Phật giáo và ảnh hưởng của nó đến thời trần ở việt nam

LÝ THỊ THANH THOẢNG

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÝ THỊ THANH THOẢNG

TRIẾT HỌC

PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ
ĐẾN THỜI TRẦN Ở VIỆT NAM

LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC

2016 - 2018

HÀ NỘI, năm 2018


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

LÝ THỊ THANH THOẢNG

PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ
ĐẾN THỜI TRẦN Ở VIỆT NAM
LUẬN VĂN THẠC SĨ TRIẾT HỌC
Chuyên ngành: Triết học
Mã số: 82 29 001

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
TS. ĐỖ HƯƠNG GIANG

HÀ NỘI, năm 2018


LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận văn Thạc sĩ, ngoài những nỗ lực của bản thân còn có sự giúp
đỡ tận tình của quý Thầy Cô, sự động viên to lớn từ gia đình và bạn bè thân thiết.
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Cô - Tiến sĩ Đỗ Hương Giang, người đã
hết lòng giúp đỡ cũng như tạo mọi điều kiện để tôi có thể hoàn thành luận văn này. Xin
chân thành cảm ơn quý Thầy Cô của Học viện Khoa học xã hội đã tận tình truyền đạt
kiến thức quý báu cho tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu tại trường.
Sau cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến gia đình, các anh chị đồng
môn, bạn bè đồng nghiệp đã hỗ trợ cho tôi rất nhiều trong suốt khoảng thời gian 02
năm vừa qua.
Hà Nội, ngày 03 tháng 06 năm 2018
Tác giả

Lý Thị Thanh Thoảng


LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi.
Các kết quả được công bố trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

Tác giả

Lý Thị Thanh Thoảng


MỤC LỤC
PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ..............................................................................................1
ĐẾN THỜI TRẦN Ở VIỆT NAM...........................................................................................................1
PHẬT GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA NÓ..............................................................................................2
ĐẾN THỜI TRẦN Ở VIỆT NAM...........................................................................................................2

MỤC LỤC..........................................................................................................5
MỞ ĐẦU.............................................................................................................1
1.1.4 Điều kiện Văn hóa – Giáo dục................................................................................................12

Kết luận chương 1...........................................................................................28
Chương 2..........................................................................................................30
NỘI DUNG, ĐẶC ĐIỂM VÀ NHỮNG ẢNH HƯỞNG...............................30
CỦA PHẬT GIÁO THỜI TRẦN ĐẾN KINH TẾ, CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI,
VĂN HÓA – GIÁO DỤC THỜI TRẦN.........................................................30
2.1.1. Nội dung cơ bản của Phật giáo thời Trần.............................................................................30

Kết luận chương 2...........................................................................................66
KẾT LUẬN......................................................................................................67
TÀI LIỆU THAM KHẢO...............................................................................70


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Giáo sư Trần Văn Giàu từng nhận định: “Bình minh của dân tộc ta đã gắn liền
với Phật giáo. Phật giáo là ngọn đuốc văn minh ở xứ ta” [16, tr. 15]. Thật vậy, Phật
giáo du nhập vào Việt Nam từ những năm đầu công nguyên, trải qua hơn 2000 năm

lịch sử - một chiều dài thời gian khá đủ để cho đạo Phật, dù là truyền từ Ấn Độ hay
từ Trung Hoa sang, đều được bản địa hóa, Việt Nam hóa, để những giá trị tinh hoa
của Phật giáo biến thành sở hữu thực sự của dân tộc Việt Nam. Với mục đích hướng
con người đến sự giải thoát, trải qua bao thăng trầm của lịch sử, Phật giáo đã minh
chứng được giá trị cũng như sức sống của mình trong lòng dân tộc. Trong xu thế hội
nhập ngày nay, nếu không biết chọn lọc trên cơ sở kế thừa và phát huy những giá trị
tinh thần văn hoá dân tộc, thì người Việt Nam có nguy cơ bị mất gốc. Khẳng định
mối quan tâm đó, tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ XI đã nói: “Xây dựng nền văn
hóa Việt Nam tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong
đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ, làm cho văn hóa
gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng vững
chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của sự phát triển” [13, tr. 75 -76].
Phật giáo trong mối quan hệ với văn hóa dân tộc được biểu hiện hết sức đa
dạng và phong phú trên nhiều bình diện và tầng lớp. Tuy nhiên, phải đến thời Trần,
mối quan hệ giữa Phật giáo và văn hóa Việt Nam mới đạt đến đỉnh cao của sự hỗn
dung. Triều Trần (1226 – 1400) là một trong những triều đại lớn nhất của lịch sử
trung đại Việt Nam. Dưới sự lãnh đạo của vua quan nhà Trần, nhân dân Đại Việt đã
ba lần kháng chiến chống quân Nguyên Mông thắng lợi, bảo vệ nền độc lập của đất
nước, ghi một dấu son vàng trong lịch sử phát triển của dân tộc ta. Nhắc đến nhà
Trần không chỉ riêng gì những chiến công vang dội trước quân xâm lược hung hãn
mà gót giày xâm lược đã đặt đến các miền khác nhau của lục địa Á Âu, mà hơn hết,
đó là nói về nghệ thuật lãnh đạo toàn dân kháng chiến của vua quan nhà Trần. Có
điều khi nói đến nhà Trần mà chỉ đề cập đến những thành tựu quân sự thì chưa đủ.
Bởi vì, bên cạnh những chiến công vang dội về quân sự thì văn hóa giai đoạn này

1


cũng đạt được những thành tựu nhất định. Một trong những đỉnh cao góp phần mang
bản sắc riêng biệt của văn hoá Đại Việt đó là sự phát triển của Phật giáo lên ngang

tầm thời đại. Ngày nay, nếu chúng ta tiếp thu được những nét đẹp tuyệt vời của Phật
giáo nói chung và tư tưởng Phật giáo thời Trần nói riêng, chắc chắn Phật giáo sẽ là
ngọn đuốc soi đường cho nhân loại thoát khỏi những xung đột, hận thù, chiến tranh,
khổ đau để xây dựng một ngôi nhà chung an vui, hòa bình trên thế giới [27, tr. 311].
Vì vậy, việc tìm hiểu, nghiên cứu những giá trị văn hóa tinh thần của dân tộc ta
trong tiến trình lịch sử tư tưởng Việt Nam, trên cơ sở đó phát huy sức mạnh của
những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp và lâu đời của dân tộc trong cuộc sống
hôm nay là việc làm vừa có ý nghĩa lý luận lâu dài vừa có tính thời sự cấp bách.
Trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, Phật giáo thời Trần nổi lên như một dấu son, góp
phần khắc họa khá đậm nét bản sắc, cốt cách tâm hồn người Việt nói chung và đặc
trưng của triết học Phật giáo nói riêng trong suốt quá trình phát triển. Việc dung hợp
các nguồn tư tưởng từ quá khứ của dân tộc với triết lý phong phú, sâu sắc, thâm trầm
của Nho, Lão, đặc biệt là triết lý Phật giáo, bằng sự kế thừa có chọn lọc, các nhà tư
tưởng thời Trần đã xây dựng nên hệ tư tưởng Phật giáo hoàn chỉnh góp phần kiến
tạo nên mạch nguồn về vai trò của Phật giáo và sự đồng quy hài hòa giữa tam giáo,
làm nên những nét đẹp thiết yếu của bản sắc văn hóa trong chiều sâu tâm thức dân
tộc, để lại một ảnh hưởng sâu sắc, lâu dài đến các giai đoạn phát triển về sau của dân
tộc.
Do đó, tác giả đã chọn vấn đề: “Phật giáo và ảnh hưởng của nó đến thời
Trần ở Việt Nam” làm đề tài luận văn Thạc sĩ của mình.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Phật giáo nói chung và tư tưởng Phật giáo thời Trần nói riêng từ trước đến nay
đã được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đến, với nhiều chủ đề và màu sắc, các vấn
đề nghiên cứu có thể được khái quát như sau:
Thứ nhất, đó là các công trình nghiên cứu về Phật giáo thời Trần trên phương
diện lịch sử. Tiêu biểu cho chủ đề này phải kể đến các tác phẩm lớn như: Đại Việt sử
ký toàn thư, tập 2, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1998; Đại cương lịch sử Việt

