Đề cương sinh học lớp 11

Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 1

TIÊU HÓA
I. Khái niệm tiêu hóa
- Là quá trình biến đổi chất hữu cơ phức tạp thành các chất đơn giản, dễ hấp thu để cung cấp cho tế bào và cơ thể

II. Tiêu hóa ở các nhóm động vật
1. Nhóm động vật chưa có cơ quan tiêu hóa
- Đại diện: động vật nguyên sinh (trùng roi, trùng giày,…)
- Đặc điểm tiêu hóa:


Thức ăn được lấy vào bằng hình thức thực bào hoặc ẩm bào, sau đó được tiêu hóa nhờ enzim của
lizôxôm



Xảy ra tiêu hóa nội bào

2. Nhóm động vật có túi tiêu hóa
- Đại diện: động vật thuộc ngành Ruột khoang (thủy tức, sứa,…)
- Đặc điểm tiêu hóa:


Thức ăn vào trong lòng túi, các tế bào tuyến trên thành túi tiết enzim vào trong lòng túi để tiêu hóa thức
ăn (tiêu hóa ngoại bào)



Thức ăn đang tiêu hóa dở dang được hấp thụ vào các tế bào trên thành túi và tiếp tục tiêu hóa nội bào

3. Nhóm động vật đã hình thành ống tiêu hóa và các tuyến tiêu hóa
- Đại diện: động vật đa bào bắt đầu từ Giun
- Đặc điểm tiêu háo:


Xảy ra tiêu hóa ngoại bào



Thức ăn khi qua ống tiêu hóa sẽ được tiêu hóa cơ học và hóa học để tạo ra các chất đơn giản hấp thụ vào
máu và bạch huyết

III. Tiêu hóa ở động vật ăn thịt và động vật ăn tạp
1. Ở khoang miệng
- Xảy ra tiêu hóa hóa học và cơ học
- Tiêu hóa cơ học: nhờ vào bộ hàm


Răng cửa có bờ răng mỏng, chắc, giúp gặm và lấy thịt ra khỏi xương



Răng nanh có bờ răng nhọn, sắc, giúp cắn giữ con mồi



Răng trước hàm và răng hàm lớn, nhiều mấu gờ giúp cắt thịt thành miếng nhỏ



Lưỡi đẩy thức ăn xoay quanh xoang miệng đồng thời vo tròn viên thức ăn thành khối gọi là viên thức ăn,
lưỡi còn tham gia động tác nuốt để đưa viên thức ăn xuống thực quản

- Tiêu hóa hóa học: chủ yếu là nhờ enzim amilaza do tuyến nước bọt tiết ra

2. Ở dạ dày và ruột
- Ở dạ dày:
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I



Xảy ra quá trình tiêu hóa cơ học (nhào trộn, co bóp thức ăn)



Tiêu hóa hoc học nhờ Pepsin và HCl (tiêu hóa prôtêin)

Page 2

- Ở ruột:


Xảy ra quá trình tiêu hóa hóa học chủ yếu nhờ vào dịch tụy, dịch mật, dịch ruột



Tiêu hóa cơ học co thắt đẩy thức ăn di chuyển



Thức ăn sau khi tiêu hóa sẽ được hấp thụ vào máu và bạch huyết (chủ yếu ở ruột non)

3. Sự hấp thụ các chất dinh dưỡng
- Ruột là nơi thực hiện chủ yếu sự hấp thụ các chất dinh dưỡng

a) Bề mặt hấp thụ của ruột
- Bề mặt hấp thụ lớn: nhờ vào các nếp nhăn của niêm mạc ruột, trên đó có lông ruột, trên lông ruột có lông cực
nhỏ  giúp tăng diện tích hấp thụ

b) Cơ chế hấp thụ


Thụ động: glucôzơ, axit béo,…



Chủ động: Phần lớn các chất (glucôzơ, axit amin,…) được hấp thụ theo cơ chế chủ động

- Các chất được hấp thụ được vận chuyển theo đường máu tới gan, từ bạch huyết trở về tim để phân phối tới các
tế bào

IV. Tiêu hóa ở động vật ăn thực vật
1. Động vật ăn thực vật có dạ dày đơn
- Đại diện: thỏ, ngựa,…
- Quá trình tiêu hóa thức ăn
+ Biến đổi cơ học


