc tiếp cận. Do đó, những đánh giá,
nhận định về tình hình nghiên cứu Hát Trống quân được đưa ra trong luận án sẽ chủ yếu
chỉ dựa trên những tài liệu văn bản giấy chúng tôi được tiếp cận trực tiếp hoặc gián tiếp
thông qua những nhận xét, thông tin của các tác giả khác về những tài liệu mà chúng tôi
chưa có trong tay.
Ở khối tài liệu này, thời điểm sớm nhất xuất hiện các bài viết đề cập đến thể
loại Hát Trống quân là từ những năm cuối thế kỷ XIX. Sau đó, số lượng các tài liệu
có đề cập tới Hát Trống quân ngày một nhiều hơn, chuyên sâu hơn với sự góp mặt
của nhiều thế hệ các nhà nghiên cứu và sưu tầm trong và ngoài nước. Cho đến nay
chúng ta có được một vốn liếng các tài liệu có liên quan đến Hát Trống quân cũng
khá dày dặn.
1
Nếu chỉ cần đánh từ “Hát Trống quân” vào công cụ tìm kiếm trên trang Google, chúng ta sẽ nhận được
576.000 kết quả tìm kiếm liên quan đến ba chữ này, trong đó có một số lượng không nhỏ kết quả liên quan
trực tiếp đến thể loại Hát Trống quân được ưu tiên liệt kê trong 10 trang đầu/tổng số 27 trang hiện kết quả tìm
kiếm.
7
Theo tìm hiểu của chúng tôi, Hát Trống quân lần đầu tiên được nhắc tới từ
cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX trong một số bài viết của các nhà nghiên cứu nước
ngoài và Việt Nam như: Notes sur l’origine des chants Annamites (A.Chéon, Hanoi,
1889), Les chants et les traditions des Annamites (H.Dumoutier, Hanoi, 1890),
Chrestomathie Annamite (Nordemann, Hanoi, 1914)...
Tuy nhiên, chỉ từ sau Cách mạng tháng Tám, các công trình nghiên cứu về Hát
Trống quân mới xuất hiện ngày một nhiều và đi sâu hơn về các khía cạnh liên quan đến
hát Trống quân - từ những bài viết nhỏ cho đến những sách chuyên khảo, và gần đây là
một vài công trình liên quan tới các dự án khôi phục, bảo tồn loại hình nghệ thuật này.
Trong số các công trình đã công bố từ sau Cách mạng Tháng Tám, có khá
nhiều công trình tổng hợp bao chứa trong đó những phần viết về hát Trống quân,
chẳng hạn như:
-
“Tuyển tập văn học Việt Nam” (phần Văn học dân gian, tập I) (NXB Văn
học, Hà Nội, 1972).
“Tục ngữ dân ca Việt Nam” (NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1980).
“Cấu trúc bài bản một số thể loại dân ca người Việt vùng châu thổ sông
Hồng” (Công trình khoa học cấp Bộ năm 2009 của Viện Âm nhạc do
PGS.TS Lê Văn Toàn làm chủ nhiệm đề tài)
v.v…
Ngoài ra, còn có các bài viết và công trình mang tính chuyên khảo tìm hiểu về
thể loại âm nhạc này mà chúng tôi đã được tiếp cận như:
-
Sơ khảo về hát Trống quân, dân ca Bắc Việt của Lê Văn Hảo (Tập san Đại
học Huế số 31/1963).
Hát Trống quân, hình thức diễn xướng dân gian của người Việt của
Nguyễn Hữu Thu (Tạp chí Dân tộc học số 2/1981).
