Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật trong canh tác cây giảo cổ lam tại cẩm phả quảng ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TÔ THANH NHÌ

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT
TRONG CANH TÁC CÂY GIẢO CỔ LAM TẠI
CẨM PHẢ - QUẢNG NINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC CÂY
TRỒNG

Thái Nguyên - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM

TÔ THANH NHÌ

NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT
TRONG CANH TÁC CÂY GIẢO CỔ LAM TẠI
CẨM PHẢ - QUẢNG NINH
Ngành: Khoa học cây trồng
Mã số ngành: 60.62.01.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC CÂY
TRỒNG

Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Sỹ Lợi

Thái Nguyên - 2015
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


i

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số
liệu, kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa có ai công bố
trong một công trình nào khác.
Tác giả

Tô Thanh Nhì

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


ii

LỜI CẢM ƠN

Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới TS. Lê Sỹ Lợi đã tận tình hướng
dẫn, chỉ bảo và tạo mọi điều kiện giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo khoa Nông học, Phòng Đào
tạo Trường Đại học Nông lâm Thái Nguyên đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi

trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin cảm ơn sự động
viên, khích lệ của gia đình, bạn bè và đồng nghiệp trong suốt thời gian
học tập và thực hiện luận văn./.
Tác giả

Tô Thanh Nhì

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


3

MỤC LỤC
LỜI

CAM

ĐOAN................................................................................................................i
CẢM

ƠN

LỜI

.....................................................................................................................ii

MỤC

LỤC

..........................................................................................................................iii

DANH

MỤC CÁC BẢNG ............................................................................................ vii
DANH

MỤC

CÁC

...................................................................ix

CỤM

TỪ

DANH

VIẾT

MỤC

................................................................................................x

CÁC
MỞ

TẮT

HÌNH
ĐẦU

..............................................................................................................................1
1. Đặt vấn đề....................................................................................................... 1
2. Mục tiêu.......................................................................................................... 2
3. Ý nghĩa của đề tài........................................................................................... 2
3.1. Ý nghĩa khoa học ....................................................................................... 2
3.2. Ý nghĩa thực tiễn ........................................................................................ 2
Chương
1
:
TỔNG
LIỆU...........................................................................3

QUAN

TÀI

1.1. Cơ sở khoa học của đề tài ........................................................................... 3
1.2. Nguồn gốc, phân loại và đặc điểm sinh thái: ..............................................
4
1.2.1.
Nguồn
.............................................................................................................4

gốc

1.2.2.
Phân

................................................................................................................4

loại

1.2.3. Đặc điểm sinh thái:................................................................................... 6
1.3. Đặc điểm thực vật của chi Gynostemma .................................................... 7
1.4. Thành phần hóa học của chi Gynostemma: ................................................ 7
1.4.1.
Saponin
trong
Giảo
.................................................................................8
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN

cổ

lam


4

1.4.2.
flavonoid
trong
lam...............................................................................8

Giảo

1.4.3.

Các
chất
........................................................................................................9

cổ
khác

1.5. Tính vị và tác dụng của Giảo cổ lam .......................................................... 9
1.5.1.
vị...................................................................................................................9

Tính,

1.5.2.
Tác
................................................................................................................9

dụng

1.6. Tình hình nghiên cứu về cây dược liệu..................................................... 15

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


4

1.6.1. Tình hình nghiên cứu về cây dược liệu trên thế
giới.......................................15
1.6.2. Tình hình nghiên cứu về cây dược liệu trong