2

Nam do Trương Hữu Quýnh, Đinh Xuân Lâm, Lê Mậu Hãn chủ biên, Nxb. Giáo
dục, Hà Nội, 2005,… các công trình khoa học trên đã trình bày và phân tích khá khái
quát và sâu sắc điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội cũng như các tiền đề lý luận hình
thành tư tưởng Phật giáo thời Trần.
Thứ hai: đó là các công trình nghiên cứu về Phật giáo thời Trần dưới góc độ
lịch sử tư tưởng văn hóa, tôn giáo. Liên quan đến chủ đề này phải kể đến các công
trình như: Thơ văn Lý - Trần, do Viện Văn học biên soạn, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà
Nội, 1989; Ủy ban Khoa học Xã hội - Viện Triết học cho xuất bản quyển Lịch sử
Phật giáo Việt Nam do Nguyễn Tài Thư chủ biên. Công trình này bàn về Phật giáo
Việt Nam từ Ấn Độ du nhập sang vào thế kỷ thứ II cho đến thế kỷ XIX; Quyển Lịch
sử Phật giáo Việt Nam, tập III (từ Lý Thánh Tông đến Trần Nhân Tông) của Lê
Mạnh Thát được Nxb. TP. Hồ Chí Minh ấn hành năm 2002. Quyển Tư tưởng Việt
Nam thời Trần của Trần Thuận được Nxb. Tổng hợp TP. Hồ Chí Minh xuất bản năm
2014,…tất cả các công trình thuộc chủ đề này giúp ta thấy rõ giá trị về văn hóa, tư
tưởng, tôn giáo mà Phật giáo thời Trần đã đóng góp cho lịch sử tư tưởng Việt Nam.
Thứ ba, đó là các công trình nghiên cứu về Phật giáo thời Trần dưới góc độ
tư tưởng triết học như các tác phẩm của Nguyễn Đăng Thục: Thiền học Việt Nam,
Lịch sử tư tưởng Việt Nam (nhiều tập), Lịch sử triết học Phương Đông (nhiều tập)…
bàn về Thiền tông Việt Nam và tính kế thừa của nó qua nhiều thời kỳ; Năm 1995,
quyển Thiền học đời Trần do Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam xuất bản, gồm 28
bài viết của nhiều tác giả xoay quanh vấn đề tác phẩm, tư tưởng của các thiền gia đời
Trần; Nguyễn Hùng Hậu viết Đại cương triết học Phật giáo Việt Nam, tập I, từ khởi
nguyên đến thế kỷ XIV, Nxb. Khoa học Xã hội, năm 2000; Trương Văn Chung xuất
bản cuốn Tư tưởng triết học của Thiền phái Trúc Lâm đời Trần năm 1998, Nxb.
Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Gần đây nhất, có thể kể đến là cuốn Triết học Phật giáo
Việt Nam thời Trần của Đỗ Hương Giang, được Nxb. Khoa học Xã hội ấn hành năm
2017, cuốn sách đã trình bày cụ thể quá trình hình thành và phát triển của Phật giáo
thời Trần, cũng như nội dung tư tưởng và các đặc điểm của triết học Phật giáo Việt
Nam thời kỳ này. Các công trình trên đã thể hiện nội dung của triết học Phật giáo

3


thời Trần qua việc phân tích hành trạng và tác phẩm của từng nhân vật như: Trần
Thái Tông, Tuệ Trung Thượng sĩ, Trần Nhân Tông, Pháp Loa, Huyền Quang.
Quả thật, các công trình khoa học trên thực sự là những tài liệu bổ ích để tác
giả học tập, kế thừa, phát triển trong luận văn của mình. Tiếp tục thành quả của các
công trình nghiên cứu đó, trong phạm vi đề tài của mình, tác giả sẽ nghiên cứu sâu
hơn sự tác động của Phật giáo đến mọi mặt đời sống xã hội nhà Trần cũng như sự
phản ánh của cuộc sống đương thời đến việc hình thành những đặc điểm Phật giáo
riêng biệt chỉ có ở thời đại này.
3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
Mục đích
Từ việc nghiên cứu nội dung, đặc điểm tư tưởng Phật giáo Việt Nam giai đoạn
1226 - 1400, phân tích ảnh hưởng của nó đến đời sống Kinh tế, Chính trị - Xã hội,
Văn hóa – Giáo dục thời Trần.
Nhiệm vụ
- Trình bày, phân tích các cơ sở xã hội và những tiền đề tư tưởng hình thành
nên tư tưởng Phật giáo Việt Nam thời Trần.
- Trình bày, phân tích những nội dung, đặc điểm của Phật giáo thời Trần và ảnh
hưởng của những tư tưởng đó đến các mặt của đời sống xã hội bấy giờ để chỉ ra giá
trị của Phật giáo đối với sự hình thành và phát triển của thời đại nhà Trần trong dòng
chảy của lịch sử dân tộc.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện mục đích và nhiệm vụ trên, luận văn dựa trên cơ sở thế giới quan
và phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử.
Đồng thời, tác giả còn sử dụng tổng hợp các phương pháp sử học, hệ thống cấu trúc,
lôgic và lịch sử, phân tích và tổng hợp, quy nạp và diễn dịch, so sánh và đối chiếu,…
để nghiên cứu và trình bày luận văn. Luận văn được tiếp cận dưới góc độ triết học

lịch sử và triết học tôn giáo.
5. Đối tượng và Phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Phật giáo, đặc biệt là thiền tông và ảnh hưởng của nó
đến các lĩnh vực Kinh tế, Chính trị - Xã hội, Văn hóa – Giáo dục của thời đại nhà
Trần ở Việt Nam.

4


Phạm vi nghiên cứu:
Không gian: Thiền tông Việt Nam thời Trần
Thời gian: Phần nội dung chính, tác giả luận văn tập trung vào giai đoạn nhà
Trần (1225 – 1400). Tuy nhiên, các tiền đề hình thành thì sẽ liên quan đến thời gian
trước đó. Đồng thời, tác giả cũng không tránh khỏi việc phải tìm hiểu, nghiên cứu
những nhận xét, đánh giá của các nhà tư tưởng cũng như các nhà nghiên cứu từ sau
thời nhà Trần đến hiện nay.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Ý nghĩa khoa học
Luận văn góp phần hệ thống lại quá trình hình thành Phật giáo ở Việt Nam và
những ảnh hưởng của hệ tư tưởng này đến sự hình thành và phát triển của thời Trần
ở Việt Nam, thời kỳ hưng thịnh của Phật giáo Việt Nam, từ đó giúp người đọc tìm
hiểu một cách sâu sắc về giá trị của Phật giáo trong mọi mặt của đời sống xã hội thời
Trần.
Ý nghĩa thực tiễn
Thông qua việc nghiên cứu sự ảnh hưởng của Phật giáo đến toàn bộ quá trình
hình thành và phát triển của thời Trần, có thể rút ra những bài học lịch sử bổ ích góp
phần vào việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa Việt Nam trong công cuộc đổi
mới và hội nhập quốc tế hiện nay. Kết quả nghiên cứu luận văn có thể sử dụng làm
tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu và giảng dạy về lịch sử tư tưởng Việt
Nam cho sinh viên và học viên cao học các ngành Triết học, Tôn giáo học, Văn hóa

học, Sử học trong các trường Cao đẳng và Đại học.
7. Kết cấu đề tài
Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu gồm 2
chương, 4 tiết và 11 tiểu tiết.
Chương 1
KHÁI QUÁT CHUNG
VỀ PHẬT GIÁO VIỆT NAM THỜI TRẦN
1.1. Khái quát về sự hình thành và phát triển của thời Trần ở Việt Nam
Trải qua bốn ngàn năm dựng nước và giữ nước, dân tộc ta đã chứng minh
được rằng: để trường tồn và phát triển trên mảnh đất đầy hiểm họa xâm lăng và

