Nghiên cứu khiếm thính không mắc phải ở trẻ em (Luận án tiến sĩ)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM ĐÌNH NGUYÊN

NGHIÊN CỨU KHIẾM THÍNH KHÔNG MẮC PHẢI
Ở TRẺ EM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH - 2018


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

PHẠM ĐÌNH NGUYÊN

NGHIÊN CỨU KHIẾM THÍNH KHÔNG MẮC PHẢI
Ở TRẺ EM

Chuyên ngành: Tai- Mũi- Họng
Mã số: 62720155

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

1. PGS.TS. LÂM HUYỀN TRÂN
2. TS. NGUYỄN HỮU DŨNG

THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH- 2018


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan luận án này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, do chính
tôi thực hiện. Các số liệu được thu thập nghiêm túc và trung thực. Kết quả
nghiên cứu chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Nghiên cứu sinh


MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các biểu đồ
Danh mục các hình
ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................... 1
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU ........................................................................... 3
Chương 1.

TỔNG QUAN TÀI LIỆU .................................................... 4

Chương 2.

ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..... 45

Chương 3.

KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ................................................ 60


 

Chương 4. 

BÀN LUẬN......................................................................... 87 

KẾT LUẬN

........................................................................................... 126 

KIẾN NGHỊ

........................................................................................... 129 

DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN 
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
- Phiếu thông tin bệnh nhân
- Giấy chấp thuận tham gia nghiên cứu
- Kết quả khảo sát đột biến gen của các bệnh nhân tham gia nghiên cứu
- Danh sách bệnh nhân tham gia nghiên cứu
- Biên bản của Hội đồng Y Đức và Hội đồng Khoa Học Kỹ Thuật Bệnh viện
Nhi Đồng 1

 


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
VIẾT TẮT

TIẾNG ANH

AA

Amino acid

ABI

Audiotory Brainstem Implant

ABR

Audiotory Brainstem Response
American College of Medical
Genetics
Autosomal Dominant
Autosomal Recessive
Autosomal
Rescessive
Non
Syndrome Hearing Loss
American
Speech
Hearing

Association
Alleleee Specific PCR
deci Bel
The
single
nucleotide
polymorphism
database
identification number

ACMG
AD
AR
ARNSHL
ASHA
AS-PCR
dB
dB SNP ID
DFNA

Deafness Autosomal dominant

DFNB

Deafness Autosomal recessive

DFNX

Deafness X-linked

DNA

Deoxyribo Nucleic Acid

EDTA

Ethylene Diamide- Tetra Acetate

EVA
GJB
JCIH

Enlarged Vestibular aqueduct
Gap Junction Beta genes
Joint Commitee of Infant Hearing

TIẾNG VIỆT
A xít amin
Cấy điện thính giác thân
não
Điện thính giác thân não
Trường Đại học Y Sinh
Hoa Kỳ
Di truyền theo tính trội
Di truyền theo tính lặn
Khiếm thính đơn thuần di
truyền theo tính lặn
Hiệp hội Ngôn ngữThính học Hoa Kỳ
Khuếch đại alen đặc hiệu
Đơn vị đo lường tiếng ồn

Mã đột biến được xác
định trên ngân hàng gen
của NCBI
Đột biến gây khiếm thính
di truyền theo tính trội
Đột biến gây khiếm thính
di truyền theo tính lặn
Đột biến gây khiếm thính
di truyền trên nhiễm sắc
thể giới tính
A xít nucleotic
Chất
chống
đông
Ethylene Diamide- Tetra
Acetate
Dãn rộng cống tiền đình
Các gen khoảng nối Beta
Hiệp hội Thính học trẻ em


mRNA

NLĐ

Messeger RNA
ARN thông tin
National Center for Biotechnology Trung Tâm Công Nghệ
Information
Sinh Học Quốc Gia

Nhĩ lượng đồ

NGS

Next Generation Sequence

Giải trình tự thế hệ mới

OAE

Oto Acoustic Emission

Âm ốc tai

OAE (-)

OAE “refer”

OAE âm tính

OAE (+)

OAE “pass”

PCR

Polymerase chain reaction

OAE dương tính
Phương pháp khuếch đại

chuỗi
Phản xạ cơ bàn đạp

NCBI

PXCBĐ
RNA
rRNA
SNP
TLĐ
TCYTTG
UNHS
USPSTF

Ribonucleic acid
Ribosomal RNA
Single Nucleic Polymorphism

A xít ribonucleic
ARN ribosom
Biến thể đa hình
Thính lực đồ
WHO
Tổ chức Y tế Thế Giới
Universal Newborn Hearing Tầm soát khiếm thính ở
Screening
trẻ sơ sinh
The US Preventive Services Task Đội Đặc nhiệm Dự phòng
Force
Hoa Kỳ