nước.........................................18
1.7. Sản xuất và nhân giống cây Giảo Cổ Lam:............................................... 21
1.7.1. Nhân giống vô tính bằng phương pháp giâm cành
.........................................21
1.7.2. Các nghiên cứu về chất điều hoà sinh trưởng trong nhân giống Giảo cổ
lam:.......................................................................................................................23
1.8. Tình hình sản xuất cây dược liệu tại Quảng ninh: .................................... 25
1.8.1. Tình hình phát triển cây dược liệu tại tỉnh Quảng Ninh
.................................25
1.8.2. Tình hình sản xuất, nuôi trồng và chế biến cây dược liệu tại Cẩm Phả:
.......26
1.9. Quy trình trồng cây Giảo cổ lam được áp dụng hiện nay: ........................ 26
1.10. Một số nghiên cứu về phân bón và mật độ đối với cây Giảo cổ lam: .... 27
1.10.1. Một số nghiên cứu trong nước và trên thế giới về phân bón đối với cây
Giảo cổ lam: ........................................................................................................27
1.10.2. Một số nghiên cứu trong nước và trên thế giới về mật độ đối với cây
Giảo cổ lam: ........................................................................................................28
Chương 2 : VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU....29
2.1. Vật liệu, địa điểm và thời gian nghiên cứu ............................................... 29
2.1.1. Vật liệu nghiên cứu:
...........................................................................................29
2.1.2. Địa điểm và thời gian nghiên cứu:
....................................................................29
2.2. Nội dung nghiên cứu: ................................................................................ 29
2.3. Phương pháp nghiên cứu: ......................................................................... 30
2.3.1 Phương pháp bố trí thí
nghiệm:..........................................................................30
2.3.2. Biện pháp kỹ thuật:............................................................................................31
2.4. Các chỉ tiêu và phương pháp theo dõi:...................................................... 32

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


5

2.4.1. Các chỉ tiêu về sinh trưởng
................................................................................32
2.4.2. Chỉ tiêu theo dõi về sâu, bệnh hại:
...................................................................33
2.4.3. Chỉ tiêu về năng suất:
........................................................................................33
2.4.4. Một số chỉ tiêu về chất lượng cây Giảo cổ lam:
..............................................34
2.4.5. Phương pháp xử lý số liệu
.................................................................................35

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


6

Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
....................................36
3.1. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến sinh trưởng, năng suất cây
Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ................................... 36
3.1.1. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến các giai đoạn sinh trưởng và
phát triển của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ
.........36

3.1.2. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái tăng trưởng
chiều dài thân chính của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều
kiện
có che phủ ...........................................................................................................38
3.1.3. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái ra lá của giống
Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che
phủ............................................40
3.1.4. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái phân cành cấp 1
của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ
..........................42
3.1.5. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến khả năng chống chịu sâu
bệnh của Giống giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che
phủ.................44
3.1.6. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến năng suất cây Giảo cổ
lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ
..........................................................45
3.1.7. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến hàm lượng một số hoạt
chất có trong cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che
phủ..............48
3.2. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến sinh trưởng, năng suất
cây Giảo cổ lam trong điều kiện không che phủ .................................... 50
3.2.1. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến các giai đoạn sinh trưởng
và tỷ lệ sống của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không
che phủ ................................................................................................................50
3.2.2. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái tăng trưởng
chiều dài thân chính của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều
kiện không
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN

7

che phủ .................................................................................................................52
3.2.3. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái ra lá của cây Giảo
cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che phủ
..............................................54
3.2.4. Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái phân cành cấp 1
của cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che phủ
......................56

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


8

3.2.4. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến khả năng chống chịu sâu
bệnh của cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che
phủ............57
3.2.5. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến năng suất Giảo cổ lam
lam 7 lá chét trong điều kiện không che
phủ....................................................58
3.2.6. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến hàm lượng một số hoạt
chất có trong cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che phủ
.......60
3.4. So sánh khả năng sinh trưởng và năng suất của cây Giảo cổ lam 7 lá
chét trong điều kiện không che phủ ........................................................ 62
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ
............................................................................................65

1. Kết luận ........................................................................................................ 65
2. Đề nghị ......................................................................................................... 66
TÀI LIỆU THAM KHẢO
.............................................................................................67

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


vii

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 3.1. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến thời gian ra rễ,
hồi xanh và tỷ lệ sống của cây giảo cổ lam 7 lá chét trong điều
kiện có
che phủ ............................................................................................. 37
Bảng 3.2. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến động thái tăng
trưởng chiều dài thân chính của cây Giảo cổ lam có che phủ......... 38
Bảng 3.3: Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái ra lá của
giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ .................
40
Bảng 3.4: Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái phân cành cấp 1
của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ
................. 43
Bảng 3.5: Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến năng suất cây
Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có che phủ ........................... 46
Bảng 3.6: Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến hàm lượng một
số hợp chất có trong cây giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện có
che phủ ............................................................................................ 49