Hát Trống quân của Trần Việt Ngữ (NXB Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2002).
v.v…
Nhìn chung, phần lớn các công trình nghiên cứu về Hát Trống quân thường đề
cập tới những khía cạnh liên quan đến các lối Hát Trống quân mang mục đích giao
duyên, vui chơi giải trí. Riêng về lối Hát Trống quân thờ mang tính tín ngưỡng, chỉ
có Trống quân Đức Bác được thấy nhắc đến trong một vài bài viết, công trình ở mức
độ miêu thuật về phương thức diễn xướng hoặc nói qua về làn điệu âm nhạc như
8
Những bài hát giao duyên, Dân ca người Việt, Hát Xoan của Tú Ngọc; Ca nhạc dân
gian Vĩnh Phú của Phạm Khương; Văn hóa dân gian/ Địa chí Vĩnh Phú do Ngô
Quang Nam chủ biên… Công trình nghiên cứu có thể xem khá toàn diện và đầy đủ
mọi khía cạnh về Trống quân Đức Bác là công trình khoa học cấp cơ sở Trống quân
Đức Bác ở vùng Đất Tổ của người viết luận án này.
Để có được một cái nhìn tổng quát, có hệ thống về tình hình nghiên cứu Hát
Trống quân, chúng tôi đã tiến hành phân loại, phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu và đưa
ra những đánh giá sơ bộ về các nội dung được tìm hiểu trong các tài liệu này.
1.1.2. Phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu
Việc phân kỳ các giai đoạn nghiên cứu trong khối tài liệu liên quan đến Hát
Trống quân này được dựa trên các tiêu chí: thời điểm công bố, góc độ tiếp cận, phạm
vi nội dung nghiên cứu, mức độ nông/sâu của vấn đề nghiên cứu, tính mới của các
nội dung nghiên cứu… Theo đó, chúng tôi tạm chia thành 3 giai đoạn:
1.1.2.1. Giai đoạn trước năm 1950
Ở thời kỳ này, các tài liệu đề cập đến Hát Trống quân chỉ có 12/45 tài liệu.
Các tài liệu được biết đến dưới dạng sách in hoặc bài viết đăng trên các báo, tạp chí,
trong đó đa số là những sản phẩm của các nhà nghiên cứu nước ngoài viết bằng tiếng
nước ngoài (7/12 tài liệu). Ngoài 3 tài liệu của A. Cheon (1889), H.Dumoutier (1890)
và Nordemann (1914) đã nêu ở tiểu mục 1.1.1., 4 tài liệu còn lại của các tác giả nước
ngoài gồm:
-
A. Cheon (1905): Recueil des 100 textes annamites (Tuyển tập 100 bài văn
thơ của người An Nam)
M. Gaston Knops (1913): Histoires de la musique dans l’Indochine (Lịch
sử âm nhạc Đông Dương)
George Cordier (1920): Essai de la littérature annamite. La chanson (Sơ
khảo về văn chương An Nam. Các loại hát)
A.Schaeffner (1936): Origine des instruments de musique (Nguồn gốc các
nhạc khí)
Đáng tiếc, đối với các tài liệu này, chúng tôi không có điều kiện tiếp cận trực
tiếp, mà chỉ được biết thông qua phần trích dẫn, đánh giá hay tài liệu tham khảo của
các tài liệu khác bằng tiếng Việt như Nguyễn Văn Huyên toàn tập - Văn hóa và giáo
9
dục Việt Nam [4]; Hát hội [8], Sơ khảo về Hát Trống quân dân ca Bắc Việt [5], Hát
Trống quân - hình thức diễn xướng dân gian của người Việt [38]. Do đó, chúng tôi
không thể đưa ra những đánh giá được một cách đầy đủ, chuẩn xác về nội dung của
các tư liệu này theo tiêu chí đã đề ra ở trên. Tuy nhiên, theo như tiêu đề của các tài
liệu cho thấy chúng dường như đều có nội dung nghiên cứu mang tính tổng hợp, trong
đó có thể có một phần nhắc tới Hát Trống quân. Trong bài nghiên cứu Hát đối của
nam nữ thanh niên ở Việt Nam [4, tr.63,64] có chi tiết trích dẫn liên quan đến nhạc
cụ có tên là “Trống quân” từ hai tài liệu của Nordemann và G. Cordier và có nhắc
đến một nguồn tư liệu nữa nói về nhạc cụ Trống quân là của tác giả Cheon. Như thế,
có thể biết một phần nội dung đề cập đến Hát Trống quân trong 3 tài liệu này là mô
tả về nhạc cụ Trống quân.
