Toi tu hoc thu giang nguyen duy can

TÔITỰHỌC
Tácgiả:ThuGiangNguyễnDuyCần
Chuyểntext,soátlỗi:cailubietdi
Ebook:Cuibap
Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com


Mụclục
Tựa
Chươngthứnhất
Thửtìmmộtđịnhnghĩa
Chươngthứhai
Nhữngyếutốchính
Chươngthứba
Nhữngđiềukiệnthuậntiệnchosựtựhọc
Chươngthứtư
Nhữngphươngtiệnchínhyếu
Chươngthứnăm
Đọcnhữnggì?
Chươngthứsáu
Họcnhữnggì?
Chươngthứbảy
Bayếutốchínhđểxâydựngmộtnềnvănhóavữngvàng
Chươngthứtám
Mộtvàinguyêntắclàmviệc


TỰA

TôicònnhớmộtcâuchuyệnngụngônẢRậprấtngộnghĩnhsauđây

dovănsĩAnatoleFrancethuậtlại:Cómộtnhàvuagọicácbậctrígiảtrong
nước,bảotìmtòivàmanglạichoôngsựkhônngoan.Cácnhàbáchọcấy
sưutầmtấtcảsáchvởhaynhấttrongnướcđểchởđếnchonhàvua.Nhàvua
đang bận vui chơi trong một yến tiệc nên không có ngày giờ đọc: “Nhiều
quá!Làmsaođọchếtđược?Suốtđờitacũngkhôngđọchết.Cácngườihãy
tuyển lại trong đống sách ấy những quyển nào hay nhất và cần thiết nhất
thôi”.
Cácnhàbáchọcngàyđêmtuyểnchọn,cònđượcmộtsốsáchhaynhất,
bènđemchởđếnnhàvua.Bấygiờ,nhàvuađangmơmàngbuồnngủ,bèn
bảo:“Vẫncònnhiềuquá!Cáckhanhcốgắngthêmlên,đọclạithậtkỹcác
sáchnàyvàtómtắtlạitinhhoacủanó,viếtlạithànhmộtquyểnsáchthôi,
rồi ta sẽ đọc quyển ấy để thu thập sự hiểu biết của những bậc thông minh
nhấtthếgiớitừcổchíkim,cóphảitiệnhơnkhông?”.
Cácnhàbáchọcuyênthâmnhấtcặmcụicảnămtrườngmớirútđặngtinh
hoavàomộtbộsáchduynhất.Lòngmừngkhấpkhởi,vịcaoniênnhấttrong
cácnhàthôngtháiômbộsáchquíấyvàođền.Nhàvuacũngvẫnchêlàcòn
dàidònglắm:“Khanhhãycốgắngrúttấtcảtinhhoabộsáchnàylàmthành
mộtcâuthôi,nhưthếtachỉhọclấycâuấyđểbiếtđượctấtcảcáibiếtcủa
conngườitừxưađếnnay,trongkhắpthiênhạ”.
Nhà thông thái trở về, và sau một tháng trở vào đền, cầm theo câu tư
tưởngchứađựngtinhhoatấtcảsựhiểubiếtcủaconngười,viếttrênmộttấm
lụangà:“Conngườisinhra,yếuđuối,trầntruồng.Càngngàycànglớnhơn,
vềsứcmạnhcũngnhưvềdụcvọng,nhưnglòngthammuốnlạikhôngbao
giờthỏamãn.Rồitàntạ,rồitiêuvong”.
Nhàvuađangbậnsửasoạnraquân,tỏvẻgiậndữnói:“Điềuấycógìmà
phảinói.Tađãbiếtdưrồi!Cácanhtoànlàbọnláocả!”
❉❉❉
Câuchuyệnnàymuốnnóigìthế?TheoCharlesBaudoin,trongnhữngý
kiếncáctrígiảxưanay,ýkiếnnàycủaAlaincólẽlàđúngnhất:“Vănhóalà

điềukhôngthểtruyềnđượcmàcũngkhôngthểtómtắtlạiđược”.
TôicũngnhìnnhậnlốinhậnxéttrênđâycủaAlainlàđúng.Nhưthế,sao
lạicònviếtraquyểnTôitựhọcđểlàmgì?
Tựhọclàmộtnghệthuật.Lànghệthuậtthìkhôngthểtruyềnđược.Trang
Tửcũngcócâuchuyệnngụngônsauđây,gẫmrấtlàývị:“Hoàncôngđọc
sáchởtrênlầu.Cóngườithợmộcđangđẽobánhxeởnhàdưới,nghetiếng
đọc,bỏtràng,đục,chạylênthưavớinhàvua:
-Cảdámhỏinhàvuahọcnhữngcâugìthế?
Hoàncôngnói:
-TađọcnhữngcâucủaThánhnhân.
-Thánhnhânhiệncònsốngkhông?
-Đãchếtcảrồi?
- Thế thì những câu nhà vua đọc chỉ là những cặn bã của cổ nhân đấy
thôi.
-À!Anhthợ!Tađangđọcsách,saodámđượcnghịluận.Hễnóicólýthì
tatha,bằngkhôngcólýtabắttội.
Ngườithợmộcnói:
-Tôixincứlấyviệctôilàmmàsuyluận.Khiđẽobánhxe,rộng,hẹp,vừa
vặn, đúng mực thì thật là tự tâm tôi liệu mà nảy ra tay tôi làm, như đã có
phépnhấtđịnh,chứmiệngtôikhôngthểnóirađược.Cáikhéoấy,tôikhông
thểdạyđượcchocontôi,contôikhôngthểhọcđượccủatôi.Bởivậy,năm
nay tôi đã bảy mươi tuổi rồi mà vẫn giữ nghề đẽo bánh xe. Người xưa đã
chếtthìcáihaycủahọkhótruyềnlạiđược,tưởngcũngnhưđãchếtcảrồi.
Thếthìnhữngcâunhàvuahọc,thựcrachỉlànhữngcặnbãcủangườixưa
màthôi”.
ThậtcóđúngnhưlờicủaAlainđãnói:
“Văn hóa là một cái gì không thể truyền, cũng không thể tóm tắt lại
được”.
❉❉❉

Văn hóa tuy không thể truyền được cái hay nhưng có thể khêu gợi và
giúpchongườitađiđếnchỗhay.Cũngnhưnguyêntắcdạyvẽ,tuykhông
truyềnlạiđượccáithiêntàicủahọasĩ,nhưngcũnggiúpchongườingườicó
thểcóđượcnhữnglềlốilàmviệcđểthànhmộtnhàhọasĩchântài.