Ở miệng: nhai kĩ một lần



Bộ hàm: có tấm sừng giúp răng hàm dưới tì vào để giữ cỏ, răng dưới hàm răng hàm thường có bề
mặt rộng, giúp nghiền cỏ



Ở dạ dày: có dạ dày đơn, tiết ra enzim nhào trộn co bóp thức ăn

+ Biến đổi hóa học


Ở miệng: enzim amilaza



Ở dạ dày: pepsin và HCl



Ở ruột: có đầy đủ các loại enzim

+ Biến đổi sinh học


Nhờ vào vi sinh vật sống cộng sinh trong manh tràng (ruột tịt)

2. Động vật nhai lại
- Đại diện: trâu, bò, cừu, dê,…
- Quá trình tiêu hóa thức ăn:


Thức ăn vào miệng được nhai sơ qua
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 3



Dạ cỏ có vi sinh vật cộng sinh tiết enzim tiêu hóa, đặc biệt là enzim xenlulaza giúp tiêu hóa xenlulôzơ



Lúc nghỉ ngơi thức ăn được chuyển sang dạ tổ ong



Ợ lên miệng nhai kĩ lại



Dạ lá sách để hấp thụ bớt nước



Dạ muối khế nhào trộn thức ăn, tiết enzim pepsin, HCl (là dạ dày chính thức)



Ruột dài (vì thức ăn là cỏ nghèo chất dinh dưỡng phải ăn với số lượng lớn, ruột phải dài để thời gian lưu
thức ăn lại ruột lâu để hấp thụ)

3. Chim ăn hạt và gia cầm
- Quá trình tiêu hóa thức ăn:


Thức ăn vào miệng



Diều là nơi chứa thức ăn tạm thời, không tiết enzim tiêu hóa, thức ăn được làm mềm



Dạ dày tuyến tiết enzim tiêu hóa



Dạ dày cơ chắc khỏe chứa thêm hạt sỏi giúp hỗ trợ nghiền thức ăn



Xuống ruột, ruột già và đi ra ngoài

HÔ HẤP
I. Trao đổi khí giữa cơ thể và môi trường ở các nhóm động vật
- Bề mặt trao đổi khí là nơi Oxi khuếch tán vào trong và Cacbonic khuếch tán ra môi trường
- Đặc điểm bề mặt trao đổi khí:


Rộng, mỏng và ẩm ướt



Có nhiều mao mạch, máu có sắc tố hô hấp



Phải có sự lưu thông khí để Oxi, Cacbonic có sự chênh lệch

1. Trao đổi khí qua bề mặt cơ thể
- Đại diện: động vật đơn bào, đa bào có kích thước nhỏ (trùng biến hình, thủy tức, giun,…)
- Đặc điểm trao đổi khí: xảy ra qua bề mặt cơ thể

2. Trao đổi khí qua mang
- Đại diện: tôm, cua, cá, ốc,…

- Đặc điểm trao đổi khí: qua mang
- Sự lưu thông khí:


Cá: sự nâng lên hạ xuống của nắp mang, phối hợp với sự đóng mở nhịp nhàng của miệng



Tôm, cua: sự hoạt động của tấm quạt nước

3. Trao đổi khí nhờ hệ thống ống khí
- Đại diện: côn trùng, sâu bọ,…
- Đặc điểm trao đổi khí:


Không khí vào lỗ thở  Ống khí lớn  Ống khí nhỏ  Tế bào (trao đổi khí qua thành tế bào)
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày


Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 4

Sự lưu thông khí được thực hiện nhờ sự co dãn của phần bụng

4. Trao đổi khí ở phổi
a) Qua các ống khí

- Đại diện: chim
- Đặc điểm trao đổi khí:


Quá trình trao đổi khí được thực hiện qua hệ thống ống khí nằm trong phổi với hệ thống mao mạch bao
quanh



Không khí qua hệ thống ống khí luôn giàu Oxi ngay cả khi hít vào lẫn thở ra  Không có khí đọng
trong phổi



Sự lưu thông khí nhờ sự co dãn của các túi khí thông với các ống khí

b) Trong các phế nang
- Đại diện: lưỡng cư, bò sát, thú,… đa số các dộng vật sống ở cạn và một số động vật sống ở nước
- Đặc điểm trao đổi khí:


Được thực hiện thông qua các phế nang trong phổi, không khí đi vào Mũi  Hầu  Khí quản  Phế
quản  Tiểu phế quản  Phế nang