Trong bài Hát hội [8], tác giả Trần Văn Khê cũng có nhắc tới một số nội dung
được đề cập trong tài liệu của các tác giả nước ngoài như H. Dumoutier (Hà Nội, 1890),
M. Gaston Knops (Paris, 1913), G. Cordier (1920), A.Schaeffner Payot (Paris, 1936).
Ngoài vấn đề nhạc cụ, còn có hai nội dung khác thấy được giới thiệu trong các tài liệu
này. Đó là nguồn gốc và thời điểm diễn xướng của Hát Trống quân.
Một thành tố nữa liên quan đến Hát Trống quân được mô tả trong Recueil des
100 textes annamites (Tuyển tập 100 bài thơ văn của người An Nam) theo trích dẫn
của Lê Văn Hảo [5] là hình thức diễn xướng.
Để thông tin thêm, chúng tôi xin đưa ra một số ý kiến đánh giá về các tài liệu
của tác giả nước ngoài của nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Thu trong bài viết Hát Trống
quân - hình thức diễn xướng dân gian của người Việt:
Năm 1889, A.Cheon, Ghi chép về nguồn gốc những bài hát của người
An Nam (Note sur l’origine des chants annamites) có đề cập đến lối hát
Trống quân, nhưng hết sức sơ sài, nhiều vấn đề khác của lối hát này
không được nhắc tới.
Năm 1890, Dumoutier, Les chant et les traditions des annamites, có bàn
tới bài hát và truyền thống, nhưng cũng không tiến xa hơn là mấy.
Năm 1914, Nordemann, Cổ văn tuyển tập của người An Nam
(Chrestomathie Annamite), trong đó có nói đến dân ca Trống quân,
nhưng tựu trung đối với những tác giả đó cũng chỉ nhắc tới như một “sự
lạ”, hoặc chủ yếu sưu tập lời ca để tìm hiểu đánh giá nó theo quan niệm
10
riêng của mình. Và có lẽ, họ cũng không thể hiểu được thế nào là tâm
hồn, là trí tuệ người Việt [38, tr.133].
Vì không được tiếp cận trực tiếp với văn bản, nên những điều trình bày trên
đây về các tài liệu của các tác giả nước ngoài chỉ dừng lại ở những thông tin gián tiếp
qua lăng kính của một vài tác giả khác.
Ngoài phần tìm hiểu của các tác giả nước ngoài, cũng trong giai đoạn này đã có
5 tài liệu có đề cập đến Hát Trống quân của các tác giả Việt Nam. Trong số này, chúng
tôi chỉ được tiếp cận trực tiếp với duy nhất một tài liệu là: Les chants alternés des garçons
et des filles en Annam (Hát đối của nam nữ thanh niên ở Việt Nam- tên tài liệu bằng tiếng
Việt theo cách dịch trong bộ sách Nguyễn Văn Huyên toàn tập - Văn hóa và giáo dục
Việt Nam do Phạm Minh Hạc và Hà Văn Tấn chủ biên [4]) của Nguyễn Văn Huyên được
ấn hành bằng tiếng Pháp tại Pháp năm 19342. Đây cũng là một phần viết nghiên cứu tổng
hợp về thể loại hát đối đáp nam nữ nói chung ở Việt Nam, gồm các khía cạnh: phong
tục, tập quán, diễn xướng, âm nhạc, văn học, ngôn từ lời ca…, trong đó tác giả chủ yếu
tìm hiểu đối tượng nghiên cứu từ góc độ văn học và ngôn ngữ học xã hội. Tác giả Nguyễn
Hữu Thu trong bài viết Hát Trống quân - hình thức diễn xướng dân gian của người Việt
đã nhận định về tài liệu này như sau:
Năm 1934, Nguyễn Văn Huyên, Hát đối đáp gái trai, Hát Trống quân được
miêu tả như một tài liệu dân tộc học, phong tục học. Đây là một công trình
đáng chú ý, ông đã có một quan niệm mới trong việc khảo cứu dân ca. Tuy
nhiên, riêng phần hát Trống quân, ông cũng chỉ dành cho nó một số trang ít
ỏi [38, tr.134].