❉❉❉
Tácgiảlàngườiđãvấtvảrấtnhiềutrongconđườnghọcvấn.Trướcđây,
tácgiảlàngườirấtkémvềtrínhớ,lạicũngkémcảthôngminhvàsứckhỏe,
saukhiratrườngcảmthấymìnhbơvơ,ngơngáctrướcconđườnghọcvấn
mênhmông.Thúthật,ởtrườngtácgiảkhônghọcđượcgìhơnlànhữngý
thứcthôngthường,nhưngkhông“tiêuhóa”đượcbaonhiêu.Làvìchương
trìnhquánặngmàthờigian“tiêuhóa”rấtngắn.Chonênratrườngđượcvài
nămthìdườngnhưđãquêngầnhếtnhữnggìmìnhđãhọc.Sởdĩsaunàycó
đượcchútíthọcvấn,dùnôngcạnđếnđâu,cũngđềunhờcôngphutựhọc
cả.TácgiảnhậnthấycâunóinàycủaGibbonrấtđúng:“Mỗingườiđềunhận
được hai thứ giáo dục: một thứ do người khác truyền cho; một thứ, quan
trọnghơnnhiều,domìnhtựtạolấy”.Đólàtrườnghợpcủatácgiả.Và,như
bácsĩGustaveLeBonđãnói,tácgiảcũngđã“dùngphầnthứhaicủađời
mìnhđểđảphánhữngảovọng,nhữngsailầmvànhữngnếpsuytưởnghẹp
hòilạchậumàmìnhđãhấpthụđượctrongkhoảngđờithứnhất”củamìnhở
nhàtrường.
❉❉❉
Trướcđây,vềvấnđềnày,tácgiảđãcóchoxuấtbảnhaiquyểnÓcsáng
suốtvàThuậttưtưởng.QuyểnTôitựhọcnàychỉđểbổtúchaiquyểntrước
màthôi.Bởivậy,nếubạnđọcnhậnthấyrằngđềcậpđếnvấnđềhọchỏimà
bỏquavấnđềluyệntrínhớ,tậpquansát,luyệngiácquan,cũngnhưphương
pháp suy luận là một điều thiếu sót lớn, thì xin các bạn nên biết cho rằng
nhữngvấnđềấyđãđượcbànrấtrộngtronghaiquyểnđãkểtrên.Lắmkhi
cũngcómộtvàivấnđềđemrabànlại,dĩnhiênlàvớinhiềutàiliệuphong

phúhơn,đượcbànrộngvềnhiềukhíacạnhhơn.
Đâylàmộtmớnguyêntắc,khôngphảichỉtựmìnhtìmra,màphầnnhiều
là của những bậc tiền bối cổ kim, đã giúp ích tác giả rất nhiều trong con
đường học vấn. Những kinh nghiệm của tác giả trong thời gian tự học
thườngchỉdùngđểbànrộngvàbìnhphẩmnhữngnguyêntắcdocácbậcđàn
anhchỉdẫn.Dĩnhiênlàkhibiênchéplại,tácgiảnhìnnhậnrằngnóđãgiúp
đượcrấtnhiềuchomình,vànhưthếcũngcónghĩalàrấtcóthểnósẽkhông
giúpíchgìchonhữngaikháccónhữngthiêntưcùngnăngkhiếukhácmình.
VìvậymớicótênlàmtựasáchlàTôitựhọc mà không dám đề là Tựhọc


suông,nhưcácsáchcùngloạiđãxuấtbản.Nhưvậy,nhữngthiếusót,hoặc
vụngvề,hoặcsailạcđềulàdonhữngkinhnghiệmcònnhiềubỡngỡcủatác
giả. Seignobos, Désiré Roustan, Marcel Prévost, Jean Guitton, Jules Payot,
GustaveRudler,lànhữnghọcgiảmàtácgiảđãchịunhiềuảnhhưởngnhất,
khôngphảivềtưtưởngmàvềphươngpháptựhọc.
❉❉❉
Họclàđểchođầuócvàtâmhồncàngngàycàngcaohơn,rộnghơn.Có
cao,córộngthìmớitránhđượccáinạn“thiênkiến”,“chấpnhất”củanhững
đầuóchẹphòi.“Óchẹphòi”,theoCharlesBaudoin,“lànhữngđầuóckhông
thưởngthứcnổinhữnggìmìnhkhôngưathích”.Ônglạinói:“Từsựkhông
cóvănhóađếnlòngthiênchấp,chỉcómộtbướcmàthôi”(Del’incultureà
l’intolérance,iln’yaqu’unpas).Thậtcónhưvậy.
Ngườicóvănhóacaolàngườimàtâmhồnthậtcaorộng,dungnạpđược
tất cả mọi ý kiến dị đồng, không có những thành kiến hay tư tưởng một
chiều,baogiờcũngnhìnthấytấtcảmọibềmặtvàbềtráicủasựđời.Bởi
vậy, muốn có được một tâm hồn cao rộng ít ra phải có một nền học thức
rộngđủmọimặt,kiêmcảđôngtây,kimcổ.Kẻnàotintưởngmộtcáchquả
quyếtrằngchỉcómìnhnắmđượcchânlýtuyệtđốilàkẻkhôngthểcólòng
khoandungrộngrãi.Nhấtlàkhôngthểlàmộtnhàtâmlýsâusắcđược.