Bảng 3.7. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến thời gian ra rễ, hồi
xanh và tỷ lệ sống của cây Giảo cổ lam 7 lá chét trồng trong điều
kiện không che phủ.................................................................. 51
Bảng 3.8. Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến động thái
tăng trưởng chiều dài thân chính của cây Giảo cổ lam trong điều
không
che phủ ............................................................................................. 52
Bảng 3.9: Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái ra lá của
cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che phủ .............. 54

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


vii
Bảng 3.10: Ảnh hưởng liều lượng đạm và mật độ đến động thái phân
cành cấp 1 của giống Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện
không che phủ ................................................................................. 56

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


8

Bảng 3.11: Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến năng suất cây
Giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không che phủ..................... 58
Bảng 3.12: Ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến hàm lượng một
số hợp chất ở cây giảo cổ lam 7 lá chét trong điều kiện không
che phủ ............................................................................................ 61

Bảng 3.13: So sánh một số chỉ tiêu sinh trưởng, năng suất và chất lượng của
Giảo cổ lam trồng trong điều kiện che phủ với không che phủ ...........
62

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


9

DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT

CT

: Công thức

Đ/c

: Đối chứng

KLK

: Khối lượng thân lá khô

KLT

: Khối lượng thân lá tươi

NSLT

: Năng suất lý thuyết

NSTT

: Năng suất thực thu

NST

: Ngày sau trồng

N

: Nitrogen (Nitơ)

OCOP

: One commune product(Mỗi xã phường một sản

phẩm) PB

: Phân bón

QCVN

: Quy chuẩn Việt Nam

TCN

: Tiêu chuẩn Việt Nam

TNHH

: Trách nhiệm hữu hạn

VN

: Việt Nam

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


10

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 1.1 Cấu trúc Dammaran thuộc nhóm Saponin triterpen tetracyclic........ 8
Hình 3.1: Biểu đồ thể hiện năng suất cây Giảo cổ lam 7 lá chét trong
điều kiện có che phủ ........................................................................ 48
Hình số 3.2: Biểu đồ ảnh hưởng của liều lượng đạm và mật độ đến
năng suất của cây Giảo cổ lam trong điều kiện không che phủ ...... 60

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


1

MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề

Giảo cổ lam còn gọi là Sắp dạ, Phéc dạ, Dền toòng (tiếng Tày), Mang đi - a (tiếng Mông), Cam trà vạn, Thất diệp đởm, Ngũ diệp sâm, Trường sinh
thảo hay Nhân sâm phương nam. Đây là loại thảo dược quý đã được phát hiện
và sử dụng ở nước ta.
Giảo cổ lam mọc ở các khu vực có độ cao 200 – 2000 m trong các khu
rừng thưa và ẩm ở Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ và một số nước châu Á. Ở
nước ta, Giảo cổ lam được phát hiện tại Lào Cai, Hà Giang, Cao Bằng, Tuyên
Quang và một số địa phương thuộc vùng núi phía Bắc.
Trong những năm gần đây, cây Giảo cổ lam đã được người dân thu hái
để làm rau ăn, làm trà uống; đặc biệt Viện Dược liệu Trung ương và công ty
trách nhiệm hữu hạn nuôi trồng sản xuất và chế biến Dược liệu Đồng Bắc có
trụ sở tại Cẩm Phả Quảng Ninh đã chế biến Giảo cổ lam thành các sản phẩm
hàng hóa như trà túi lọc, cao, thực phẩm chức năng có tác dụng tốt trong bảo
vệ và nâng cao sức khỏe cho mọi người. Theo đánh giá của một số chuyên gia
và người dân tại địa bàn thành phố Cẩm Phả, thì cây Giảo cổ lam là một trong
những cây được ưu tiên phát triển kinh tế, nằm trong danh mục chuyển đổi cơ
cấu cây trồng của Thành phố. Giảo cổ lam là cây giúp nông dân sống gần
rừng thoát nghèo bởi vì giá trị kinh tế rất cao.
Ngày nay, tại khu vực Cẩm Phả cũng như trên cả nước, người dân khai
thác Giảo cổ lam trong tự nhiên với số lượng lớn, theo kiểu tận thu đã làm
giảm nhanh số lượng và không có sự kiểm soát. Từ thực trạng trên cho thấy
công tác nghiên cứu, phát triển cây Giảo cổ lam thành cây hàng hoá cho giá
trị kinh tế cao nhằm duy trì bảo tồn giống Giảo cổ lam tại Cẩm Phả, tỉnh
Quảng Ninh là rất cần thiết. Dựa trên cơ sở đó, chúng tôi thực hiện đề tài:
“Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật trong canh tác cây Giảo cổ lam tại
Cẩm Phả - Quảng Ninh”.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN

2

2. Mục tiêu
Xác định liều lượng đạm và mật độ thích hợp đối với cây Giảo cổ lam 7
lá chét tại TP Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh.
3. Ý nghĩa của đề tài
3.1. Ý nghĩa khoa học
Kết quả nghiên cứu của đề tài là cơ sở khoa học để nghiên cứu tìm ra
biện pháp canh tác cây Giảo cổ lam trong sản xuất đạt hiệu quả cao nhất.
Đồng thời góp phần hoàn thiện quy trình kỹ thuật trồng và chăm sóc cây
Giảo cổ lam, bảo tồn nguồn gen và đa dạng sinh vật học tại địa phương.
Kết quả nghiên cứu của đề tài bổ xung thêm tài liệu cho công tác nghiên
cứu khoa học, tài liệu tham khảo về cây Giảo cổ lam.
3.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Về kinh tế: Nhu cầu sử dụng các loại thảo dược để chữa bệnh, nâng cao
sức khỏe hiện nay ngày càng tăng. Quỹ đất trồng và nguồn lao động miền núi
rất lớn, đây là cơ hội để người dân miền núi sản xuất cây Giảo cổ lam theo
hướng hàng hóa, cải thiện và phát triển kinh tế hộ gia đình.
- Về xã hội: Từ kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần sản xuất cây Giảo
cổ lam chất lượng tốt đáp ứng nhu cầu làm dược liệu mà thực tiễn đặt ra.
- Về môi trường: Sử dụng hợp lý các nguồn đầu vào nhằm giảm thiểu
các tồn dư về các chất khi sản xuất Giảo cổ lam.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


3

Chương 1

TỔNG QUAN TÀI LIỆU

1.1. Cơ sở khoa học của đề tài
Cây Giảo cổ lam là cây dược liệu quý, có giá trị trị kinh tế cao được
Trung Tâm Nghiên cứu và chế biến dược liệu Hà Nội xây dựng các quy trình
kỹ thuật nhân giống, trồng phục vụ lợi ích của con người trong việc sử dụng
cũng như xuất khẩu.
Việc xây dựng các quy trình chỉ mới áp dụng trong Viện và các Trung
tâm vệ tinh mà chưa phổ biến rộng rãi trong nhân dân. Các quy trình chưa cụ
thể cho các vùng miền.
Trong những năm gần đây tỉnh Quảng Ninh ưu tiên tập trung phát triển
các loại cây dược liệu trong đó có cây Giảo cổ lam.
Các khu vực trồng trong Tỉnh có năng suất và chất lượng khác nhau vì
chưa có hướng dẫn cũng như định hướng của các cơ quan hữu quan, chính vì
thế mà giá cả bấp bênh, tư thương ép giá.
Nhiều khu dân cư tự phát trồng Giảo cổ lam với diện tích lớn trên các
loại đất có thể cắm được giống xuống, đến chu kỳ thu hoạch nhiều hộ dân bội
thu, bên cạnh đó nhiều hộ gần như mất trắng. Tìm hiểu nguyên nhân chúng
tôi thấy nhiều hộ trồng theo phong trào không nắm được kỹ thuật thì lỗ vốn,
nhiều hộ do may mắn trồng cây trong khu vực thuận lợi cho cây phát triển thì
có lãi.
Công ty trách nhiệm hữu hạn nuôi trồng, sản xuất và chế biến dược liệu
Đông Bắc cũng đã phát triển việc trồng thử nghiệm cây Giảo cổ lam trong hai
điều kiện dưới tán rừng trồng sản xuất và trồng trong điều kiện không dưới tán
rừng. Qua đánh giá của Công ty thì cây Giảo cổ lam được trồng trong điều
kiện dưới tán rừng (có độ che sáng 50% - 60%, theo đánh giá bằng cảm quan
của phía Công ty) cho năng suất cao hơn cây Giảo cổ lam được trồng trong
điều không dưới tán rừng, nhưng năng suất chưa mang lại kết quả như Công ty
mong muốn.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –

ĐHTN


4

1.2. Nguồn gốc, phân loại và đặc điểm sinh thái:
1.2.1. Nguồn gốc
Trên thế giới, Giảo cổ lam được phát hiện ở độ cao 200 – 2000 m, trong
các khu rừng thưa và ẩm tại Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản, Indonexia, Triều
Tiên và một số nước châu Á khác [27, Tr. 3], [49].
Ở Việt Nam, năm 1997 Giáo sư Phạm Thanh Kỳ (Đại học dược Hà Nội)
đã phát hiện cây Giảo cổ lam trên núi Phan-xi-păng (Lào Cai) và được Giáo
sư Vũ Văn Chuyên (Đại học dược Hà Nội) xác định đúng là loại Gynostemma
pentaphyllum Thunb [49].
Trong đợt nghiên cứu, khảo sát nguồn dược liệu ở các vùng núi cao phía
Bắc, cán bộ thuộc Trung tâm nghiên cứu cây thuốc Việt nam cùng với GS-TS
Phạm Thanh Kỳ đã phát hiện một quần thể cây Giảo cổ lam mọc hoang dại
với trữ lượng lớn tại vùng núi cao thuộc huyện Mèo Vạc – Hà Giang và
huyện Bảo Lạc – Cao Bằng [48].
Việc phát hiện quần thể cây Giảo cổ lam tại vùng núi Cao Bằng và Hà
Giang đã chứng tỏ sự đa dạng về nguồn tài nguyên cây thuốc ở các tỉnh miền
núi nước ta.
1.2.2. Phân loại
Kết quả giám định loài Giảo cổ lam nằm trong hệ thống phân loại thực
vật như sau:
- Ngành hạt kín: Angiospermae
- Lớp hai lá mầm: Dicotylenodae
- Bộ thực vật: Bầu bí - Curcubitales
- Họ thực vật: Bầu bí - Curcbitaceae
- Loài Giảo cổ lam 5 lá chét: Gynostemma pentaphyllum (Thunb.)

Makino.
- Loài Giảo cổ lam 7 lá chét: Gynostemma pubescens (Gagnep) C.Y.Wu.
- Loài Giảo cổ lam 9 lá chét: Gynostemma sp.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


5

* Phân loại thảo dược trong họ Curcubitaceae:
Họ Bầu bí (Curcubitaceae) có tổng số gần 90 chi, trên dưới 700 loài,
trong đó có khoảng 50 loài có tác dụng chữa bệnh được sử dụng trong đông y.
Các loài thực vật trong họ Bầu bí có một số đặc điểm chính như thân có các
tua cuốn, phần lớn lá có chia thùy, có lông tuyến. Hoa thật, cánh hoa màu
vàng hay trắng, quả dạng bầu bí.[26, tr. 767]
Ở phương Đông, một số nơi đã sử dụng các loài trong họ Bầu bí để
chữa bệnh, nhờ hoạt chất Curcubitacin có trong thân lá. Một số minh
chứng cho thấy Curcubitacin là hoạt chất chính có tác dụng ức chế khối u
thận, khối u não và các khối u ác tính. Ở khu vực Thái Bình Dương, quả
của một số loài trong họ Curcubitaceae được dùng làm lợi tiểu, hạ sốt,
giảm viêm nhiễm, chống độc, trị bệnh vàng da, tiểu đường và sử dụng làm
thuốc an thần [26, tr. 467].
* Một số loài có tác dụng chữa bệnh trong họ Curcubitaceae:
- Gymnopentalum cochichinensis (Lour .). Cây cứt quạ
+ Đặc điểm : Gymnopentalum cochichinensis (Lour.) có dạng cỏ bò,
thân mảnh, có tua cuốn. Lá có phiến nhám, có tuyến và lông thưa. Hoa có
dạng đơn tính đồng chu. Hoa đực mọc thành chùm, có cánh trắng, kích thước
khoảng 3 cm, các bao phấn dính nhau. Hoa cái mọc đơn. Quả nạc, hình bầu
dục, khi chín có màu đỏ, dài 3 – 5 cm, mặt quả có gân. Hạt màu nâu, dài 7 – 8