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Virus gây khiếm thính .................................................................... 14
Bảng 1.2. Tương quan giữa nguyên nhân và dạng khiếm thín ....................... 15
Bảng 1.3. Các gen đột biến trong hội chứng Usher ........................................ 21
Bảng 1.4. Các vị trí đột biến gen gây khiếm thính ........................................ 25
Bảng 1.5. Tương quan giữa đột biến gen với biểu hiện khiếm thính trên lâm
sàng.................................................................................................................. 28
Bảng 1.6. Tương quan giữa đột biến gen và triệu chứng lâm sàng trong một
số hội chứng .................................................................................................... 34
Bảng 1.7. Các bộ kit thường được sử dụng khi khảo sát gen bằng kỹ thuật NGS .. 38
Bảng 2.1. Đột biến gen được khảo sát trong giai đoạn 3 với “U-TOPTM HL
Genotying Kit” ................................................................................................ 55
Bảng 2.2. Các gen được khảo sát của “Deafness genes panel” ...................... 56
Bảng 3.1. Phân bố theo giới ............................................................................ 60
Bảng 3.2. Lý do phát hiện khiếm thính ........................................................... 61
Bảng 3.3. Dị tật và bệnh lý kèm theo .............................................................. 62
Bảng 3.4. Gia đình có người khiếm thính ....................................................... 63
Bảng 3.5. Khảo sát âm ốc tai........................................................................... 63
Bảng 3.6. Khảo sát điện thính giác thân não................................................... 64
Bảng 3.7. Mức độ khiếm thính........................................................................ 65
Bảng 3.8. Phân bố dựa theo thời điểm khiếm thính ....................................... 66
Bảng 3.9. Đột biến gen PAX3......................................................................... 67
Bảng 3.10. Tỷ lệ đột biến gen GJB2 ............................................................... 68
Bảng 3.11. Tần suất đột biến gen GJB2 được phát hiện trong nghiên cứu .... 69
Bảng 3.12. Số đột biến gen GJB2 được phát hiện trên mỗi cá thể ................. 71
Bảng 3.13. Đột biến gen được phát hiện khi khảo sát với “U-TOP TM HL
Genotying Kit” ................................................................................................ 72

Bảng 3.14. Các đột biến gen được phát hiện khi khảo sát với “Deafness genes
panel”............................................................................................................... 73
Bảng 3.15. Số đột biến được phát hiện trên mỗi cá thể khi khảo sát với
“Deafness genes panel” ................................................................................... 74
Bảng 3.16. Tỷ lệ đột biến gen được phát hiện ................................................ 76
Bảng 3.17. Tần suất của các đột biến gen được phát hiện trong nghiên cứu . 76
Bảng 3.18. Sự phân bố đột biến gen trên 75 bệnh nhân có đột biến .............. 78
Bảng 3.19. Tương quan về thời điểm phát hiện khiếm thính ......................... 80
Bảng 3.20. Tương quan về lý do phát hiện khiếm thính ................................. 81
Bảng 3.21. Tương quan về dị tật và bệnh lý kèm theo ................................... 81
Bảng 3.22. Tương quan về tiền căn gia đình có người khiếm thính ............... 82
Bảng 3.23. Mức độ khiếm thính ở bệnh nhân có đột biến gen GJB2 ............. 83
Bảng 3.24. Tương quan giữa đột biến gen và mức độ khiếm thính trên lâm sàng
......................................................................................................................... 83
Bảng 3.25. Phân bố về mức độ khiếm thính trong 75 trường hợp có đột biến gen
......................................................................................................................... 84
Bảng 3.26. Phân bố theo thời điểm khiếm thính trong 75 trường hợp có đột
biến gen ........................................................................................................... 84
Bảng 3.27. Đột biến gen ở các trường hợp khiếm thính tiến triển ................. 85
Bảng 3.28. Tương quan về mức độ khiếm thính............................................. 85
Bảng 3.29. Tương quan về phân bố dựa theo thời điểm khiếm thính ............ 86
Bảng 4.1. So sánh tỷ lệ đột biến c.235del C ở người Châu Á ........................ 95
Bảng 4.2. Các gen gây khiếm thính thường gặp ở một số quốc gia ............. 115


DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1. Phân bố theo tuổi ........................................................................ 60
Biểu đồ 3.2. Lý do phát hiện khiếm thính....................................................... 62
Biểu đồ 3.3. Khảo sát điện thính giác thân não .............................................. 64