Họcrộngsẽgiúptađitừ“tuyệtđốiluận”qua“tươngđốiluận”,biếtvượt
lêntrênnhững lậptrường eohẹphạn địnhcủa mộthệthống tưtưởng hợp
với mình để thông cảm với những hệ thống tư tưởng khác không hợp với
lòngưathíchcủamình.Ngườihọcthứcrộnglàngườibiếtthưởngthứctấtcả
mọihìnhthứcvănhóabấtluậnđôngtâyhaykimcổ.
Đầu óc hẹp hòi, hay suy nghĩ có một chiều, nên dễ sinh ra cuồng tín.
Cuồngtínlàtaihọaghêgớmnhấtcủathờiđại,bấtcứlàthờiđạinào.Trừ
bớtnóđượcchútnào,mayrachỉcóvănhóa.Nhưvậy,phảichăngvănhóa
làphươngtiện tranhđấu duynhấtđể đemlại tìnhthươngvà hòabình cho
nhânloại?Đólàmụctiêucaonhấtcủavănhóa:Làmchoconngườihoàn
thànhsứmạngcủaconngười.
ThuGiangNguyễnDuyCần
Sàithành22tháng5năm1960



CHƯƠNGTHỨNHẤT
ThửTìmMộtĐịnhNghĩa
A.Thếnàolàngườihọcthức?

LễKýcónói:“Ngọcbấttrác,bấtthànhkhí;nhânbấthọc,bấttrilý”.
Có người dịch như vầy: “Ngọc chẳng mài, chẳng ra chi. Người mà chẳng
học,trítriđâutường...”.
Nhưngthếnàolà“ngườicóhọc”?
Cókẻđậunămbabằng,cóngườiđậucửnhân,tiếnsĩthếmàcũngcònbị
ngườitamắngcholàđồ“vôhọc”.Nhưthếthì“ngườicóhọc”làngườinhư
thếnào?Chắcchắn,nóphảicómộtđịnhnghĩarõràng,nhưngthườngđược
hiểungầmhơnlànóitrắngra.
Tôicóquennhiềubạnđậukỹsưđiện,thếmàtrongnhàcómáyđiệnnào
hư,phảiđitìmnhữnganhthợmáyđiệnđếnsửa.Nếutabảohọgiảngnghĩa

về điện học, thì phải biết, họ sẽ làm cho ta điếc óc. Tôi có biết nhiều ông
giáo sư ở trường sư phạm ra, thế mà trong khi dạy học, họ không biết áp
dụngmộtnguyêntắcsưphạmnàocả;họctròvẫnthanphiềnlàgiờdạycủa
họbuồnngủmuốnchết,khônghiểuđượcgìcả.Rồihọcònbảo:“Họctròmà
họcdở,khôngphảilỗitạithầy”.Tôicũngthấyvàiôngđậubằngtiếnsĩhay
thạc sĩ triết học, thế mà cách ăn ở với đời vụng dại như một người ngu,
khônghiểuchútgìvềtâmlýcủaconngườicả.
Aiai,nếuđểýquansát,cũngsẽnhậnthấynhưtôi.Sựtìnhấykhôngphải
lỗigìnơinhữngngườiấy,họlànạnnhâncủachếđộnhàtrườngngàynay,
màtôisẽbànđếnởmộtnơikhác.Tôichỉmuốnnói,nhữngngườicónhững
bằngcấptrênđây,họcóhơngìkẻvôhọckhông?Nếucóhơnlàhọhơnvề
lýthuyếtnhưngvềphầnthựctế,họđâucóhơngìmộtconvẹt.Nóichođúng
hơn,họchỉcó“học”màkhôngcó“hành”.Họclàđểbiết.Biết,màkhông
thựchànhđược,cũngchưagọilà“biết”.Trivàhànhcầnphảihợpnhấtmới
đượcgọilàngười“cóhọcthức”.
Ngườixưacóví:“Conchiênăncỏ,đâuphảiđểmànhảcỏ,màlàđểbiến
thànhnhữngbộlôngmướtđẹp.Contằmăndâu,đâuphảiđểmànhảdâu,mà


làđểnhảtơ”.Họcmàkhông“tiêuhóa”,cókhácnàoconchimnhảcỏ,con
tằmnhảdâu.Ngườitarồicũngchẳngkhácnàocáimáythuthanh,chỉlặplại
nhữnggìkẻkhácđãnói.Họcnhưthế,khôngcólợiíchgìchomìnhmàcòn
hạphẩmcáchcủaconngườinganghàngvớimáymóc.GeorgesDuhamelcó
nói:“Đừngsợmáymóccủabênngoài,hãysợmáymóccủacõilòng”.Một
xãhộimàconngườichỉcònlàmộtbộmáythìsứmạngcủavănhóađãđến
ngàycùngtậnrồi,màtinhthầnloàingườirồicũngđếnlúcdiệtvong:cóxác
màkhônghồn.Họcmàđưaconngườiđếntìnhtrạngấy,tôitưởngthàđừng
họccóhơnkhông?Cáihiểmtrạngcủaxãhộingàynayphảichăngmộtphần
nàođềudonhữngbộóc“họcthứcnửamùa”ấygâynên?
Thếthì,“học”và“họcthức”khôngthểlầmlẫnvớinhauđược.Tacần

phảiđểýphânbiệthailẽấy.
Thật vậy, có những sự hiểu biết chỉ “bám” ngoài da mà không thể “ăn
sâu”vàotâmkhảmcủata.Nólàmộtnướcsơnbóngnhoángvàchỉlàmột
lớpsơnthôi.Cáihọccủatakhôngảnhhưởnggìđếntâmhồntacả.Tráilại,
cũng có nhiều thứ hiểu biết liên lạc với ký ức ta, với tư tưởng ta, với tình
cảmdụcvọngta,nóhòahợpvớiconngườitinhthầncủatakhôngkhácnào
khíhuyếttinhtủyđốivớithânthểcủatavậy.Giữanhữngsựhiểubiếtấyvà
ta,cómộtthứtácđộngvàphảnđộng,xungđộtnhau,hòahợpnhauđểthay
đổinhauvàthayđổiluôncảconngườicủatanữa.
Tôimuốnnói:giữatavànhữngđiềutahọchỏiphảicómộtsự“tiêuhóa”,
haynóitheoKinhDịch,phảicómộtviệcthầnhóa(thầnnhihóachi)mới
được.
Vậy,taphảidànhchữ“họcthức”chonhữngbộócthôngminhbiếtđồng
hóavớinhữngđiềumìnhđãhọc.Nhưthếthì,họcnhiềuvàhọcthứckhông
giốngnhau.
Phầnđôngchúngtathườngnhậnlầmviệcấy.Chúngtathườngđánhgiá
con người theo bằng cấp của họ, những bằng cấp ấy phần nhiều là những
bằngcấptrínhớ:kẻnàonhớgiỏithìthiđậu.Sựnhậnxétsailầmnàygây
khôngbiếtbaotaihọacholoàingườihiệnthời.
Tómlại,ngườihọcthứckhôngphảicầnbiếtthậtnhiều,màcầnphảithật
biếtnhữnggìmìnhđãbiết.
“Trichivitrichi,bấttrivibấttri,thịtridã”-Biết,thìbiếtlàmìnhbiết,