mm [25, tr.4-9].
+ Phân bố: Gymnopentalum cochichinensis (Lour.) có ở Lào,
Campuchia, Malaysia, Trung Quốc… Ở nước ta, cây mọc ở các khu rừng tái
sinh, các khu đất hoang từ Bắc vào Nam.
+ Tác dụng chữa bệnh: Ở Lào, Campuchia, Gymnopentalum
cochichinensis (Lour.) được sử dụng làm thuốc cho phụ nữ sau khi sinh. Ở
Malaysia, nước sắc của lá dùng để chống ngộ độc của các loại quả. Nước ép
từ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


6

lá cây được sử dụng để làm giảm viêm mắt. Ở Trung Quốc, Gymnopentalum
cochichinensis (Lour.) được gọi là Jin gua. Tuy nhiên các hoạt chất trong chi
Gymnopentalum vẫn chưa được tìm hiểu [26, tr.33-34].
- Hodgsonia macrocarpa (Bl). Cây đài hái, sén..
+ Đặc điểm: Hodgsonia macrocarpa (Bl) là loài dây leo, thân to, có tua
cuốn. Lá đơn nguyên, kích thước 18 – 25 cm, không có lông, cuống lá dài 5 –
8 cm. Hoa đơn tính đồng chu. Hoa đực mọc thành chùm, tràng hoa hình ống.
Hoa cái mọc đơn. Quả to, thịt quả nạc, trắng.
+ Phân bố: Trên Thế giới, cây mọc ở một số nước trong khu vực
Đông Nam Á. Nước ta, cây mọc trong các khu rừng thưa từ Vĩnh Phú tới
Đồng Nai [26, tr.111].
+ Tác dụng: Ở Indonexia, dầu ép từ hạt dùng để đốt, xông và dịch ép từ
thân trị bệnh lở mũi. Ở Malaysia, Hodgsonia macromarpa (Bl) được dùng để
chữa bệnh lở mũi. Dầu chiết từ hạt dùng để trừ muỗi. Những người trong bộ
tộc Mlay uống nước sắc từ lá và dùng lá cây đốt xông mũi. Nước sắc từ lá cây
còn được uống để hạ sốt [26, tr.136].

1.2.3. Đặc điểm sinh thái:
Theo Giáo sư Phạm Thanh Kỳ (Đại học dược Hà Nội)
Cây Giảo cổ lam sinh trưởng tốt nơi ánh sáng yếu (ánh sáng tán xạ) và
đất ẩm hoặc hơi chịu bóng; thường leo trùm lên các tảng đá, hay những cây
bụi, dây leo khác ở ven rừng thưa; tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt, và mọc
chồi nhiều từ các phần còn lại sau khi cắt.
Cây Giảo cổ lam là cây ưa ẩm, ưa bóng điển hình, vì vậy ánh sáng là yếu
tố quan trọng đầu tiên được cân nhắc trong quá trình trồng trọt. Cây giảo cổ
lam có thể phát triển ở hầu hết các vùng khí hậu, nhưng tốt nhất là ở các vùng
0

khí hậu mát, ẩm Khu phân bố tự nhiên có nhiệt độ bình quân là 16.1 C, nhiệt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


7

0

0

độ cao nhất là 28,8 C, nhiệt độ thấp nhất là 3,6 C. Tuy nhiên cây có thể chịu
0

0

được nhiệt độ cao nhất là 39,7 C, thấp nhất là -9,6 C.
Về yếu tố đất đai, cây có thể sinh trưởng, phát triển trên rất nhiều loại đất