Sự lưu thông khí: ở lưỡng cư được thực hiện bằng cách nâng lên và hạ xuống cua thêm miệng; ở bò sát là
sự co dãn của các cơ thở làm thay đổi thể tích khaong thân; ở thú và người là sự co dãn của các cơ thở
làm thay đổi thể tích khoang ngực

II. Vận chuyển Oxi, Cacbonic trong cơ thể và trao đổi chất khí ở tế bào (hô hấp trong)
- Quá trình cận chuyển Oxi, Cacbonic trong cơ thể được thực hiện thông qua máu và dịch mô


Oxi: vận chuyển chủ yếu ở dưới dạng kết hợp với Hêmôglôbin (máu có màu đỏ) hoặc Hêmôxianin (máu
có màu xanh) và một phần nhỏ hòa tan trong huyết tương



Cacbonic: vận chuyển chủ yếu ở dưới dạng Natri bicacbonat ( NaHCO3 ) và một phần kết hợp với
Hêmôglôbin, một phần kết hợp với huyết tương

TUẦN HOÀN
I. Cấu tạo hệ tuần hoàn
1. Cấu tạo
- Tim: hoạt động như một máy bơm hút đẩy máu trong hệ mạch
- Hệ thống mạch máu:


Động mạch: dẫn máu từ tim đi ra



Tĩnh mạch: dẫn máu về tim



Mao mạch: nơi xảy ra trao đổi chất

- Dịch tuần hoàn: máu, hỗn hợp máu và dịch mô

2. Chức năng
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 5

- Vận chuyển các chất từ bộ phận này đến bộ phận khác

II. Sự tiến hóa của hệ tuần hoàn
1. Động vật chưa có hệ tuần hoàn
- Đại diện: động vật đơn bào và một số động vật đa bào kích thước nhỏ (giun dẹp, thủy tức,…)
- Quá trình trao đổi chất được thực hiện trực tiếp với môi trường

2. Ở động vật đã có hệ tuần hoàn
- Đại diện: động vật đa bào kích thước lớn
- Quá trình trao đổi chất được thực hiện gián tiếp qua máu và dịch mô

3. Sự tiến hóa của hệ tuần hoàn
- Hệ tuần hoàn


Hệ tuần hoàn hở



Hệ tuần hoàn kín: gồm có hệ tuần hoàn đơn và hệ tuần hoàn kép

III. Các hệ tuần hoàn
1. Hệ tuần hoàn hở và hệ tuần hoàn kín
Đại diện

Hệ tuần hoàn hở

Hệ tuần hoàn kín

Đa số thân mềm, chân khớp

Giun đốt, mực ống, bạch tuột và động vật có
xương sống

Cấu tạo tim

Đơn giản

Phức tạp

Đặc điểm hệ

Động mạch, tĩnh mạch

Động mạch, mao mạch, tĩnh mạch

mạch
Đặc điểm trao
đổi chất

Áp lực,

Xảy ra trao đổi chất trực tiếp với môi Xảy ra trao đổi chất gián tiếp nhờ vào thành
trường

mao mạch

Áp lực thấp, vận tốc chậm

Áp lực cao, vận tốc nhanh

vận tốc máu
- Ở côn trùng, hệ tuần hoàn không tham gia trao đổi khí
- Ở động vật có xương sống, dịch mô một phần thấm trở lại máu ở cuối mao mạch, còn phần lớn được thấm vào
một hệ thống mạch riêng gọi là mạch bạch huyết. Các mạch bạch huyết và phần lớn các tĩnh mạch chuyển máu
ngược chiều trọng lực nhờ sự trợ giúp của các van tim

2. Hệ tuần hoàn đơn và hệ tuần hoàn kép
Hệ tuần hoàn đơn

Hệ tuần hoàn kép

Đại diện

Cá

Động vật có phổi như lưỡng cư, bò sát, chim và thú

Cấu tạo tim

2 ngăn

3 hoặc 4 ngăn
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Số vòng tuần hoàn

1 vòng

2 vòng

Áp lực máu

Trung bình

Cao

Đường đi

Page 6

- Tâm thất (tim)  Động - Vòng tuần hoàn lớn:
mạch mang  Mao mạch Tâm thất trái  Động mạch chủ  Mao mạch ở các
mang (trao đổi khí)  cơ quan (trao đổi chất)  Tĩnh mạch chủ  Tâm nhĩ