khôngbiếtthìbiếtlàmìnhkhôngbiết,ấymớithậtlàbiết.Họcthứclàmột
vấnđềthuộc“phẩm”,chứkhôngphảithuộc“lượng”.
Cáihọcmàđãđượcđồnghóarồithìkhôngcònnóilàcáihọcbênngoài
nữa.Cỏmàbịchiênănrồi,khôngcònlàcỏnữa.Dâumàbịtằmăn,không
còngọilàdâunữa.
Họccũngnhưăn.

❉❉❉
B.Họcđểlàmgì?
Họcđểlàmgì?Vàtạisaotaphảihọc?
Taphảiquansátchungquanhta,tasẽthấycóhaihạngngười:họcvìtư
lợi,vàhọckhôngvìtưlợigìcả,nghĩalàhọcđểmàhọc,họctheosởthích
củamình.
Hạnghọcvìtưlợi,chiếmmộtphầnrấtđông.Họhọcmộtnghệthuậtnào,
mộtkhoahọcnào,mộtnghềnghiệpnàolàđểtìmmộtkếsinhnhai.Cáiý
muốnthiếtthựcnàycũnglàcáiýmuốnchínhcủacácbậclàmchamẹkhi
tìmthầychocon,haykhigởichúngđếntrường.Màchínhcáchọcsinh,đa
sốcũngchỉcómộtmụcđíchấy:nắmlấybằngcấpđểtìmlấymộtconđường
sinhkế.
Thật ra, cũng có nhiều kẻ, đối với nghề nghiệp sau này của mình cảm
thấythíchthúlắm.Cũngcóthểrấtsungsướngkhinghĩđếnsaunàysẽđược
làmkỹsư,giáosư,nghệsĩhaysĩquan...Nhưng,cáiýnghĩnhờđóđểkiếm
địavị,tiềnbạc,danhvọng,quyềntước...cũngđủlàmchotâmhồnmìnhmất
cảcáisungsướngtinhkhiếtcủacáihọcvôtưlợi.Cáimộngcủatuổitrẻqua
rồi,tôithườngthấycónhiềubậcphụhuynhkhôngmuốnchoconemmình
saunàyđeođuổitheonghềnghiệpcủamình.Họcđểtìmmộtnghềnghiệp
làmkếsinhnhai,cócáilợiíchcủanó,khôngmộtaicóthểchốicãiđược;
nhưngdầuthíchhaykhôngthích,nóchỉlàmộtcáihọcđểthànhcông,một
cáihọcvịlợi,màđốivớinhữngngườicóđầuócthiếtthực,ítlýtưởng,cho
làthỏamãnlắmrồi!
Bênnhữngnhà“tậpsự”vịlợiấy,chúngtacũngthấycónhiềukẻ,ngay
buổicònthơ,nhấtlàlúcmàtríthứcđươngchừngnẩynở,họhamhọcmà
khôngcómộtýnghĩgìvụlợicả:khôngphảiđểkiếmtiền,khôngphảiđể
tìm địa vị, cũng không phải để tìm danh vọng. Chiều theo ý của cha mẹ,


hoặcvìhoàncảnhbắtbuộcmàphảichọnmộtnghềnào,kỳthựchọkhông

đểchúttâmhồnnàonơiấycả.Họlàmộtcôngchứcsởhốiđoáimàhọmê
saythiphúhayâmnhạc.Họlàmộtsĩquanmàhọmêsaylịchsửhayvăn
chương.Họlàmộttrạngsưmàhọmêsaytoánhọc.Cókẻ,ngoàigiờphảilo
lắngdồimàinghềnghiệpcủamìnhđểkiếmăn,cũngrángdànhmộtvàigiờ
đểthỏamãntínhtòmòcủamình,họcnhữngmônkhônglợiíchgìchocái
đờivậtchấtcủamìnhcả,khithìđọctriếthọc,khithìđọcsáchnghiêncứuvề
vănchương,lắmkhitậptễnhcầmbútviếtvănhayhộihọa.
Đấy cũng là một cách học, một cái học hoàn toàn không chút gì vị lợi.
Nhữngkẻhọcnhưthế,họhọcvănchươngvìvănchương,họcnghệthuậtvì
nghệthuật,họckhoahọcvìkhoahọc.
Haihạngngườitrênđây,aicólý?Aivôlý?Thậtcũngkhómàtrảlời.Cái
thíchcủangườinàychưachắccũnglàcáithíchcủangườikia.
Lạicòncóngườihọthíchkhônghọcgìcả,thìsao?Họsẽnói:“Đờingười
ngắnngủi,họccùngkhônghọcthìcókhácnhaugì.Anhthíchkhoahọc,tạo
hóabanchoanhnhiềunăngkhiếu,thìanhthànhnhàbáchọcgiúpđời,còn
tôi,khôngcónăngkhiếugìcả,cốmànhồivàosọnhữngcáihọchỏicủakẻ
khác,cốmàsảnxuấtnhữngtácphẩmkhônghơngìnhữngbàilàmcủahọc
sinh... thì phỏng có lợi ích gì! Ta hãy cứ tìm lấy những hạnh phúc rẻ tiền
khôngcầndụngcôngnhọcsứcchicảcóhơnkhông?AnhđọcTruyệnKiều,
anhbiếtthích;tôi,tôiđọcLụcVânTiên,tôicũngbiếtthíchvậy.Anh,anh
thíchnhạctânkỳ,anhthíchnhạcÂuMỹ.Tôi,tôinghevọngcổ,tôixemhát
bội,tôicũngbiếtthíchvậy.AnhđọctiểuthuyếtcủaÂuMỹ,anhbiếthay;
còntôi,tôiđọctiểuthuyếtkiếmhiệpcủaPhúĐức[1],tôicũngbiếtmêsay...
Vậy,cũngchưachắccáisướngcủaanhhơncáisướngcủatôi”.
Taphảitrảlờivớihọcáchnào?
Đã không thiếu gì những quyển luân lý tân cựu trả lời với họ rất hùng
hồn.Nhưngtheotôi,mặcdầucórấtnhiềubàivănmàtàihùngbiệncủatác
giảkhôngthểchốicãiđược,tôithấycũngchưađủsứccảmhóahạngngười
trênđây.
Tahãycanđảmnhìnngaysựthật;cónhiềukẻhọsốnghếtsứchạnhphúc