5


có nguy cơ bị đồng hóa, ông cha ta phải dựa vào sức mạnh tổng hợp của toàn dân
tộc để thực hiện quyền độc lập, tự do của mình. Một trong những sức mạnh tổng
hợp đó chính là bản sắc văn hóa truyền thống, giá trị tinh thần dân tộc. Do đó,
việc nghiên cứu tư tưởng Phật giáo thời Trần chính là đi tìm một trong những
khía cạnh bản sắc, giá trị tinh thần của dân tộc để hiểu và tin tưởng vào truyền
thống văn hóa tốt đẹp, lâu đời của dân tộc ta. Trên cơ sở đó, biết chọn lọc để đáp
ứng được nhiệm vụ mà Đảng ta đã đề ra cho lĩnh vực văn hóa là: xây dựng một
nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Trong phạm vi đề tài, tác giả bắt
đầu từ việc khái quát các điều kiện hình thành của Phật giáo ở thời đại nhà Trần.
1.1.1 Điều kiện Lịch sử
Mùa đông năm 938, với chiến thắng quân Nam Hán của Ngô Quyền trên
Bạch Đằng giang đã chứng minh tinh thần yêu nước quật cường, sức đấu tranh
bền bỉ và mưu lược tài ba của quân, dân ta. Đánh dấu một trang sử mới – trang sử
độc lập, tự do của dân tộc. Tuy nhiên, một thực tế đáng lo ngại sau chặng đường
đấu tranh hơn mười thế kỷ nhằm thoát khỏi sự đô hộ của giặc phương Bắc là tài
nguyên cạn kiệt, nhân dân mệt mỏi sau thời gian dài bị áp bức, cộng thêm những

hậu quả của âm mưu đồng hóa,… đã đặt ra cho thế hệ đi đầu một nhiệm vụ vô
cùng cấp thiết. Nhưng chính trên đống hoang tàn ấy, các triều đại Ngô, Đinh,
Tiền Lê, Lý, Trần,… bằng ý chí kiên cường, tinh thần quật khởi, dân tộc ta đã
từng bước xây dựng một nhà nước phong kiến độc lập ngày càng hùng mạnh.
Mặc dù vậy, lịch sử dân tộc cũng không tránh khỏi những cuộc nội chiến với âm
mưu thay thế triều đại, cụ thể sau thời kỳ hoàng kim, từ khoảng giữa thế kỷ XII
đến đầu thế kỷ XIII, triều đình nhà Lý bước vào giai đoạn suy tàn. Đất nước rơi
vào khủng hoảng kinh tế - xã hội trầm trọng. Tình trạng nông dân và những
người tự do ngày càng tồi tệ bởi một mặt, họ bị quan lại bóc lột nặng nề, sưu cao
thuế nặng. Mặt khác, thiên tai, mất mùa, đói kém, dịch bệnh hoành hành khắp nơi
làm cho nền kinh tế ngày càng sa sút dẫn đến tình trạng ở nhiều địa phương, các
thế lực địa chủ phong kiến đã tập hợp lực lượng nổi dậy chống phá triều đình.
Nổi bật trong số các thế lực cát cứ thời bấy giờ là tập đoàn quân sự của anh em

6


họ Trần ở vùng Hải Ấp (Thái Bình). Do có công giúp nhà Lý dẹp loạn, lập lại trật
tự, gia tộc họ Trần được triều đình trọng dụng đã thao túng quyền bính và dần
thâu tóm mọi quyền lực trong tay.
Năm 1225, Lý Huệ Tông nhường ngôi cho con gái là Chiêu Thánh vừa mới
bảy tuổi, rồi lên làm Thái Thượng hoàng và sau đó xuất gia đi tu ở chùa Chân
Giáo, lấy hiệu là Huệ Quang đại sư. Theo sự dàn xếp của Trần Thủ Độ, Chiêu
Hoàng đã kết hôn với Trần Cảnh. “Mùa đông, tháng 12, ngày 12 năm Ất Dậu
(1225) nhận thiền vị của Chiêu Hoàng, lên ngôi hoàng đế, đổi niên hiệu là Kiến
Trung” [37, tr. 7] dưới sự giúp đỡ, ủng hộ của Trần Thủ Độ và họ hàng. Nhà Trần
trải qua các triều vua đã tiến hành nhiều biện pháp nhằm phát triển các mặt kinh
tế, chính trị, xã hội, thúc đẩy xã hội tiến lên một bước đáng kể. Dưới triều Trần
Thái Tông và Trần Nhân Tông, nước ta ba lần chiến thắng quân Nguyên – Mông
xâm lược, góp phần nâng cao vị trí nhà Trần trong lịch sử.

Với sự khôn khéo của Trần Thủ Độ, chính quyền nhà Lý nhanh chóng
chuyển sang họ Trần như một tất yếu vốn có của lịch sử. Do sự suy thoái của nhà
Lý, sự tiếp nối của triều đại nhà Trần nhằm trả lời những câu đố mà lịch sử đặt ra
cho con dân Đại Việt như: giải quyết tình trạng cát cứ, ổn định tình hình xã hội,
chăm lo phát triển kinh tế, văn hóa – giáo dục. Và đó cũng chính là cơ sở quan
trọng cho các nhà tư tưởng tiêu biểu của Phật giáo thời Trần xây dựng một hệ
thống tư tưởng hoàn chỉnh.
1.1.2 Điều kiện Kinh tế
Cũng như thời Lý, các vua Trần chú trọng đẩy mạnh sự phát triển kinh tế,
đặc biệt là chế độ sở hữu ruộng đất. Các hình thức sở hữu ruộng đất cơ bản thời
kỳ nhà Trần là ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước và ruộng đất thuộc sở hữu tư
nhân. Có hai bộ phận cấu thành ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước: Một là, ruộng
đất do nhà nước trực tiếp quản lý, nó tồn tại như tài sản của bản thân nhà vua và
hoàng cung, một loại “tư hữu” đặc biệt mà những hoa lợi bóc lột là của riêng
hoàng đế. Bộ phận ruộng đất do nhà nước trực tiếp quản lý có sơn lăng, tịch điền
và quốc khố. Hai là, ruộng đất công của thôn làng: ruộng công các làng xã thời