Đúng như tác giả Nguyễn Hữu Thu đã viết, trong tài liệu Hát đối của nam nữ thanh
niên ở Việt Nam, phần viết liên quan trực tiếp đến Hát Trống quân chỉ có 3/149 trang
(chiếm 2% dung lượng của tài liệu). Tuy nhiên, chúng tôi không tìm thấy tên gọi Hát Trống
quân với tư cách là một thể loại âm nhạc được nhắc đến trong tài liệu, mà thông qua hình
thức trình diễn được tác giả mô tả3, chúng tôi đoán định nó gần với cách diễn xướng của
Hát Trống quân. Trong tài liệu, tác giả Nguyễn Văn Huyên chỉ ghi chú thích một loại hát
2
Nguyễn Văn Huyên: Les chants alternés des garçons et des filles en Annam. Paris, Librairie Orientaliste
Paul Gautiiner, t3, Rue Jacob, 1934.
3
“…Người ta kê trong sân hai chiếc chõng tre cách nhau một cái trống đệm… Một chàng trai bắt đầu hát. Rồi,
cô gái đáp lại… Nếu một trong hai người không trả lời được nữa, thì bị loại. Khi đã bị loại khỏi nhóm, thì người
đó không được ngồi trên chõng nữa mà ngồi xuống cùng công chúng. Hội kéo dài suốt đêm…” [4, tr.53]
11
có liên quan tới hình thức diễn xướng được mô tả là hát Trông giăng. Ở đây, từ “Trống
quân” chỉ thấy xuất hiện là tên gọi của một nhạc cụ độc đáo được sử dụng trong thể loại
hát đối (mục Nhạc cụ, chương 1 “Âm nhạc của các bài hát đối”). Như thế, nội dung liên
quan trực tiếp đến thể loại Hát Trống quân trong “một số trang ít ỏi” của tài liệu kể trên
chỉ đề cập tới khía cạnh nhạc cụ dưới dạng mô tả các loại trống đất khác nhau. Mặc dù
vậy, nội dung này mang một ý nghĩa không nhỏ. Đây là những nghiên cứu tìm hiểu về
một thể loại âm nhạc cổ truyền Việt Nam qua lăng kính của một người Việt Nam thuộc
nền văn hóa Việt Nam. Do đó, cách nhìn và nhận định của tác giả với tư cách là người
“trong cuộc”, ngấm sâu văn hóa, phong tục tập quán Việt Nam hẳn là sẽ có những điểm ít
nhiều khác biệt với cách nhìn của người nước ngoài. Đồng thời, đoạn nội dung này cũng
cho thấy phạm vi vấn đề và mức độ tìm hiểu về Hát Trống quân giai đoạn này.
4/5 tài liệu của các tác giả Việt Nam còn lại có tiêu đề cho thấy đối tượng tìm
hiểu của bài viết chính là Hát Trống quân, đó là:
-
Vũ Hy Tố (1927): Chống quân đối ca
-
Sự tích Hát Trống quân (đăng trên Trung Bắc chủ nhật số 29, 1940)
Anh Ngẫn (báo Tri Tân, số 19, 1941): Trống quân giữa trai Xuân Cầu và
-
gái Khúc Lộng
Vì cái tội sính chữ của mấy ông đồ Hà Thành mất hẳn bài Hát Trống quân
(đăng trên Trung Bắc chủ nhật số 164, 1943)
Cho đến nay chúng tôi chưa có điều kiện được đọc các văn bản tài liệu này nên
chưa thể có những bình luận về chúng. Riêng về tài liệu Chống quân đối ca của Vũ Hy
Tố, tác giả Nguyễn Văn Huyên có viết đây là một trong những cuốn sách của các tác
giả Việt Nam lượm lặt những tục ngữ, ngạn ngữ và khúc hát [4, tr.43, 44].
Như vậy, các bình luận chúng tôi có thể đưa ra về việc nghiên cứu Hát Trống
quân giai đoạn này chủ yếu mang tính phán đoán. Tuy thế, dựa trên những thông tin
có được, chúng tôi vẫn mạnh dạn đưa ra một số nhận xét về tình hình nghiên cứu Hát
Trống quân ở giai đoạn này như sau:
- Phần lớn các tài liệu được tiếp cận từ góc độ của những người nước ngoài
theo cách nhìn của những người bên ngoài nền văn hóa Việt Nam trong thời điểm
lịch sử Việt Nam đang nằm trong sự đô hộ của nhà nước thực dân phương Tây.