trongsựngudốtvàởkhôngcủahọ.Họghétđọcsách,họghétsuynghĩ,họ
ghétlàmviệcbằngtinhthầncũngnhưhọghétgôngcùmtùtộivậy:mộtvấn


đềhoàntoànthuộcvềbảnchất.
Goethe,lúcmàdanhvọngcủaônglênđếntộtđộ,ngàykiadạotrênbờ
sôngthànhNaplesgặpmộttênănmàynằmngủphơimìnhtrongánhnắng.
Ôngdừngchân,tựhỏi:“Tavàanhănmàynày,aihạnhphúchơnai?”.Thật
cũngkhómàtrảlờichodứtkhoát.Tuynhiên,tôichắcchắn,cácbạncũng
nhưtôi,chúngtathíchsốngtronghạnhphúccủaGoethehơn.AndréGide
cũng nói: “Một cái hạnh phúc mà vô tâm, tôi không chịu sống trong hạnh
phúcấy”.
Nếubạnlàngườitheophái“ănrồinằmngửanằmnghiêng,cóaimướn
tớ, thời khiêng tớ về...” nghĩa là theo phái thích “ăn không ngồi rồi”, “tối
thiểu nỗ lực” và cho đó là hạnh phúc nhất đời, xin mời bạn hãy để quyển
sáchnàyxuống.Nókhôngphảiviếtchobạn.
Thúthật,tôikhôngđủtàiđểthuyếtphụcbạn.Sáchnàyviếtrachonhững
aicùngmộtýkiếnvớitôi,chorằnghạnhphúccủaGoethehơnhạnhphúc
củaanhănmày,haynóichođúnghơn,Goethecaotrọnghơnanhănmày.
Theotôi,hạnhphúclàđượclàmchủhànhđộngta,tưtưởngta,tìnhcảm
ta...vàmỗingàymỗilàmchoconngườicủatathêmsángsuốthơn,thêmtự
dohơn,thêmtorộnghơn...nghĩalàthêmmớimẻhơn.“Cẩunhậttân,nhật
nhậttân,hựunhậttân”-Mỗingàymộtmới,vàngàycàngmớimãi.Đấylà
lờikhắctrênbồntắmcủavuaThànhThangngàyxưa.Vàcũngchínhlàlý
tưởngcủaPasteur:“Caolên,caohơnlên,vàcaolênmãi”.
Nhưthế,tathấyrõmụcđíchcủasựhọclàgìrồi.Học,làđểmưuhạnh
phúc,nghĩalàđểlàmchomìnhcàngngàycàngmới,càngngàycàngcao,
càngngàycàngrộng...Học,làtănggiasựhiểubiếtcủamình,làmởrộng
tâmhồncủamìnhbằngcáchthunhậnsựhiểubiếtcùngnhữngkinhnghiệm
củakẻkháclàmcủamình.Cókhácnàomộtđứatrẻmớisinh,cânkhôngđầy

haibaký.Thếmànhờđâucàngngàycànglớnđếnnămsáuchụckýtrong
khoảng vài mươi năm sau? Phải chăng nhờ rút lấy những vật liệu chung
quanh:khôngkhí,mónăn,mónuống...màtiếntừnhỏđếnlớn,từyếuđến
mạnh, nghĩa là càng ngày càng mới, càng ngày càng cao, càng ngày càng
lớn.Bởivậy,trướcđâytôicónói:“Họccũngnhưăn”.
Ănmàkhôngtiêuthìcóhạichosứckhỏe.Họcmàkhônghóathìcóhại
chotinhthần.Cỏcủaconchiênănmàđượctiêu,khôngcòngọilàcỏnữa,


màlàbộlôngmướtđẹpcủanó.Dâucủacontằmănmàđượctiêu,không
cònlàdâunữa,màlàsợitơmịnmàngtươitốtcủanó.Ngườicóhọcthứclà
ngườiđãthầnhóanhữngcáihọccủamình.Bởivậy,ngườicóhọcthứclà
ngườidườngnhưkhôngbiếtgìcả,màkhôngcócáigìlàkhôngbiết.
Họcmàđếnmựcdườngnhưquênhếtcảsáchvởcủamìnhđãhọcthìcái
họcấymớithậtlà“nhậpdiệu”.Herriotnói:“Họcthứclàcáigìcònlạikhi
mìnhđãquêntấtcả”.
Một nhà tâm lý học có nói: “Quên là điều kiện cần thiết của cái nhớ”.
Thậtlàchílý.Mộtđiềugìhọcmàmìnhcòncốnhớ,lànóchưađượcnhập
vào tâm. Chỉ khi nào mình không cần nhớ mà nó vẫn tự nhiên hiển hiện
trongtâmtrímìnhthìmônhọcấymớiđượcgọilàđãđượctiêuhóa.Người
họcđánhmáychữmàcònđểýtìmtừngnútchữ,cốnhớvịtrícủamỗinút
chữlàngười đánhmáy chưatinh.Người họcđi xemáymà cònnhớ mình
cònngồitrênxemáy,cònđểýđếnbànđạp,cáchđạp...làngườiđixemáy
chưatinh.Tôinhớlúccònhọcthi,gầnđếnngàythi,tôibănkhoănnóivới
cha tôi: “Sao con học nhiều quá mà nay dường như con không nhớ gì cả.
Lòngconnhưquênhết,khôngbiếtcónhớđượcgìkhông?Consợquá!”Cha
tôicườibảo:“Đấylàconđãhọc“mùi”rồi.Quên,tứclànhớnhiềurồiđó.
Conhãyyêntâm...”Thậtđúngnhưlời.Ngàythi,giámkhảohỏiđâutôitrả
lờiliềnđó,mộtcáchdễdànghếtsức.
TrangTửnói:“Ngườibắncungmàcònđểýđếnviệcbắncungcủamình