7


bấy giờ được gọi là quan điền hay quan điền bản xã. Còn ruộng đất thuộc sở hữu
tư nhân được hình thành từ chính sách ban cấp ruộng đất của chính quyền nhà
Trần, nét khác biệt cơ bản về tổ chức nhà nước so với triều Lý. Ruộng đất và
bổng lộc của nhà Trần ban cấp được gọi là thái ấp. Việc ban cấp thái ấp là chính
sách kinh tế quan trọng nhằm tạo ra cơ sở xã hội cho chính quyền nhà Trần.
Nguồn đất ban đầu của thái ấp thuộc quyền sở hữu nhà nước, nhưng khi ban cấp
thành thái ấp thì thuộc chiếm hữu tư nhân của các quý tộc. Thái ấp thời Trần cũng
là nơi ở bền vững của quý tộc và mãi mãi được lưu truyền, như lời Trần Hưng
Đạo đã nói trong Hịch tướng sĩ rằng: “thái ấp của ta mãi mãi vững bền mà bổng
lộc các ngươi cũng suốt đời tận hưởng” [41, tr. 392]. Ngoài thái ấp thì năm 1266,

do nhu cầu khẩn trương mở rộng diện tích canh tác và thực hiện chủ trương xây
dựng, củng cố thêm thế lực của quý tộc Trần, nhà Trần đã cho các vương hầu,
công chúa, phò mã, cung tần chiêu tập những người xiêu tán không có sản nghiệp
làm nô tỳ để khai khẩn đất hoang lập điền trang. Vương hầu có điền trang thực sự
từ đấy.
Về công cuộc trị thủy, để phục hồi sản xuất nông nghiệp, mở rộng thêm diện
tích canh tác. Triều đình đã áp dụng nhiều biện pháp khuyến khích nông nghiệp,
trong đó có tổ chức làm thủy lợi trong phạm vi cả nước. Nhà Trần đã cho xây
dựng hệ thống đê đỉnh nhĩ và các dòng kênh tiêu úng. Năm 1248, Trần Thái Tông
đặt cơ quan hà đê, có chánh sứ, phó sứ phụ trách việc đê điều ở các lộ. Đây là
công việc quan trọng, một bước ngoặt to lớn trong lịch sử thủy lợi nước ta. Đắp
đê ngăn mặn cũng là công cuộc mới mẻ ở thời Trần, các nhà quý tộc thường cho
nô tỳ đắp đê ở bãi biển lập điền trang. Công cuộc xây dựng thủy nông cũng được
nhà Trần chú ý, ở những vùng Thanh Hóa và Nghệ An là nơi có nhiều công trình
thủy nông. Năm 1248, Trần Nhân Tông lại cho đào sông Mã, sông Lễ và đục núi
Chiếu Bạch ở Thanh Hóa, đây cũng là công việc tốn sức, tốn của. Năm 1256,
triều đình cho khơi lại sông Tô Lịch nhằm đảm bảo giao thông, đồng thời, để tưới
tiêu cho các vùng xung quanh kinh thành. Sang thế kỷ XIV nhiều công trình thủy
nông vẫn tiếp tục được xây dựng.

8


Về kinh tế thủ công nghiệp và thương nghiệp, thủ công nghiệp nhà Trần bao
gồm thủ công nghiệp nhà nước và thủ công nghiệp tư nhân. Thủ công nghiệp nhà
nước với nhiều ngành nghề như: sản xuất đồ gốm, dệt, chế tạo vũ khí. Các nghề
thiết yếu như nghề làm gốm, rèn, đúc đồng, làm giấy và khắc bản in, mộc, xây
dựng và khai khoáng thuộc về loại hình thủ công nghiệp tư nhân.
Mạng lưới thương nghiệp và thành thị ngay từ đầu đã được nhà Trần quan
tâm, qua việc xây dựng nên một hệ thống giao thông thủy bộ trong cả nước. Hệ

thống giao thông biển và trên bộ thời Trần phục vụ cho yêu cầu quân sự nhưng
cũng có nhiều tác dụng tốt cho thương nghiệp. Đường bộ, đường thủy cho yêu
cầu quân sự không còn do các địa phương và nhân dân tự phát xây dựng mà là
công tác của chính quyền địa phương, của triều đình trực tiếp tổ chức, xây dựng.
Đây được xem là bước tiến lớn so với thời Lý. Để phát triển lưu thông hàng hóa
các vua Đại Việt thời Lý - Trần đều đúc tiền. Ngoài ra, trên thị trường còn sử
dụng nhiều tiền Trung Quốc. Nhà Trần đã mở rộng việc mua bán đất bằng tiền,
nộp tiền để lấy quan chức, việc đúc tiền do quan xưởng đảm nhiệm. Quan hệ tiền
tệ đã thâm nhập vào đời sống chính trị và tín ngưỡng. Nhà nước thu tô thuế bằng
tiền, cũng đã thể hiện chức năng thanh toán của tiền tệ thời Trần đã phát triển
rộng lớn. Thương nghiệp thời Trần tuy có bước phát triển mới nhưng chủ yếu vẫn
là nền kinh tế tự cung, tự cấp. Tổ chức các phường thủ công ở Thăng Long còn
rất đơn giản, còn gắn chặt với sản xuất nông nghiệp. Ngoại thương do nhà nước
độc quyền, hàng hóa trao đổi chủ yếu vẫn là sản phẩm của nền kinh tế tự nhiên, ít
có sản phẩm thủ công. Đến cuối thế kỷ XIV, khi nông nghiệp sa sút và nhà nước
kiểm soát khắc khe việc buôn bán, sản xuất thủ công thì nền kinh tế hàng hóa rơi
vào chỗ bế tắc.
Với các chủ trương lớn nhằm mục đích khôi phục và phát triển kinh tế sau
suy thoái. Chính quyền tôn thất họ Trần đã tạo ra những biến đổi trong thượng
tầng kiến trúc nhà nước, góp phần thúc đẩy văn hóa, tinh thần, tư tưởng phát
triển, tạo ra cho xã hội một sinh khí mới, một sức mạnh mới có thể đương đầu
với các cuộc ngoại xâm.

9


1.1.3 Điều kiện Chính trị - Xã hội
Nét độc đáo trong cơ chế chính trị thời Trần là chế độ “Lưỡng đầu” đã đạt
đến mức hoàn chỉnh. Khi thái tử đã khôn lớn thì cho nối ngôi chính thống ngay,
còn vua cha lui về ở cung Thanh Từ, xưng là Thượng hoàng, cha con vẫn cùng

nhau giữ chính quyền trong nước. Thực ra, việc truyền ngôi vua chỉ là để đề
phòng lúc có chuyện, còn các công việc đều do thượng hoàng quyết định. Các
vua Trần tập trung trong tay các quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp với một số
sự chỉ đạo thống nhất, trong đó quyền lực hành pháp lớn nhất là quyền bổ nhiệm
phong cấp, bãi miễn quý tộc và quan lại trong hệ thống quan chức triều đình.
Ngoài ra, nhà Vua còn có quyền tối hậu trên các phương diện giáo dục - văn hóa.
Nhà vua là người đề xướng ra đầu bài thi, cũng như tuyển duyệt người thi đỗ
trong các kỳ thi Đình.
Cũng như thời Lý, thời Trần, người trong nước gọi quốc hiệu là Đại Việt,
còn các triều đình Trung Quốc (Tống, Nguyên) thì gọi là An Nam quốc và phong
cho vua Trần làm An Nam quốc vương. Kinh đô Đại Việt đặt tại Thăng Long.
Năm 1397, theo ý muốn của Hồ Quý Ly, Thuận Tông dời đô về An Tôn (Thanh
Hóa) gọi là Tây Đô. Chế độ chính trị nhà Trần được thiết lập theo kiểu nhà nước
quân chủ tập quyền phương Đông. Cơ chế quân chủ tập trung của nhà Trần đã thể
hiện sư phát triển cao hơn hẳn so với nhà Lý về nhiều mặt, cả quy mô lẫn trình độ
quản lý, cũng như trong việc củng cố bộ máy nhà nước từ trung ương đến địa
phương, cơ sở. Thời Trần, việc tuyển dụng nhân tài qua khoa cử ngày một quy củ
hơn. Các quan lại Nho học dần dần thay thế các tăng quan trong triều. Bộ máy
nhà nước thời Trần đã có sự phân công, phân cấp khá rõ ràng, đã có sự chuyên
môn hóa giữa các tổ chức, cơ quan, các chức sắc quan lại,… Tổ chức nhà nước
và các quy chế hành chính cũng được quy định khá chặt chẽ. Bộ máy nhà nước
được xây dựng thành một hệ thống hoàn chỉnh từ trung ương đến địa phương so
với thời Lý đã phát triển hơn hẳn một bước. Tầng lớp nắm địa vị cao nhất trong
bộ máy nhà nước là quý tộc Trần. Nhưng bên dưới là cả một bộ máy quan lại
phức tạp từ trung ương đến các địa phương.