- Đã có những tìm hiểu nghiên cứu của người Việt Nam về thể loại Hát Trống
quân cho dù số lượng còn khiêm tốn.
12
- Đa số các tài liệu mang tính tổng hợp, trong đó có một phần đề cập đến thể loại
Hát Trống quân; nhưng cũng đã có một số ít tài liệu chuyên khảo về Hát Trống quân.
- Các khía cạnh tìm hiểu liên quan tới thể loại Hát Trống quân được thấy bao
gồm: nguồn gốc, tổ chức sinh hoạt, hình thức trình diễn, nhạc cụ, lời ca. Song phạm
vi và mức độ tìm hiểu trong các tài liệu ở giai đoạn này mới dừng lại ở việc tìm hiểu
sinh hoạt Hát Trống quân tại một vài địa phương cụ thể dưới dạng mô tả sơ lược.
Có thể thấy, dù số lượng không nhiều, chất lượng chưa chuyên sâu, nhưng các
tài liệu nghiên cứu liên quan đến thể loại Hát Trống quân trong giai đoạn này là những
bước khởi đầu nền tảng cho việc tìm hiểu thể loại âm nhạc này về sau.
1.1.2.2. Giai đoạn từ 1950 - trước năm 1980
Nếu như ở giai đoạn trước, các tài liệu liên quan đến Hát Trống quân chủ yếu
của các tác giả nước ngoài, thì từ năm 1950 trở đi, đã có nhiều tác giả Việt Nam quan
tâm đến thể loại này hơn với 10 tài liệu (so với 5 tài liệu ở giai đoạn trước). Tuy nhiên,
ở thời kỳ này số lượng tài liệu nghiên cứu về Hát Trống quân vẫn còn khá ít ỏi (10/45
tài liệu), do điều kiện đất nước lúc bấy giờ đang trong hoàn cảnh chiến tranh và sau đó
là hậu chiến đầy khó khăn, gian khổ, không phải là môi trường thuận lợi để nuôi dưỡng
và đẩy mạnh những tìm tòi nghiên cứu. Song điểm khác biệt so với giai đoạn trước ở
chỗ: hầu như toàn bộ các tài liệu ra đời ở giai đoạn này đều của các tác giả Việt Nam
với góc nhìn của người Việt Nam về văn hóa Việt Nam và đặc biệt là phạm vi nội dung
cũng như mức độ nghiên cứu của các tài liệu đã được mở rộng và chuyên sâu hơn.
Ngoại trừ tài liệu của Lê Văn Hảo (1963) và Tuyển tập văn học Việt Nam (1972) được
nhắc tới ở tiểu mục 1.1.1., các tài liệu liên quan đến Hát Trống quân còn lại ra đời trong
thời gian này bao gồm:
-
Phạm Duy (1952): Hát Trống quân
Tư Nguyên (1957): Hát Trống quân
Vũ Ngọc Phan (1957): Hát Trống quân (in trong Sơ thảo lịch sử văn học
Việt Nam, tập 1) [29]
Trần Văn Khê (1958): Hát hội [8]
Nguyễn Lộc (1974): Hát Xoan Vĩnh Phú [15]
Tú Ngọc (1975): Những bài hát lễ nghi phong tục [20]
Vũ Ngọc Phan - Tạ Phong Châu - Phạm Ngọc Hy (1977): Hợp tuyển thơ
văn Việt Nam (phần Văn học dân gian, tập 1) [30]
13
-
Thân Đức Thu (1977): Sơ bộ tìm hiểu sinh hoạt hát đối đáp nam nữ cổ truyền
ở Hà Bắc [35]
Ngoài khía cạnh nguồn gốc, hình thức diễn xướng, lời ca, nhạc cụ đã được đề
cập tới trong các tài liệu ở giai đoạn trước, một số vấn đề khác liên quan đến Hát
Trống quân như các cách tổ chức sinh hoạt, tính chất, sắc thái âm nhạc bắt đầu được
chú ý tìm hiểu trong một số tài liệu thuộc giai đoạn này. Địa giới nghiên cứu về thể
loại Hát Trống quân trong các tài liệu cũng không chỉ giới hạn trong một vài địa
phương cụ thể mà được mở rộng ra cả một khu vực (như trường hợp bài Sơ khảo về
Hát Trống quân dân ca Bắc Việt [5]).