làngườibắnchưatinh.Kẻlộimàcònđểýđếncáilộicủamìnhlàngườilội
chưagiỏi.Phảibiếtquênthịphiđi,thìcáitâmmìnhmớithôngsuốtđượccái
lẽthịphi.”(Trivongthịphi,tâmchithíchdã).Hiểuđượccâunóinàycủa
TrangTửlàhiểuđượccáidiệuphápcủaphéphọcrồivậy.
❉❉❉
C.Thếnàolàbậcthiêntài?
Nóiđếnnhữngbậcthiêntài,nhiềungườiđãtưởngtượnghọnhưnhững
kẻphithường,côphongđộctú,xahẳnvớiloàingười.Thựcracũngkhông
cógìlạgiữahọvàchúngtacholắm,cónhiềukẻcòntệhơnchúngtanhiều
vềvấnđềthểchấtlẫntinhthầnnữa.Họchỉkháctacómộtđiềuthôi:họcó
mộtđứctinvữngvàngvềphươngpháplàmviệccủahọ.Họtinrằngvớisự
cầncùnhẫnnạivàcáchlàmviệccóphươngpháp,họsẽđạtđượcýmuốn


caoxacủahọ.Theohọ,“thiêntàichỉlàmộtsựnhẫnnạibềnbỉlâungày”mà
thôi.
Darwin, tác giả bộ “Vạn vật nguyên lai luận”, người đã gây được một
cuộccáchmạngtotáttrongkhoahọclàmộtngườicómộttrínhớrấttồitệ,
mộtsứckhỏerấtbạcnhược.
Spinozađaubệnhphổi,chếtvàokhoảng45tuổi.
Pascalthìđaumãivàmấtsớmnăm39tuổi.
Montaigne cứ than vãn mãi về trí nhớ thậm tệ của ông cũng như về trí
não“chậmchạpvàtămtối”củaông,cònHerbertSpencerthìkhôngthểnào
làmviệctrongmộtgiờmàkhôngđau.Cóaidámbảorằngnhữngngườinói
trên đây không phải là những bậc vĩ nhân trong nhân loại? Sự nghiệp tinh
thầncủahọđềulànhữngkỳcôngbấthủ,nhữngtinhhoacủanhânloại.Thế
màvấnđềthểchấthọcònthuataxa,cònvềvấnđềtinhthầncókhicũng
không hơn gì chúng ta cho lắm. Nếu phải kể ra cho hết thì cả năm mười
trangcũngkhôngsaokểđủtêntuổicủacácbậcvĩnhânmàvềphươngdiện
thểchấtvàtinhthầnkhôngcógìlàđặcsắchơnnhữngkẻtầmthường.

Thếnhưnghọđãđểlạichođờinhữngkỳcôngvĩđạilànhờđâu?Vìhọ
biếtcáchlàmviệccóphươngpháp,cónghệthuật.
Trong giới trí thức, cũng như trong các hiện tượng khác của tự nhiên:
những hành động hùng hổ mãnh liệt như địa chấn, thủy tai... chỉ là những
hiệntượngbạophátmàbạotàn.
Nhữnggìcótínhcáchvĩđạikhóthoátkhỏiyếutốthờigian.Muốnhọc
chothâm,muốngâytạonhữngcôngtrìnhtotátcũngphảicầnđếnthờigiờ.
Nhấtlàvănhóa,khôngthểchấpđượcthờigian.Mộtgiọtnướcconmàvới
thờigianđãđiêukhắcdảiHoànhSơn,TuyếtLãnh...
Nếucácbạnxemkỹđờiniênthiếucủacácbậcvĩnhânđãlàmvẻvang
choTổquốchọvàchocảnhânloại,cácbạnsẽthấy,khicácôngấycònlà
họcsinhđâuphảiluônluônlànhữnghọcsinhđứngvàohạngnhấttronglớp
họ. Có khi họ lại là những anh học sinh “hạng bét” là khác. Có nhiều kẻ,
chính các ông thầy của họ cũng không để ý đến họ nữa. Nhưng một ngày
kia,mộttìnhcờrunrủi,bỗngdưngcảmkhíchnhưMalebranche,saukhiđọc
quyểnTraité de l’Homme của Descartes, đem hết nghị lực lao đầu vào sự
học,nhẫnnại,cốgắngchotớingàytàihoaxuấthiện.


Mộtviệclàmâmthầm,lặnglẽtrongcôtịchnhưngđầyhănghái,đầykiên
nhẫn sẽ là những công việc làm ra nhiều kết quả vẻ vang và sâu sắc nhất.
Trongkhoảngâmthầmlặnglẽnghiêncứuhọchỏi,cácbạnđãtìmrađược
lắmýnghĩhayho,nhiềutưtưởngtânkỳcóthểlànhữngnềntảngchomột
đờisốngtinhthầnvàphátminhsaunàycủabạn.
Tronglúcấy,tronglúcmàcácbạnkháccủabạn,nhiềumaymắnhơn,đi
vàocáctrườngcaođẳngđểtảnmáttrílựccủahọtrongnhữngcuộcđuachọi
bằngcấpvàđịavịcaosangquyềnquý,thìtrongbóngtối,trongimlặng,tác
phẩmcủabạnnhưtiếngsấmđêmđông,làmchomọingườikinhngạc.Công
trìnhsựnghiệpcủabạnchẳngkhácnàonhữnghònđảokia,từlượncátđắp
bồi,bỗngtrồilênmặtnước,mộtcáchvữngvàngnhưnonnúi.