như đất cát, đất mùn, đất thịt. Đất trồng cần thoát nước tốt nhưng phải giữ
được ẩm, đất giàu dinh dưỡng, đặc biệt là đạm.
Độ ẩm không khí thích hợp trung bình là 75% , hàm lượng nước trong
đất 25-40%. Cây Giảo cổ lam là loài thực vật ưa sáng, mọc dưới tán rừng.
1.3. Đặc điểm thực vật của chi Gynostemma
Chi Gynostemma chủ yếu là các cây thảo, thân leo, nhẵn hoặc có lông
mịn. Lá có cuống với phiến chân vịt gồm 3 – 5 lá chét, ít khi có 1 lá chét.
Lá chét hình xoan. Các đốt thân có tua cuốn. Cụm hoa đực dài, gồm nhiều
hoa nhỏ; hoa hình sao, màu trắng hay lục nhạt; cuống hoa mang lá bắc ở
gốc; đế hoa dẹt, có 5 lá đài nhỏ; hoa 5 cánh, hình mũi dùi hoặc hình xoan
thuôn, nhọn ở đỉnh. Bộ nhị gồm 5 chỉ nhị dính thành cột; bao phấn đều,
dính với nhau. Cụm hoa cái giống cụm hoa đực nhưng dài hơn; hoa cái có
bầu 2 - 3 ô, hình cầu, mỗi ô có 2 – 3 noãn treo; đầu nhụy xẻ 3. Quả mọng
hình cầu, không mở, chứa 2 – 3 hạt. Hạt hình trứng, hơi dẹp.
1.4. Thành phần hóa học của chi Gynostemma:
Từ thân lá của các loài thuộc chi Gynostemma đã phân lập được một số
lớp chất như tecpenoit, tecpenoit – glycosit và flavonoit.
Nghiên cứu hóa học thực vật tiến hành trên cây Giảo cổ lam
(Gynostemma pentaphyllum (Thunb.)) tại Bắc Cạn đã thu được 3 hợp chất
phytosterol, 2 hợp chất flavonoid và thu được 5 hợp chất sạch là: stigmasterol
(GyH1); β-sitosterol (GyH2); 3,3’5-trihydroxy-4’,7-dimethoxyflavon (GyE1);
sigmasta-5,22-dien-3β-yl-β-D-glycopyranosis (GyE2) và 3,5-dihydroxy-4’, 7dimethoxyflavon-3’-O-[α-L-rhamnopyranosyl(1-6)]-O-β-D-glycopyranosit
(GyM1) [31, tr.32,35-45].

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


8

1.4.1. Saponin trong Giảo cổ lam
21

22

24
26

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN


9

12
11

13
18

1
2

28

6

25
27

15

8

5
4

23

16

14
9

10

3

20
17

7

30

29

Hình 1.1 Cấu trúc Dammaran thuộc nhóm Saponin triterpen tetracyclic
Các nghiên cứu đầu tiên đã phát hiện saponin có mặt trong Giảo cổ lam
thuộc nhóm dammaran (hình 1.1). Dammaran là nhóm saponin triterpenic có

cấu trúc 4 vòng (triterpenoid tetracyclic). Trong công thức phân tử có 30
carbon và do 6 nhóm hemiterpen ghép lại theo qui tắc đầu đuôi. Các saponin
thuộc nhóm này xuất hiện nhiều trong các cây thuộc chi Panax L., họ
Araliaceae. Đặc biệt các saponin trong Nhân sâm (Panax ginseng C. A. Mayer)
cho thấy nhiều tác dụng quí đã được nhiều nhà khoa học trên thế giới nghiên
cứu.
1.4.2. flavonoid trong Giảo cổ lam
Flavonoid cũng là một trong những nhóm chất chính trong các loài thuộc
chi Gynostemma Blume nhưng ít được nghiên cứu.
- Từ Gynostemma pentaphyllum (Thunb.) Makino đã phát hiện một số
flavonoid là ombuin, ombuoside, rutin [41, tr.1239-1241], quercetin-di(rhamno)- hexosid, quercetin-rhamno-hexosid, kaempferol-rhamno-hexosidvà
kaempferol-3- O- rutinosid [42, tr.41-54].
- Năm 2006, Yin và các cộng sự đã phân lập được 3 flavonoid là rutin,
kaempferol và quercetin từ loài Gynostemma cardiospermum Cogniaux ex
Oliver [46, tr.1394-1398].
- Một nghiên cứu của các tác giả tại Đại học Y Quảng Tây (Trung Quốc)
so sánh hàm lượng của flavonoid trong 6 loài Gynostemma thu hái tại Quảng
Tây bằng phương pháp đo quang phổ tại bước sóng 510 nm, so sánh với

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu –
ĐHTN