Bên cạnh sự mở rộng về phạm vi nội dung cũng như địa giới nghiên cứu, các
tài liệu ở giai đoạn này có sự tìm hiểu sâu hơn một bước về các khía cạnh liên quan
đến thể loại Hát Trống quân đã được đề cập tới trong các tài liệu thuộc giai đoạn
trước. Có thể nhận thấy rõ điều này qua Bảng 1.1. - so sánh mức độ nghiên cứu của
các tài liệu ở hai giai đoạn về các khía cạnh nguồn gốc, lời ca:
Bảng 1.1.
SO SÁNH MỨC ĐỘ NGHIÊN CỨU VỀ KHÍA CẠNH
NGUỒN GỐC VÀ LỜI CA CỦA HÁT TRỐNG QUÂN
Ở HAI GIAI ĐOẠN TRƯỚC NĂM 1980
Khía cạnh
Giai đoạn trước năm
1950
Giai đoạn từ 1950-trước năm 1980
Nguồn gốc Đưa ra một giả thiết về - Mở rộng thêm nhiều truyền thuyết và giả thiết về
nguồn gốc của Hát Trống nguồn gốc của Hát Trống quân.
quân.
- Có những phân tích, bình luận, nhận xét và đưa ra
những quan điểm riêng của các tác giả về nguồn gốc của
Hát Trống quân từ góc độ xã hội học và dân tộc học.
Lời ca
Mô tả sơ lược về nội dung
văn học và liệt kê nội dung
một số lời ca được dùng
trong Hát Trống quân.
- Nội dung văn học và nội dung các lời ca cụ thể.
- Đề cập tới các từ phụ được sử dụng.
- Bắt đầu quan tâm tới các đặc điểm liên quan tới cấu
trúc lời ca Hát Trống quân của một số địa phương.
Đặc biệt, thời kỳ này có bài viết Sơ khảo về Hát Trống quân dân ca Bắc Việt
của Lê Văn Hảo [5] đã bước đầu phác thảo một cách đầy đủ hơn diện mạo của thể
loại Hát Trống quân với các khía cạnh từ mục đích diễn xướng; thời điểm, địa điểm
diễn xướng; các dạng sinh hoạt Hát Trống quân đến lời ca; tính chất âm nhạc; nhạc
14
cụ đệm. Đáng chú ý hơn là tác giả đã bắt đầu đi sâu vào phân tích, lý giải đưa ra
những giả thiết về nguồn gốc địa lý cũng như lịch sử của thể loại Hát Trống quân từ
góc độ dân tộc học.
Như vậy, các tài liệu liên quan tới Hát Trống quân giai đoạn này đã tiến thêm
một bước về mặt chất lượng.