Những bậc vĩ nhân đều hiện lên một cách từ từ và lặng lẽ như thế. Họ
nhẫn nại mà đi từng bước một, nhưng một bước của họ là một bước chắc
chắn.
Leo núi cao, các người từng trải đều quả quyết rằng những kẻ nào háo
thắng,vộivàngsẽkhôngbaogiờđitớimứcđược.Họsẽnhọcmệt,đuốisức
và bị bỏ lại giữa đường. Các bậc vĩ nhân họ đi từ từ mà không nghỉ, một
cáchhếtsứctrậttựvàquicủ.
Ông Newton nói: “Nếu tôi có phát minh được một đôi điều gì, cũng là
nhờ nghĩ ngợi mãi một việc và đem việc ấy mà quan sát đủ mọi phương
diện.Nếunhữngphátminhcủatôicóđượcchútíchlợichođồngbàolàdo
sựcầncùvàđeođuổimãitheomộtýnghĩkhôngthôivậy”.
Giáo sư Duclaux, trong một bài diễn văn nói về Pasteur có nói: “Tôi
khôngrõnhữngphátminhkỳvĩcóphảilàdothiêntàisảnxuất,khôngcần
đếnsựcốcônggắngsứckhông?ChứởtrườnghợpPasteurđây,tôithấyhẳn
không phải vậy. Nếu ông là một nhà phát minh đã lập được rất nhiều kỳ
côngvĩđạitrongnhânloại,trướchếtnhờônglàmộtngườilàmviệcrấtnhẫn
nạivàlặnglẽ”.
Nhấtlàhọ khôngbao giờhiếudanh, hốihả trongcôngviệc họchỏi và
nghiêncứucủahọ.
Ngườitabảorằng,lúcPasteurthivàođạihọcchỉđậuhạngbahạngtưgì
đó.Nămấy,ôngkhôngchịuvàođạihọc.Họcthêmmộtnămnữa,kỳthinăm
sauôngđứngđầu.Ôngtựchorằngsứcôngcònyếu,nêncầnhọclạithêm


mộtnămnữa,đâucómuộngì,bởitheoôngcầnnhấtlàphảicóthậttàihơn
làhốihảtrongcôngtrìnhhọcvấn.Thậtcókhácvớiđầuóctâmtưởngcủa
phầnđôngchúngtangàynay,baogiờcũngmuốncướpthờigianvàthành
côngmaulẹ.
Tómlại,thiêntàilàmộtsựnhẫnnạibềnbỉvàlâudài.Muốnthànhnhững
bậc tài hoa, điều thứ nhất là phải có lý tưởng, có đủ tin tưởng và chí kiên

nhẫn để thực hiện lý tưởng ấy; điều thứ hai là làm việc cho có trật tự, có
phươngpháp,nhẫnnạivàlặnglẽ,khôngbồnchồn,khôngvộivã...
--------------[1]TênmộtnhàvănViệtNamchuyênviếttiểuthuyếtkiếmhiệpvàođầu
thếkỷ20.


CHƯƠNGTHỨHAI
NhữngYếuTốChính
A.Họcvấnvàthờigian

TrangTửnói:“Đờisốngtacóhạnmàsựhọchỏithìvôhạn”.Đờibấy
giờmàôngcònnóithế,thìsốngvàođờinayphảinóinhưthếnào?Khoahọc
đãđiđếntrìnhđộcựckỳphứctạpvàsâurộng,dẫulàbậcthôngminhđến
đâucũngkhôngdámnói:“Óctôicóthểchứađượctấtcảcáihọchiệnthời”.
NgườinhưTrangTửmàTưMãThiênbảolàcómộtcáihọc“thôngkimbác
cổ”,cònphảinóithế.Tacứnhìnkỹchungquanhtừngngànhhọc,sẽthấysự
giatăngcủanótrongmấynămgầnđâymàngợp.Dùchotacóthểđầuthai
mấyngànkiếpcũngkhôngsaochứađượchếtcáihọccủaconngười,ngay
trongmỗimộtngànhhọcnàocũngvậy.
Sựhọccàngngàycàngtăng,màthờigiờconngườicàngngàycàngthu
hẹp. Đừng nói thì giờ rỗi rãi của ta ngày nay có nhiều. Lấy ngay một cái
nghềgiáoviêncũngđủthấyngàygiờcủamìnhđãmấthết.Dùtabỏhếtthời
giờ của ta cũng không sao có đủ để nghiên cứu học hỏi cho tinh chuyên.
Nghềbácsĩ,nghềkỹsưvàbấtluậnlànghềnào,muốnhọcđếnchỗtinhvi
củanó,đềuphảimấtthìgiờkhôngít.Thếlàsựhọccàngtăngthìthờigiờđể
thuthậpnólạicànghẹp.
❉❉❉
Thậtlàmộtsựmâuthuẫnđauđớnchonhữngngườihamhọcnhưchúng
ta.Trướcvấnđềkhógiảinàytaphảiđốiphócáchnào?
Chắcchắnlàchúngtakhôngnêngiảiquyếtmộtcáchtiêucựcnhưhạng

“dốtkimthời”này:họviệnlẽ“bểhọcmênhmôngmàthờigiờkhôngcóđủ,
vậytốthơnviệcnhàmìnhmìnhbiết,ghémắtvàoviệcnhàkẻkhácđểlàm
gì? Học làm gì, rút cuộc cũng không hiểu biết gì hơn người không học”.
Socratehákhôngcónói:“Điềumàtabiếtrõnhấtlàtakhôngbiếtgìcả!” [1]
haysao?
Hạng“dốt”này,maythaychỉlàmộtphầntửrấtíttrongxãhộingàynay.