10


Về tổ chức quân đội: do đặc điểm và yêu cầu của điều kiện lịch sử nên triều

đại nhà Trần rất coi trọng binh pháp và kỹ thuật quân sự. Nhà vua, đồng thời là
tổng tư lệnh quân đội, trực tiếp chỉ đạo trong việc chọn tướng tài, luyện tập quân
sỹ, đóng thuyền chiến, chế tạo khí giới. Cùng với việc hoàn thiện bộ máy nhà
nước để ổn định xã hội, củng cố chính quyền phong kiến trung ương tập quyền,
nhà Trần đã ra sức xây dựng một tổ chức quân đội hùng mạnh đủ sức bảo vệ nền
độc lập của dân tộc. Quân đội nhà Trần là một đội quân thiện chiến, được trang
bị, tổ chức và huấn luyện tốt, có nhiều kinh nghiệm bởi đã trải qua các cuộc
kháng chiên chống giặc Nguyên – Mông. Lực lượng quân sự thời Trần bao gồm
các thành phần chủ yếu: 1. Quân chủ lực của triều đình; 2. Quân của lộ, châu; 3.
Quân của quý tộc tôn thất; 4. Lực lượng dân binh (hương binh) trong làng, xã,
động, bản. Hơn nữa, do chủ trương kết hợp giữa sản xuất nông nghiệp và tổ chức
vũ trang (ngụ binh ư nông) khá sáng tạo mà trong chiến tranh, nhà Trần có thể tập
hợp được lực lượng quân đội lớn mạnh, đông đảo khi cần thiết.
Về pháp luật: nếu thời Lý chỉ có duy nhất bộ Hình thư ban hành vào năm
1042, thì ở thời Trần, bên cạnh những chiếu, lệnh, các văn bản đơn hành,… đã có
tới năm bộ luật căn bản điều chỉnh các mối quan hệ trong xã hội. Cụ thể như:
Quốc triều thông chế (20 quyển) quy định về tổ chức chính quyền. Sau đó được
sửa chữa, bổ sung lại ban hành bộ Quốc triều hình luật. Bằng việc hoàn chỉnh hệ
thống pháp luật, nhà Trần đã khẳng định và củng cố sự phân chia đẳng cấp rõ rệt
nhằm mục đích bảo vệ tuyệt đối quyền lợi của giai cấp quý tộc tôn thất họ Trần.
Về ngoại giao: kế thừa những tiền lệ cũ của thời kỳ trước để xây dựng chiến
lược ngoại giao hòa hảo đã giúp thời Trần giữ được sự bình yên cho đất nước và
nhân dân. Đồng thời, cũng thể hiện được tinh thần độc lập dân tộc, tự chủ trong
quan hệ với các nước láng giềng.
Về sự phân chia đẳng cấp xã hội, đất nước ta bước vào thời đại nhà Trần
trên nền tảng xã hội được xây dựng ổn định và vững chắc từ thời Lý. Trong quá
trình xây dựng chính quyền quý tộc quân chủ vững mạnh, đồng thời củng cố,
phát triển kinh tế, văn hóa mang đậm bản sắc dân tộc, xã hội thời Trần đã diễn ra

11

sự phân hóa mạnh mẽ. Một xã hội mới với những đẳng cấp mới dần được hình
thành. Nhìn chung, trong gần hai thế kỷ, xã hội thời Trần đã hình thành và tồn tại
ba đẳng cấp chính: Đẳng cấp quý tộc, tôn thất – quan lại trong chính quyền quân
chủ; Đẳng cấp những người bình dân, chủ yếu là nông dân các làng xã, thợ thủ
công và thương nhân, địa chủ; Đẳng cấp nô tỳ.
1.1.4 Điều kiện Văn hóa – Giáo dục
Về văn hóa
Văn học ở thời Trần, ngoài các nhà sư còn có quý tộc và nho sỹ tham gia
vào lực lượng sáng tác. Với chủ đề sáng tác được mở rộng, thơ văn nhà Trần
không những xoay quanh vấn đề của đạo Phật, mà còn đề cập đến những vấn đề
của Nho giáo, Lão giáo. Nhưng nổi bật hơn cả là những áng văn thơ thể hiện tinh
thần yêu nước và chủ nghĩa anh hùng, lòng tự hào dân tộc của nhân dân ta qua
các cuộc kháng chiến chống Nguyên – Mông. Sự xuất hiện chữ nôm vào năm
1282 là nét điển hình của Việt Nam hóa trong ngôn ngữ, Việt Nam hóa chữ Hán
mà qua chữ viết, cách nói của người Việt, tinh thần độc lập tự cường được khắc
họa một cách sinh động và rõ nét nhất. Tiêu biểu có thể kể đến Hịch tướng sỹ;
Binh thư yếu lược của Trần Quốc Tuấn,… Ngoài ra, với nội dung phản ánh nhân
sinh quan và thế giới quan Phật giáo, loại thơ “Thiền” đặc biệt phát triển được
sáng tác bởi các vua và các thiền sư thời Trần đã làm phong phú thêm văn học
thời kỳ này.
Sử học: nếu việc viết sử được bắt đầu từ thời Lý thì đến thời Trần hoạt động
biên soạn những bộ sử của đất nước đã được chú trọng hơn. Cùng với việc thành
lập Viện quốc sử, nhiều bộ sử đã ra đời như: An Nam chí lược, Việt sử cương
mục, Đại Việt sử ký toàn thư, Lĩnh Nam chích quái,…
Trong thời Trần, các ngành nghệ thuật sân khấu, ca vũ nhạc cũng có những
tiến bộ đáng kể. Nhạc cụ phong phú, tuồng chèo trở thành loại hình nghệ thuật
được đa số tầng lớp ưa thích. Ngành kiến trúc và điêu khắc đã đạt được những
thành tựu quan trọng khi hiện thực tính siêu nhiên trừu tượng trong Phật giáo thời