1.1.2.3. Giai đoạn từ 1980 đến nay
Đây là thời kỳ nở rộ các bài viết, công trình khoa học, ấn phẩm sách về thể loại
Hát Trống quân. Trong tổng số 45 tài liệu mà chúng tôi biết đến, có tới 23 tài liệu (chiếm
51%) được ra đời vào quãng thời gian này. Có thể đưa ra con số thống kê về các tài liệu
tìm hiểu, nghiên cứu liên quan đến Hát Trống quân giai đoạn này như sau:
-
Các bài viết, công trình, sách xuất bản nghiên cứu tổng hợp về văn hóa, văn
học, âm nhạc cổ truyền, trong đó có phần viết về thể loại Hát Trống quân: Có
12 tài liệu, trong đó có 2 tài liệu đã được đề cập đến ở tiểu mục 1.1.1. Các tài
liệu còn lại bao gồm:
+ Nguyễn Hữu Thu (1981): Âm nhạc và phong tục lễ nghi tôn giáo, hội hè [37]
+ Tú Ngọc (1983): Những bài hát giao duyên [21]
+ Phạm Khương (1984): Ca nhạc dân gian Vĩnh Phú [10]
+ Phạm Khương (1986): Âm nhạc/văn hóa dân gian vùng Đất Tổ [11]
+ Nguyễn Hữu Thu (1989): Thơ sáu tám và dân ca đối đáp tỏ tình [41]
-
+ Tú Ngọc (1994): Dân ca người Việt [22]
+ Tú Ngọc (1997): Hát Xoan, dân ca nghi lễ phong tục [23]
+ Lê Tuyên (1997): Thế nào là Hát Trống quân, Quan họ [46]
+ Nguyễn Thụy Loan (1998): Tín ngưỡng tôn giáo và ca nhạc cổ truyền [14]
+ Phạm Phúc Minh (1999): Cây đàn bầu những âm thanh kỳ diệu (1999) [16]
Các tài liệu chuyên khảo về Hát Trống quân: Ngoài 2 tài liệu kể ra trong tiểu mục
1.1.1., còn có 9 tài liệu khác. Đó là:
+ Nguyễn Hữu Thu (1980): Tư duy Việt cổ từ nhạc khí Trống quân [36]
+ Nguyễn Hữu Thu (1983): Tìm hiểu một số làn điệu Trống quân và quá trình
phát triển của chúng [39]
+ Nguyễn Hữu Thu (1987): Lời ca Trống quân [40]
+ Nguyễn Hữu Thu (1991): Lề lối Hát Trống quân [42]
15
+ Nguyễn Hữu Thức (1992): Suy nghĩ về Hát Trống quân bên dòng sông cổ
[44]
+ Vũ Hồng Đức (1993): Hải Hưng có Hát Trống quân [3]
+ Bùi Trọng Hiền (1999): Hát Trống quân ở Dạ Trạch [6]
+ Lê Danh Khiêm (2004): Tìm hiểu Hát Trống quân Bắc Ninh [9]
+ Phạm Minh Hương (2004): Trống quân Đức Bác ở vùng Đất Tổ [7]
Có thể thấy, nếu như ở những giai đoạn trước, các tài liệu nghiên cứu liên quan
đến Hát Trống quân dưới dạng nội dung tổng hợp chiếm tỷ lệ áp đảo, thì trong giai
đoạn này, các tài liệu nghiên cứu chuyên khảo về Hát Trống quân đã có bước phát
triển vượt trội về mặt số lượng với tỷ lệ gần như ngang bằng với các tài liệu nghiên
cứu mang tính tổng hợp. Cùng với sự phát triển về số lượng, độ rộng và độ sâu trong
các nghiên cứu về Hát Trống quân cũng được gia tăng đáng kể.
Không gian địa lý là một vấn đề được mở rộng trong các tài liệu tìm hiểu về Hát
Trống quân những năm này. Nếu như đối tượng Hát Trống quân được đề cập đến trong
các tài liệu trước đó chỉ nêu là Hát Trống quân Bắc bộ chung chung hoặc Hát Trống
quân ở Hà Bắc4, thì vùng có Hát Trống quân được nghiên cứu trong các bài viết, công
trình giờ đây đã cụ thể và phong phú hơn, bao gồm Vĩnh Phú5, Hải Hưng6, Bắc Ninh...
Các chuyên khảo cũng không chỉ dừng lại ở việc tìm hiểu chung về thể loại Hát
Trống quân mà đã có những bài viết nghiên cứu sâu hơn về từng thành tố của thể loại
Hát Trống quân của tác giả Nguyễn Hữu Thu như: Tư duy Việt cổ từ nhạc khí Trống
quân [36], Tìm hiểu một số làn điệu Trống quân và quá trình phát triển của chúng [39],
Lời ca Trống quân [40], Lề lối Hát Trống quân [42].
Tính “rộng” và “sâu” trong các tài liệu về Hát Trống quân thời gian này còn
được thể hiện ở phương cách và góc độ nghiên cứu. Trong những năm trước, các tài
liệu đề cập đến thể loại Trống quân chủ yếu theo lối mô tả, thống kê các thông tin.