Động mạch lưng  Mao phải
mạch các cơ quan (trao đổi - Vòng tuần hoàn nhỏ (vòng tuần hoàn phổi):
chất)  Tâm nhĩ (tim)

Tâm thất phải  Động mạch phổi  Mao mạch phổi

- Sau khi trao đổi khí thì (trao đổi khí)  Tĩnh mạch phối  Tâm nhĩ trái
máu được đưa đi nuôi cơ - Sau khi trao đổi khí ở phổi, ,áu được đưa về tim rồi
thể ngay
Máu

mới đi nuôi cơ thể
3 ngăn pha, 4 ngăn không pha

Không pha

HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC CƠ QUAN TUẦN HOÀN
I. Quy luật hoạt động của tim và hệ mạch
1. Hoạt động của tim
a) Cơ tim hoạt động theo quy luật “tất cả hoặc không có gì”
Kích thích dưới ngưỡng thì không co. Kích thích tới ngưỡng thì tim co tối đa. Kích thích trên ngưỡng, cơ tim
không co mạnh hơn

b) Cơ tim có khả năng hoạt động tự động
- Tim cắt rời khỏi cơ thể vẫn có khả năng co bóp nhịp nhàng nếu được cung cấp đẩy đủ chất dinh dưỡng và Oxi
với một nhiệt độ thích hợp
- Nguyên nhân là do hệ dẫn truyền tim (tập hợp sợi đặc biệt có trong thành tim) bao gồm:


Nút xoang nhĩ



Nút nhĩ thất



Bó His



Mạng Puốckin

- Cơ chế: Nút xoang nhĩ tự phát xung điện  Cơ tâm nhĩ  Tâm nhĩ co  Nút nhĩ thất  Bó His  Mạng
Puốckin  Cơ tâm thất  Tâm thất co

c) Tim hoạt động theo chu kì
- Tim co dãn nhịp nhàng theo chu kì
- Mỗi chu kì tìm gồm pha co tâm nhĩ (0,1 giây), pha co tâm thất (0,3 giây) và pha dãn chung (0,4 giây)
- Ở người: mỗi chu kì kéo dài 0,8 giây. Một phút có khoảng 75 chu kì nhịp tim (75 nhịp / phút)
- Ở đa số động vật, nhịp tim / phút tỉ lệ nghịch với khối lượng cơ thể

2. Hoạt động của hệ mạch
Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 7

a) Huyết áp
- Khái niệm huyết áp: là áp lực mà máu tác dụng lên thành mạch
- Huyết áp tối đa (huyết áp tâm thu) ứng với lúc tim co, tim bơm máu vào động mạch (110 – 120 mmHg)
- Huyết áp tối thiểu (huyết áp tối đa) ứng với lúc tim dãn, máu không được bơm vào động mạch (78 – 80 mmHg)
- Huyết áp trong hệ mạch là kết quả tổng hợp của các yếu tố sau:


Sức co bóp của tim và nhịp tim



Sức cản trong mạch máu



Khối lượng máu và độ quánh của máu

- Trong hệ mạch, từ động mạch chủ đến tĩnh mạch chủ, huyết áp giảm dần. Nguyên nhân là do ma sát của máu
với thành mạch và ma sát của các phần tử nước với nhau khi máu chảy trong mạch

b) Vận tốc máu
- Vận tốc máu là tốc độ máu chảy trong 1 giây
- Vận tốc máu:


Động mạch chủ: 500 mm / s



Mao mạch: 0,5 mm / s



Tĩnh mạch chủ: 200 mm / s

- Máu chảy nhanh nhất trong động mạch và chậm nhất trong mao mạch, đảm bảo cho sự trao đổi chất giữa máu
và các tế bào trong cơ thể
- Vận tốc máu phụ thuộc vào tổng tiết diện mạch và sự chênh lệch huyết áp giữa hai đầu đoạn mạch

II. Điều hòa hoặt động tim mạch
1. Điều hòa hoặt động tim
- Nhờ vào hệ dẫn truyền tim
- Trung ương giao cảm và đối giao cảm:


Dây giao cảm làm tăng nhịp tim và sức co tim



Day đối giao cảm làm giảm nhịp tim và sức co tim

2. Điều hòa hoạt động hệ mạch
- Các nhánh thần kinh sinh dưỡng


Nhánh giao cảm gây co mạch



Nhành đối giao cảm gây dãn mạch

3. Phản xạ
- Theo cơ chế thần kinh và thể dịch:
- Do trung khu vận mạch trong hành tủy điều khiển: điều chỉnh huyết áp, vận tốc máu