12


Lý bằng việc mọc lên của các hoàng thành, cung điện, chùa chiền bề thế và đẹp
đẽ.
Cùng với những nhà thiên văn và lịch pháp nổi tiếng như Đặng Lộ, Trần
Nguyên Đán, sự xuất hiện của nhà y học và dược học lỗi lạc Tuệ Tĩnh (tức
Nguyễn Bá Tĩnh) đã làm cho nền y học của dân tộc ta dưới thời Trần đạt được
những thành tựu đáng kể.
Về giáo dục
Năm 1253, nhà nước cho lập Quốc học viện để đào tạo nhân tài. Ngay sau
đó, ở Thăng Long và các địa phương trong nước, trường lớp được dựng lên khá
nhiều. Năm 1281, Trần Nhân Tông lập thêm nhà học ở Phủ thiên Trường. Song
song, các trường lớp do nhà nước tổ chức, một số trường tư ra đời và đều có vị trí
trong đời sống xã hội của đất nước. Tiếp tục những chính sách của thời Lý, nhà
Trần mở khoa thi để chọn quan lại. Ngoài ra, những người không đỗ đạt nhưng
có tài vẫn được sử dụng. Phan Huy Chú (sử gia thế kỷ XIX) có nhận xét: “Triều
Trần dùng người thật là công bằng, tuy đã đặt khoa mục mà trong việc kén dùng
chỉ cốt tài là được, cho nên những nho sĩ có chí hướng thường được trổ tài của
mình, không đến nỗi bó buộc hạn chế về tư cách…, chỉ cần người dùng được chứ
không câu nệ ở đường xuất thân. Nhân tài văn học được thịnh cũng nhờ thế
chăng?” [7, tr. 22]. Nội dung học và thi cử của thời Trần bao gồm một số vấn đề
về chính trị, đạo đức của Nho giáo và Phật giáo. Bên cạnh đó, do sự phát triển
cực thịnh của Phật giáo, nhất là thời Trần Nhân Tông mà triết lý đạo đức nhân
sinh Phật giáo không chỉ trở thành nội dung giáo dục của khoa cử mà còn là nền tảng
đạo đức xã hội.
Sự phát triển của Nho học và nền giáo dục khoa cử thời Trần đã góp phần
phổ cập Nho giáo trong nhân dân với các quan niệm phổ biến về tam cương, ngũ
thường, trung quân. Cùng với đó, sự thịnh hành Phật giáo trên cơ sở phát triển

của nhà Lý, các vua Trần đã sử dụng Phật giáo như một công cụ tư tưởng vì mục
đích tu dưỡng đạo đức, củng cố khối đại đoàn kết nội bộ vương hầu quý tộc, cố
kết xã hội xung quanh nhà nước quân chủ chuyên chế họ Trần, mà tiêu biểu là sự

13


hình thành và phát triển của thiền phái Trúc Lâm mang đậm màu sắc dân tộc.
Phật giáo bắt đầu hòa trộn vào xã hội, ăn sâu bám rễ vào làng xã như một lẽ
đương nhiên. Vào cuối thời Trần, tình hình chính trị mất ổn định đã làm cho Phật
giáo mất đi vẻ trang nghiêm thanh tịnh. Để thay đổi cục diện, nhà nước phải tổ
chức thi các thầy chùa, tiến hành kiểm soát, sa thải tăng đạo để trao chức tăng
đường, đầu mục và tri cung, tri quản, tri tự cho người thông hiểu đạo Phật.
1.2. Những tiền đề hình thành, phát triển Phật giáo thời Trần
1.2.1. Truyền thống yêu nước, tín ngưỡng bản địa và tư tưởng tam giáo
Truyền thống yêu nước
Trong suốt chiều dài lịch sử của đất nước, trong bối cảnh thường xuyên phải
đấu tranh chống lại những kẻ thù xâm lược cậy vào sức mạnh quân sự, kinh tế
của mình, thì tinh thần yêu nước luôn là nhân tố quan trọng kết thành sức mạnh
đại đoàn kết để dân tộc Việt Nam giành chiến thắng. Giáo sư Trần Văn Giàu từng
viết: “tình cảm và tư tưởng yêu nước là tình cảm và tư tưởng lớn nhất của nhân
dân, của dân tộc Việt Nam và chủ nghĩa yêu nước là sợi chỉ đỏ xuyên qua toàn bộ
lịch sử Việt Nam từ cổ đại đến hiện đại. Ở đây, bản chất Việt Nam biểu lộ đầy đủ
và tập trung nhất, hơn bất cứ chỗ nào khác. Yêu nước trở thành một triết lý xã hội
và nhân sinh của người Việt Nam” [17, tr. 100 – 101].
Yêu nước là tình cảm và tư tưởng phổ biến, vốn có ở tất cả các dân tộc trên
thế giới chứ không riêng gì của dân tộc Việt Nam. Song, tư tưởng ấy được hình
thành sớm hay muộn, đậm hay nhạt, nội dung cụ thể, hình thức và mức độ biểu
hiện cũng như chiều hướng phát triển của nó lại tuỳ thuộc vào điều kiện lịch sử
đặc thù của từng dân tộc. Đối với dân tộc Việt Nam, lòng yêu nước không chỉ là

một tình cảm tự nhiên, mà nó còn là sản phẩm của lịch sử được hun đúc từ chính
lịch sử đau thương mà hào hùng của dân tộc ta. Lịch sử mấy nghìn năm của dân
tộc Việt Nam là lịch sử đấu tranh giành lại và bảo vệ nền độc lập từ tay kẻ thù
xâm lược. Chính vì vậy, mà tinh thần yêu nước đã ngấm sâu vào tình cảm, tư
tưởng của mỗi người dân Việt Nam qua tất cả các thời đại, làm nên một sức mạnh
kỳ diệu, giúp cho dân tộc ta đánh thắng hết kẻ thù này đến kẻ thù khác cho dù
chúng có hùng mạnh đến đâu.
14


Qua đó, ta thấy rằng, chính lịch sử hàng ngàn năm dựng nước và giữ nước
của dân tộc đã tạo nên chủ nghĩa yêu nước Việt Nam. Đồng thời, nó lại trở thành
sức mạnh, là động lực chủ yếu, quyết định nhất cho thắng lợi của quân và dân ta
trước mọi kẻ thù xâm lược. Từ thế kỷ thứ III TCN, dân tộc ta đã đánh tan cuộc
xâm lược đầu tiên của bọn phong kiến phương Bắc do nhà Tần tiến hành. Từ năm
179 TCN đến năm 938, nước ta tiếp tục nằm dưới sự đô hộ của phương Bắc. Đây
là thời kỳ đầy máu và nước mắt, nhưng cũng là thời kỳ biểu hiện sức mạnh quật
cường, sự vươn lên thần kỳ của dân tộc ta và kết thúc với chiến thắng Bạch Đằng
oanh liệt. Tiếp sau thời kỳ này là hàng loạt các chiến thắng vang dội khác: Lê
Hoàn đánh tan quân Tống, nhà Trần ba lần đánh bại quân Nguyên – Mông,…
Trong những cuộc chiến tranh tàn khốc đó, lòng yêu nước ở mỗi người dân Việt
Nam đã được thể hiện ở tinh thần dám xả thân vì nước, sẵn sàng đặt lợi ích của
quốc gia, dân tộc lên trên lợi ích riêng tư của bản thân mình, đấu tranh không biết
mệt mỏi cho sự nghiệp giải phóng đất nước, giành lại độc lập tự do cho Tổ quốc.
Biết bao người con của dân tộc đã tự nguyện hiến dâng tuổi thanh xuân của mình
cho đất nước hay đã anh dũng hy sinh nơi chiến trường. Đây là sự hy sinh to lớn
được thúc đẩy bởi tinh thần yêu nước nồng nàn của dân tộc ta. Bấy nhiêu thôi
cũng đã đủ để có thể thấy rằng, tư tưởng yêu nước không đơn giản là một triết lý,
nó là kim chỉ nam cho hành động, đem lại một sức mạnh to lớn, thúc đẩy dân tộc
ta tiến lên.