Những nghiên cứu sâu, có phân tích, lý giải rất hiếm gặp (khoảng 1, 2 tài liệu). Vào
thời kỳ này, các tác giả đã sử dụng đa dạng các phương pháp nghiên cứu khác nhau;
các tri thức về văn hóa học, dân tộc học, lịch sử, văn học… để tìm hiểu, lý giải và
đưa ra những đúc kết mang tính lý luận về đặc điểm các khía cạnh như nguồn gốc,
lời ca, hình thức diễn xướng, nhạc cụ đệm… của thể loại Hát Trống quân.
4
Nay thuộc thành phố Hà Nội và tỉnh Bắc Ninh.
Nay thuộc hai tỉnh Vĩnh Phúc và Phú Thọ.
6
Nay thuộc hai tỉnh Hưng Yên và Hải Dương.
5
16
Nếu như ở các giai đoạn trước, những tìm hiểu về Hát Trống quân từ góc độ âm
nhạc còn sơ sài, thì trong những năm này, đã có những bài viết, công trình nghiên cứu
sâu hơn về khía cạnh âm nhạc của Hát Trống quân. Đó là Những bài hát giao duyên
[21], Tìm hiểu một số làn điệu trống quân và quá trình phát triển của chúng [39], Hải
Hưng có Hát Trống quân [3], Dân ca người Việt [22], Hát Trống quân ở Dạ Trạch [6],
Trống quân Đức Bác ở vùng Đất Tổ [7], Cấu trúc bài bản một số thể loại dân ca vùng
châu thổ sông Hồng [45]. Không chỉ dừng lại ở mức độ mô tả, các bài viết, công trình
này đã có những phân tích, đánh giá và đưa ra nhận xét, thậm chí đã có một số đúc kết
bước đầu về mặt âm nhạc của thể loại Hát Trống quân.
Như vậy, nhìn chung, giai đoạn sau năm 1980 là khoảng thời gian huy hoàng
của việc tìm hiểu và nghiên cứu Hát Trống quân. Các tài liệu liên quan đến thể loại Hát
Trống quân đã phát triển đông đảo về số lượng và chuyên sâu hơn về chất lượng.
Trong tiểu mục tiếp theo, chúng tôi sẽ bàn tới những nội dung cụ thể liên quan
đến Hát Trống quân đã được đề cập trong các tài liệu.
1.1.3. Những vấn đề đã được đề cập tới trong các tài liệu
Như đã viết trong nhóm tiểu mục 1.1.2., hầu hết các khía cạnh của thể loại Hát
Trống quân đều đã được các tác giả quan tâm tìm hiểu trong các bài viết, công trình:
từ nguồn gốc, tổ chức sinh hoạt, hình thức diễn xướng, lề lối diễn xướng cho đến lời
ca, âm nhạc, nhạc cụ đệm… Tuy nhiên, ở mỗi tài liệu, các vấn đề được nghiên cứu
có liều lượng, mức độ nông/sâu khác nhau; cách tiếp cận và đánh giá cũng khác nhau.
Chúng tôi sẽ lần lượt điểm lại những vấn đề liên quan đến Hát Trống quân đã được
đề cập trong các tài liệu.
1.1.3.1. Tên gọi và nguồn gốc thể loại
a) Tên gọi
Vấn đề tên gọi của thể loại Hát Trống quân được thấy nhắc đến trong 7 tài liệu
của các tác giả: G.Cordier (Dẫn theo Trần Văn Khê [8]); Phan Kế Bính; Phạm Duy
(Dẫn trong Lê Văn Hảo [5]), Trần Văn Khê [8], Lê Văn Hảo [5], Nguyễn Hữu Thu
[38], Phạm Minh Hương [7]. Tuy nhiên, trong các tài liệu, chỉ thấy duy nhất có tài
liệu Trống quân Đức Bác ở vùng Đất Tổ của Phạm Minh Hương có đề cập đến vấn
đề này một cách độc lập trong một tiểu mục riêng biệt nhưng cũng chỉ giới hạn bàn
về tên gọi của thể loại này ở một địa phương cụ thể là làng Đức Bác. Còn ở các tài