Biểu đồ 3.4. Mức độ khiếm thính ................................................................... 65
Biểu đồ 3.5. Tần suất của các đột biến gen GJB2 được phát hiện trong nghiên cứu
......................................................................................................................... 69
Biểu đồ 3.6. Số đột biến gen GJB2 trên 1 cá thể ............................................ 72
Biểu đồ 3.7. Tần suất đột biến gen được phát hiện trong nghiên cứu ............ 78
Biểu đồ 3.8. Phân bố gen trên 75 bệnh nhân có đột biến................................ 80
Biểu đồ 3.9. Mức độ khiếm thính ở bệnh nhân có đột biến gen GJB2 ........... 82


DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Đường đi của âm thanh từ tai ngoài đến vỏ não thính giác .............. 6
Hình 1.2. Thính lực đồ khiếm thính tiếp nhận- thần kinh............................... 11
Hình 1.3. Cấu trúc, vị trí và các đột biến của gen GJB2 ................................. 17
Hình 1.4. Những cơ quan khác nhau liên quan đến biểu hiện lâm sàng ở bệnh
nhân khiếm thính trong các hội chứng thường gặp......................................... 20
Hình 1.5. Vị trí của các gen đột biến gây khiếm thính mang tính hội chứng
(Biểu diễn màu của gen tương ứng với màu của hội chứng liên quan) .......... 24
Hình 1.6. Các phương pháp và thành tựu của sinh học phân tử trong phát hiện
đột biến gen gây khiếm thính. ......................................................................... 38
Hình 2.1. Thiết bị khảo sát thính học tại Đơn vị Thính Học Bệnh viện Nhi Đồng 1.. 48
Hình 2.2. Quy trình khảo sát thính học tại Khoa Tai Mũi Họng Bệnh viện Nhi Đồng 1. 49
Hình 2.3. Quy trình khảo sát đột biến gen dựa theo hướng dẫn của ACMG . 50
Hình 2.4. Máy giải trình tự ABI 3130 Genetic Analyzer ............................... 55
Hình 3.1. Các giai đoạn khảo sát đột biến gen trong nghiên cứu ................... 66
Hình 3.2. Bệnh nhân Phùng Minh H (2005), khiếm thính sâu. ...................... 67
Hình 3.3. Bệnh nhân Lương Ngọc Thuỳ A (2012) và anh trai Lương Ngọc B
(2010); khiếm thính nặng ................................................................................ 67
Hình 3.4. Các đột biến gen PAX3 được phát hiện .......................................... 68
Hình 3.5. Đột biến thay thế nucleotide trên exon 2 của GJB2. ...................... 70
Hình 3.6. Đột biến thay thế nucleotide trên exon 2 của GJB2 được ghi nhận

trên bệnh nhân Nguyễn Thành Đ (HL95), khiếm thính trung bình. ............... 70
Hình 4.1. Dự đoán ảnh hưởng đột biến c.634A>T của bệnh nhân Nguyễn
Thành Đ (HL95) bằng Polyphen-2. ................................................................ 97
Hình 4.2. Đặc điểm đột biến gen được phát hiện trong nghiên cứu ............. 110
Hình 4.3. Quy trình khảo sát đột biến gen có thể thực hiện tại Việt Nam.... 116
Hình 4.4. Quy trình khảo sát đột biến gen gây khiếm thính tiền sản đề xuất120


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Theo Tổ Chức Y Tế Thế Giới (TCYTTG), khiếm thính một trong những
vấn đề toàn cầu cần được quan tâm do ảnh hưởng đến khả năng giao tiếp và
chất lượng cuộc sống của hơn 360 triệu người trên khắp thế giới trong đó hơn
9% là trẻ em dưới 15 tuổi. Theo thống kê, cứ 1000 trẻ sinh ra thì có 1-2 trẻ
khiếm thính bẩm sinh. Tỷ lệ này có khuynh hướng cao hơn ở các nước ở Châu
Á Thái Bình Dương, Nam Á và Châu Phi. Việt Nam là một trong những quốc
gia có tỷ lệ người khiếm thính cao nhất khu vực với hơn 1.500-2.000 trẻ khiếm
thính chào đời mỗi năm. Nếu không được phát hiện và can thiệp, những trẻ này
sẽ gặp rất nhiều khó khăn trong việc phát triển ngôn ngữ, nhận thức, học tập và
tham gia vào các sinh hoạt cộng đồng [5], [96].
Nhiều nghiên cứu đã chứng minh trẻ khiếm thính có thể phát triển ngôn
ngữ tốt hơn nếu được phát hiện khiếm thính trong 3 tháng đầu đời và can thiệp
sớm trước 6 tháng tuổi. Dựa trên những điểm chính đã được công bố năm 2006,
Hiệp hội Thính học Trẻ em Hoa Kỳ (JCIH) đã bổ sung thêm một số yếu tố nguy
cơ và đưa ra phác đồ hướng dẫn tầm soát khiếm thính ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.
Tuy nhiên những nghiên cứu sau đó đã ghi nhận trên 50% trẻ khiếm thính
không có bất kỳ yếu tố nguy cơ nào theo JCIH 2007. Điều này có nghĩa là hơn
50% trẻ khiếm thính sẽ không được phát hiện nếu chỉ tầm soát dựa theo khuyến
cáo của JCIH 2007 [38]. Do vậy, tại các nước phát triển chương trình tầm soát