Trong Nam quốc sơn hà, Lý Thường Kiệt đã thể hiện tinh thần yêu nước hùng
hồn:
“Nam quốc sơn hà Nam đế cư,
Tiệt nhiên định phận tại thiên thư.
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm?
Nhữ đẵng hành khan thủ bại hư!” [39, tr. 321].
Hay với Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn: “ta thường tới bữa quên ăn, nửa
đêm vỗ gối, ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa; chỉ giận chưa thể xả thịt, lột da,
ăn gan, uống máu quân thù; dẫu cho trăm thân ta phơi ngoài nội cỏ, nghìn thây ta

15


bọc trong da ngựa, cũng nguyện xin làm” [41, tr. 387]. Tiếng vang vọng nghìn
năm hô vang “Đánh! Đánh!” ở Hội nghị Diên Hồng; những nỗi niềm thấm đẫm
trong Bình Ngô đại cáo; niềm kiêu hãnh trong lời kêu gọi “đánh cho sử tri Nam
quốc anh hùng chi hữu chủ”,...
Từ thế kỷ thứ XV, Nguyễn Trãi đã từng khẳng định rằng, nước Đại Việt ta
thật là một nước văn hiến và hào kiệt không bao giờ thiếu. Còn Chủ tịch Hồ Chí
Minh thì nói: “Tinh thần yêu nước chân chính khác hẳn với tinh thần ái quốc của
bọn đế quốc phản động. Nó là một bộ phận của tinh thần quốc tế” [26, tr. 172].
Tinh thần yêu nước được hình thành từ sớm, lại được thử thách, khẳng định qua
bao nhiêu thăng trầm của lịch sử, được bổ sung, phát triển qua từng thời kỳ, theo
yêu cầu phát triển của dân tộc và thời đại, tinh thần yêu nước đó trở thành chủ
nghĩa yêu nước, trở thành một trong những giá trị truyền thống cao quý nhất, bền
vững nhất của dân tộc ta. Yêu nước đã thực sự trở thành một thứ vũ khí tinh thần
mà theo Giáo sư Trần Văn Giàu vận nước suy hay thịnh, mất hay còn, nhục hay
vinh, phần rất quan trọng là tùy thuộc ở chỗ ta ứng dụng và phát huy hay ta quên
lãng và chôn vùi món vũ khí tinh thần ấy.
Tín ngưỡng bản địa

Với một bề dày quá trình khai thiên lập địa đã hình thành nên một nền văn
hóa lớn ngay trên mảnh đất này. Đó chính là nền văn minh Sông Hồng và các
hình thức nhà nước sơ khai, như nhà nước Văn Lang và nhà nước Âu Lạc ở nửa
cuối thiên niên kỷ thứ I TCN. Nhà nghiên cứu Trần Văn Giàu khi nghiên cứu
những giá trị truyền thống của dân tộc Việt Nam đã từng viết: “Trình độ văn hoá
khá cao, có xã hội tổ chức thành quy củ, tồn tại lâu dài hình thành hàng ngàn
năm” [18, tr. 106]. Các phong tục tập quán, ngôn ngữ, tín ngưỡng, tôn giáo, công
cụ kỹ thuật cùng với các hình thức sinh hoạt, văn hóa tinh thần phong phú được
hình thành từ rất sớm. Các nền văn hóa Phùng Nguyên (2000 - 1500 TCN), Đồng
Đậu (1500 - 1100 TCN), Gò Mun, Đông Sơn, (khoảng thế kỷ III TCN) được “…
biểu hiện bằng các món dụng cụ, trang sức, trống đồng, thạp đồng, mũi tên
đồng... mà người Việt Nam hiện rất tự hào” [19, tr. 27].

16


Bên cạnh đó, người Việt cổ đã biết chế tạo đồ đá, sau đó là đồ đồng và sắt.
Hơn thế, là biết trồng lúa nước và chăn nuôi gia súc. Việt Nam vốn là một xứ sở
gắn liền với nghề nông nghiệp trồng lúa nước, nên con người sớm nảy nở tín
ngưỡng tôn thờ các hiện tượng tự nhiên như mây, mưa, sấm, chớp… quan niệm
về Lạc Long Quân - Âu Cơ sinh ra bọc trăm trứng hay tục thờ cúng các vị thần
mùa màng. Mặt khác, ở người Việt còn thờ trời đất hay gọi là thờ thổ công, thổ
địa. Họ cho rằng, các vị thần này đều có quyền năng ban thưởng hoặc gián phạt
đến mọi người.
Cùng với đó, tín ngưỡng thờ thần cũng phát triển phổ biến ở cấp độ làng xã.
Thần làng, ấp là những vị có công đánh giặc ngoại xâm, những vị có công lập
làng khai hoang mở đất, những vị tổ nghề hay thần còn là hồn thiêng sông núi.
Còn một số nhà sư trở thành thần thánh và được thờ trong chùa, theo kiểu “tiền
Phật hậu Thánh”. Mặt khác, trong đời sống tâm linh người Việt, tín ngưỡng thờ
cúng tổ tiên diễn ra sâu rộng nhất so với các loại hình tín nguỡng kể trên. Thờ

cúng tổ tiên mang ý nghĩa là nhớ về cội nguồn, biết ơn cha mẹ là người nuôi nấng,
dạy dỗ, sinh thành ra ta hay thần linh phù hộ cho ta trong cuộc sống thường ngày.
Đặc biệt hơn là triết lý “mẹ sinh” [11, tr. 233]. Tín ngưỡng mẹ sinh hình thành từ
thời nguyên thủy khi hái lượm là phương thức sinh sống của con người.
Khi Phật giáo du nhập vào nước ta đã bén rễ hỗn dung ngay vào tư tưởng
này. Sự kết hợp giữa Phật giáo và tín ngưỡng bản địa tạo nên cái mà người ta gọi
là “dòng Phật giáo dân gian” và nó cũng đã tồn tại lâu dài trong lịch sử Việt Nam.
Chính tính chất sâu sắc về mặt tình cảm của tín ngưỡng bản địa và tính cao thâm,
hệ thống của Phật giáo là ưu thế để hai dòng tư tưởng không loại trừ nhau mà còn
bổ sung cho nhau. Chính điều đó đã góp phần tạo nên giá trị truyền thống của văn
hóa Việt. Vì vậy, Phật giáo ngày càng ăn sâu vào đời sống tâm linh của người Việt.
Tư tưởng tam giáo
Hơn một nghìn năm các triều đại phong kiến phương Bắc từ nhà Triệu đến
nhà Đường biến nước ta thành nơi để vơ vét, bóc lột bằng việc thực hiện chính
sách đồng hóa về văn hóa tư tưởng với dã tâm xóa bỏ độc lập chủ quyền dân tộc.

17


Ở giai đoạn này, tam giáo (Nho, Phật, Lão) được truyền vào nước ta như một
phương thuốc xoa dịu lòng dân để dễ bề cai trị. Tuy nhiên, bằng vó ngựa xâm
lược của kẻ thù, Nho giáo, Lão giáo tuy có chỗ đứng trong chính trị nhưng vẫn
chưa thể đi sâu vào đời sống xã hội của nhân dân bằng sự dung dị của Phật giáo.
Hơn thế, Phật giáo du nhập vào nước ta từ rất sớm, vì vậy đã đặt nền móng lâu
đời trong suốt chiều dài phát triển của lịch sử dân tộc. Ở thời Trần, Phật giáo sớm
trở thành hệ tư tưởng của giai cấp thống trị, ảnh hưởng mạnh mẽ đến sự hưng
thịnh và suy vong của chính quyền quý tộc nhà Trần.
Mặc dù vậy, các vị vua thời Trần đã biết kết hợp nhuần nhuyễn cũng như
phát huy vai trò của Nho giáo lẫn Lão giáo trong sự nghiệp trị quốc của mình.
Chính vì thế, nghiên cứu Phật giáo thời Trần không thể không tìm hiểu về quá