Dây giao cảm làm tim đập nhanh, mạnh, gây co mạch, làm huyết áp tăng



Dây đối giao cảm làm tim đập chậm, yếu, gây dãn mạch, làm huyết áp giảm

Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 8

CÂN BẰNG NỘI MÔI
I. Khái niệm và ý nghĩa
1. Khái niệm
- Nội môi là môi trường bên trong cơ thể (máu, bạch huyết và dịch mô)
- Cân bằng nội môi là duy trì sự ổn dịnh (các điều kiện lý hóa) của môi trường trong cơ thể

2. Ý nghĩa

- Cân bằng nội môi giúp môi trường trong ổn định  Các tế bào, cơ quan trong cơ thể hoạt động bình thường

 Động vật tồn tại và phát triển

II. Sơ đồ khái quát cơ chế duy trì cân bằng nội môi
- Bộ phận tiếp nhận kích thích là các thụ thể hoặc cơ quan thụ cảm có chức năng tiếp nhận kích thích và hình
thành xung thần kinh truyền về bộ phận điều khiển
Bộ phận điều khiển là trung ương thần kinh hoặc tuyến nội tiết có chức năng điều khiển hoặc động của các cơ
quan thực hiện
- Bộ phận thực hiện gồm thận gan, tim, mạch máu,… có chức năng tăng hoặc giảm hoạt động để đưa môi trường
trong về trạng thái cân bằng

III. Vai trò của thận và gan trong cân bằng áp suất thẩm thấu
1. Vai trò của thận
- Áp suất thẩm thấu của máu phụ thuộc vào lượng nước và nồng độ các chất hòa tan trong máu, đặc biệt là nồng
độ Na 

Hình 1. Thận làm giảm áp suất thẩm thấu

Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 9

Hình 2. Thận làm tăng áp suất thẩm thấu
- Khi áp suất thẩm thấu tăng  Thận tăng tái hấp thu nước  Gây cảm giác khát  Đưa áp suất thẩm thấu về

mức bình thường

2. Vai trò của gan
- Điều hòa prôtêin trong huyết tương. Đa số các prôtêin trong huyết tương được sản sinh và phân hủy ở gan
Ví dụ: anbumin,…
Nếu rối loạn chức năng gan, huyết tương sẽ giảm, áp suất thẩm thấu giảm, nước bị ứ trong các mô gây ra hiện
tượng phù nề

Hình 3. Gan làm tăng glucôzơ máu

Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Page 10

Hình 4. Gan làm giảm glucôzơ máu

IV. Vai trò của hệ đệm trong cân bằng pH nội môi
- Hệ đệm có khả năng lấy đi H  hoặc OH  (khi các ion này dư thừa) trong máu giúp cân bằng nội môi
Ví dụ: ở người, pH của máu khoảng 7,35 đến 7,45
- Các hệ đệm chủ yếu:
+ Hệ đệm Bicacbonat:


Không có khả năng đệm tối đa nhưng phổ biến và đóng vai trò quan trọng



Nồng độ Cacbonic được điều chỉnh bởi phổi



Nồng độ Bicacbonat được điều chỉnh bởi thận

+ Hệ đệm Photphat:


Đóng vai trò quan trọng trong dịch ống thận, vì tập trung nhiều ở ống thận nên có khả năng đệm
tối đa ở vùng này



Nồng độ hệ đệm Photphat chỉ bằng

1
nồng độ hệ đệm Bicacbonat
6

+ Hệ đệm Prôtêinat:


Gồm các prôtêin trong huyết tương và trong tế bào



Vừa có khả năng đêm axit lẫn đệm bazơ



Là một hệ đệm mạnh nhất

* Phổi và thận cũng góp phân điều hòa cân bằng nội môi


Phổi thải Cacbonic, giúp duy trì pH máu ổn định



Thận thải H  , tái hấp thu Na  , thải NH 3 , giúp duy trì pH máu ổn định

V. Cân bằng nhiệt

Xct :)))


Nguyễn Đức Thắng trình bày

Sinh học 11 – Ôn tập học kì I

Hình 5. Cân bằng nhiệt

Xct :)))

Page 11