khiếm thính được áp dụng thường quy cho tất cả trẻ sơ sinh ngay khi chào đời.
Bên cạnh đó, việc thực hiện xét nghiệm gen được xem là một trong những bước
quan trọng trong quy trình tầm soát khiếm thính nhằm hạn chế bỏ sót những
trường hợp khiếm thính có thể không được phát hiện trong quá trình khảo sát
thính học đồng thời xác định nguyên nhân gây khiếm thính làm cơ sở cho việc
tiên lượng diễn tiến khiếm thính và tình trạng sức khoẻ của trẻ nhằm lựa chọn
phương pháp hỗ trợ, can thiệp và theo dõi thích hợp [137]. Không dừng lại ở


2

việc khảo sát gen gây khiếm thính trên trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, xét nghiệm gen
còn được thực hiện ở phụ nữ có thai và những thành viên khác trong gia đình
có người khiếm thính bẩm sinh để dự đoán khả năng sinh ra trẻ khiếm thính
trong tương lai nhằm phát hiện sớm tình trạng khiếm thính của đứa trẻ ngay khi
vừa chào đời, giúp gia đình chủ động hơn trong việc lập kế hoạch chăm sóc,
phối hợp chặt chẽ với bác sĩ can thiệp sớm, hiệu quả và phù hợp với hoàn cảnh
gia đình [50], [128], [159].
Tại Việt Nam, mặc dù số lượng trẻ khiếm thính chào đời mỗi năm rất
cao nhưng việc tầm soát khiếm thính hiện nay mới chỉ được áp dụng ở một số
bệnh viện ở các thành phố lớn trên những trẻ có nguy cơ cao. Do vậy rất nhiều
trường hợp không được phát hiện hay phát hiện trễ và can thiệp muộn do cha
mẹ thiếu thông tin hoặc không đủ khả năng kinh tế. Những trẻ này sẽ bị giới
hạn ngôn ngữ, tiếp thu khó, thành tích học tập kém. Điều này không chỉ ảnh
hưởng đến tâm lý và sự phát triển của chính đứa trẻ mà còn là gánh nặng, áp
lực cho cả gia đình và toàn xã hội. Tuy vậy nghiên cứu về khiếm thính ở trẻ em
tại Việt Nam còn rất ít và phần lớn chỉ dừng lại ở việc xác định tỷ lệ trẻ khiếm
thính trong cộng đồng hay ở nhóm trẻ có nguy cơ cao. Đến nay rất ít nghiên
cứu nào ghi nhận đặc điểm chung của trẻ khiếm thính thuộc nhóm nguyên nhân
không mắc phải và phân tích vai trò của yếu tố di truyền trong việc gây ra khiếm

thính ở nhóm trẻ này [5], [45].
Với mong muốn tìm hiểu đặc điểm chung của trẻ khiếm thính không
mắc phải nhằm góp phần xây dựng chương trình tư vấn di truyền, dự phòng,
tầm soát và can thiệp sớm phù hợp với đặc điểm và hoàn cảnh kinh tế của
người Việt Nam chúng tôi tiến hành đề tài “Nghiên cứu khiếm thính không
mắc phải ở trẻ em” tại Khoa Tai Mũi Họng Bệnh viện Nhi Đồng 1.


3

MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1. Xác định đặc điểm lâm sàng và thính học của trẻ khiếm thính không mắc
phải.
2. Xác định đột biến gen thường gặp ở trẻ khiếm thính không mắc phải.
3. Xác định tương quan về lâm sàng và thính học giữa trẻ có đột biến gen
và trẻ chưa ghi nhận có đột biến gen.


Luận án đủ ở file: Luận án full