trình hình thành, du nhập và thích ứng của Nho giáo, Lão giáo (hay còn được
xem là tam giáo đồng nguyên) trong đời sống xã hội Đại Việt lúc bấy giờ.
Nho giáo
Nho giáo hay còn gọi là đạo Khổng, được Khổng Tử (551 – 479 TCN) sáng
lập và các môn đệ của ông là Mạnh Tử (372 - 289 TCN), Tuân Tử (313 - 238
TCN), Đổng Trọng Thư phát triển. Khổng giáo là một trong những trường phái
triết học chính của Trung Quốc thời cổ đại, đó là những tư tưởng triết lý, luân lý
đạo đức, thể chế cai trị vốn đã có cơ sở ở Trung Quốc từ thời Tây Chu, đến cuối
thời Xuân Thu thì được hoàn chỉnh bởi thầy trò nhà Khổng.
Vấn đề trung tâm của Nho giáo là tư tưởng về con người. Nho học quan
niệm tính thiện của con người gồm năm đức: Nhân, Nghĩa, Lễ, Trí, Tín hay còn
gọi là ngũ thường. Với học thuyết “Chính danh” làm cho con người chấp nhận sự
tồn tại lâu dài của chế độ phong kiến, là nguyên nhân của sự trì trệ, chậm phát
triển của các nước phuơng Đông. Nho giáo rất chú trọng dạy đạo làm người,
hướng vào rèn luyện đạo đức con người, đề cao giáo dục, giáo dục làm con người
ác thành thiện. Đây thực sự là quan điểm hết sức tiến bộ của Nho giáo.
Nho giáo ở dạng Hán nho được các quan lại Trung Hoa như Tích Quang,
Nhâm Diên, Lý Thiện, Sĩ Nhiếp.. tích cực truyền bá từ đầu công nguyên. Nhưng
Phật giáo đã có ưu thế hơn Nho giáo rất nhiều. Trong khi Nho giáo chỉ dừng lại ở
18


tầng lớp quan lại xung quanh chính quyền ngoại bang thì Phật giáo đã thâm nhập
vào các tầng lớp nhân dân ở mọi miền đất nước.
Ở thời Lý, với sự kiện Lý Thái Tổ cho xây cất Văn Miếu thờ Chu Công,
Khổng Tử (1076), mới có thể xem là Nho giáo được tiếp nhận chính thức. Chính
vì vậy, mà Nho giáo ở Việt Nam chủ yếu là Tống Nho (Nhà Lý cùng thời với nhà
Tống ở Trung Hoa) chứ không phải Hán Nho, Đường Nho…
Sang thời Trần, Nho giáo từng bước phát triển mạnh mẽ. Đến giữa thế kỷ
XIV, Nho giáo lấn át Phật giáo, dần dần chiếm địa vị độc tôn và từng bước đi sâu

vào sinh hoạt tinh thần của nước Đại Việt trên nhiều lĩnh vực. Tầng lớp Nho sĩ
ngày càng đông đảo và đẩy lùi dần thế lực của tầng lớp tăng lữ trên lĩnh vực
chính trị cũng như thi cử. Quan lại xuất thân từ nho học ngày càng chiếm ưu thế
trong bộ máy chính quyền và nắm giữ các chức vụ quan trọng trong triều đình
[33, tr. 36].
Cuối triều Trần, cuộc xung đột giữa Phật giáo và Nho giáo bắt đầu. Vấn đề
có nhiều lý do, nhưng lý do chính có lẽ là do nhu cầu phát triển văn hoá và giáo
dục nước ta khi chế độ phong kiến tập quyền đã bắt đầu, việc bổ sung quan lại
bằng hai con đường “nhiệm tử” và “thủ sĩ” không đủ mà cần phải bổ sung một
phương thức đào tạo và tuyển lựa quan lại mới. Phương thức này chỉ có thể đạt
được bằng con đường phát triển giáo dục văn hoá và thực hiện chế độ thi cử để
tuyển lựa nhân tài. Nho giáo đã có đầy đủ lý thuyết và quy chế về giáo dục, khoa
cử tất nhiên phải đảm đương nhiệm vụ lịch sử ấy. Do đó, Nho giáo có cơ hội vượt
qua Phật giáo để bám rễ sâu vào đời sống chính trị xã hội của nhà nước Đại Việt.
Mặc dù, là hệ tư tưởng phục vụ quyền lợi của giai cấp phong kiến nhưng
Nho giáo đã đặt rõ vấn đề người quân tử, tức là người lãnh đạo chính trị phải có
đạo đức cao cả, dù nguyên tắc ấy không được thực hiện trong thực tế nhưng nó
vẫn là một điểm làm chỗ dựa cho những sĩ phu đấu tranh. Nho giáo đã tạo ra cho
kẻ sĩ một tinh thần trách nhiệm cao cả với xã hội, là yếu tố tạo nên truyền thống
hiếu học, truyền thống khí tiết của kẻ sĩ, làm cho nền giáo dục phát triển hết sức
mạnh mẽ. Bên cạnh những ảnh hưởng tích cực, Nho giáo cũng đem lại không ít

19


tác động tiêu cực. Đầu tiên, quan hệ của con người trong Tam cương có tính
phiến diện, mặc dù Nho giáo có nói đến nghĩa vụ và cách đối xử của hai bên,
nhưng thực tế thì trước sau chỉ lên án những kẻ làm tôi, làm con, làm vợ mà thôi.
Thực tế, đó là mối quan hệ độc đoán một chiều. Hai là, quy toàn bộ quan hệ xã
hội của con người vào Tam cương, Ngũ thường là không đủ. Đặc biệt, Nho giáo

coi thường người phụ nữ, đã quy định trói buộc người phụ nữ vào người đàn ông.
Vì vậy, Nho giáo đã không giải đáp được vấn đề số phận và yêu cầu giải phóng
con người, làm cho chủ nghĩa giáo điều và bệnh khuôn sáo phát triển mạnh trong
lĩnh vực tư tưởng và giáo dục khoa cử đương thời.
Phật giáo
Dựa vào truyện Nhất dạ Trạch trong Lĩnh Nam Trích quái của Vũ Quỳnh và
Kiều Phú biên soạn thì Phật giáo truyền vào Việt Nam khoảng cuối thế kỷ VI và
đầu thế kỷ V trước công nguyên. Nhưng đó chỉ là truyền thuyết. Một số quan
điểm khác lại cho rằng Phật giáo vào nước ta khoảng thế kỷ thứ nhất, khi nước ta
bị nhà Hán đô hộ. Khi đó Việt Nam có Trung tâm Phật giáo nổi tiếng là Luy Lâu,
được thành lập do sự viếng thăm của các nhà buôn và tăng sĩ Ấn độ, trực tiếp
bằng đường biển chứ không phải là bằng đường bộ từ Trung Quốc xuống. Trong
Thiền uyển tập anh, phần tiểu sử Thiền sư Thông Biện có đoạn nói rằng Tùy Văn
Đế muốn hỗ trợ tam bảo, đã xây dựng tháp xá lợi thờ 49 nơi, làm 150 ngôi chùa
tháp. Ông muốn làm chùa tháp ở Giao Châu bèn sai pháp sư Đàm Thiên chọn
một số danh tăng sang đó để giáo hóa, khiến mọi người đều biết đạo Bồ đề. Pháp
sư Đàm Nhiên tâu: “Xứ Giao Châu có đường biển thông trực tiếp với Thiên Trúc.
Khi Phật pháp mới đến Giang Đông chưa khắp thì ở Luy Lâu đã có tới 20 ngôi bảo
tháp, để được hơn 500 vị tăng và dịch được 15 quyển kinh rồi” [38, tr. 91 – 92].
Điều đó đã chứng tỏ Phật giáo đến Giang Đông chưa đầy đủ thì Luy lâu đã trở
thành Trung tâm Phật giáo ở Giao Châu (Đại Việt).
Phật giáo với những tư tưởng như: vô thường, vô ngã, nhân quả, nghiệp
báo, luân hồi và triết lý nhân sinh từ, bi, hỷ, xã... đứng về phía người nghèo khổ,
trong học thuyết Tứ Diệu đế, Thập nhị nhân duyên, Bát Chánh đạo gần gũi và

20