Nói thế, đâu phải chỉ có đời nay mới có hạng người này mà thôi. Đời nào
cũngcócả.Nhưngcóđiềulàhạng“dốtkimthời”nàydốtvàbiếtbiệnhộsự
dốtnátcủahọ:họviệnđủlýlẽ,nàolàkhoahọcphásản,nàolàsứchiểubiết
củatrínãothìhữuhạn,cònsựhiểubiếtcủaloàingườithìvôbiênv.v...Nói
chođúng,họlàhạngdốtcó“triếtlý”.Họlýsựlắmvàtìmđủcáchđểbiện
hộsựkhuấtphụccủahọtrướcvấnđềhọchỏi.
❉❉❉
Lạicòncómộthạngngườiphảnđốihạngtrên.Họnhấtđịnhkhôngchịu
khoanh tay chịu dốt. Nhưng, cẩn thận hơn, họ quyết định chọn một vài sự
hiểubiếtnàomàhọthíchnhất,rồibámlấy,ngăntườngđắplũy,đemtấtcả
thờigiờvàtâmtríhọđểnghiêncứumộtcáchsâuxatriệtđểhơn.Đấylàgiải
phápcủanhàchuyênmôn.Hạngngườinàyhiệnthờirấtđông.Bấtcứlàđi
vàogiớinào,taluônđụngchạmvớinhữngnhàthôngthái“trongthápngà”
ấy.Mộtôngkỹsưcầucốngkhôngbiếtgìđếncácphongtràovănnghệtrong
nước,cũngkhôngđủsứchiểubiếtmộtbàithơhay.Mộtbácsĩykhoakhông
baogiờđọcsáchtriếthọchayvănchương.Mộtkịchgiasuốtđờikhôngđọc
mộtquyểnsáchvềkhoahọcứngdụng...
Ngoàingànhchuyênmôncủahọ,họkhôngbuồnbiếtđếnviệcgìngoài
sởtrườngcủahọ.Họcũnglàhạngngườicôngnhậnsựbấtlựccủatrínão
conngườitrướcvấnđềmênhmôngcủasựhọchỏi.Nhưng,thayvìnhưanh
“dốtkimthời”trênđâybótaychịuđốt,thìhọlạiquyếtđịnhchọnconđường
côlậpvàchuyênmôn.Tuyvậy,hạngngườinàyđángmếnhơnhạngngười

nóitrên,nhấtlàhọdễthươnghơnhạngngười“ngụytríthức”sauđây.
Hạngngười“ngụybáchọc”hay“ngụytríthức”lạicũnglànạnnhâncủa
vấnđềnangiảitrên:cáihọcthìvôcùngmàthờigianthìcóhạn.Họkhông
chịudốt,nhưnghọcũngkhôngcóđủcanđảmlàmnhàchuyênmôn.Họlà
hạngngười“dởdởươngương”:cáigìcũngbiết,nhưngkhôngcócáigìthực
biết.Đấycũngdolốihọcởnhàtrườngđãđàotạomộthạngngười“báchọc
nửa mùa”. Sách gì họ cũng đọc nhưng mà họ chỉ đọc phớt qua như con
bướmgiỡnhoa.Họbànđếnnguyêntửlực,họnóichuyệnEinsteinvàthuyết
tươngđối,họbànđếnvôvicủaLãoTử,họluậnvềTamgiáo,sànhchínhtrị,
kinh tế... không có câu chuyện gì là không thấy họ phê bình chỉ trích như
mộtkẻchuyênmôn.Nhữngnhà“báchọcnửamùa”nàyhiệnthờiđãchiếm


sốkháđôngtrongnhânloại.Chếđộdânchủchophéphọnghênhngangmúa
méptrongkhắpcácngànhhoạtđộngxãhội.Nhữngbáochí,nhữngsáchphổ
thông viết một cách hối hả của những “học giả nửa mùa” là những “tội
nhân”đãđàotạorahạngngườinày,nhấtlàcáihọc“báchkhoa”củachương
trìnhgiáodụchiệnthời.
Hạng“ngụytríthức”nàythậtlàcảmộttaivạchoxãhộihiệnthời.Đối
vớihạngdốtvàhạngchuyênmôntrênđây,họlàhạngngườibêuxấusựhọc,
hạngngườiđángghétnhất.Dânchúngthiếuhọcthườngbịbọnngườinày
lòebịp,khiếnkẻnàomúamôilẻomépnhấtthườngđượcquầnchúnghoan
nghênh.Vàchínhhọ,đôikhilàkẻdẫndắtdânchúngvàonhữngconđường
phiêulưutămtốicủalịchsử.
B.Cáihọcvềbềrộngvàcáihọcvềbềsâu
Cóhaithứhọcvấn:họcvềbềsâuvàhọcvềbềrộng.
Cómộtthứhiểubiếtdobênngoàiđưađến,cómộtthứhiểubiếtdobên
trongmàpháthuyrađược.
CáihọcbaoquátmàngườixưaởĐôngphươngkhuyênbảo:“Thượngtri
thiênvăn,hạtriđịalý,trungtrinhânsự”làmộtcáihọchếtsứccầnthiếtđể

tìmbiếtđượcchânlýtrongđờinày.Thậtvậy,mọisựmọivậttrênđờiliên
quanrấtmậtthiếtvớinhau.Cóbiếtđượcnguyênnhânmớihiểurànhlýsự.
Nhưngcáinhânnàysanhracáiquảkia,rồicáiquảấylạilàcáinhânchocái
quảkhác,tiếptụcnhaumàđến.Sựviệcvừaxảyratrướcmắttahômnay,
trước đây đã có một dọc nguyên nhân mà ta không biết và có biết được
chăng,cũngchỉbiếtđượcmộtvàinguyênnhânthiểncậnnhãntiềnmàthôi,
còn lại không biết bao nhiêu nguyên nhân khác nữa, hữu hình có, vô hình
cũng có mà ta không làm sao biết hết được. Người trísởdĩ khácđược kẻ
nguchỉởđiểmnày:mộtđàngđãtìmthấyđượcnhiềunguyênnhânsâuxavà
rộngrãi,cònmộtđàngthìkhôngnhậnthấymộtnguyênnhânnàokháchơn
làsựviệcđãxảyramàthôi.Vìvậy,ngườitríthứccầnphảicómộtcáihọc
rộngđểkhỏiphảibịthiênkiếntrongkhinhậnxétvàphêbình.
❉❉❉
Nhưngcầnnhất làphải cómộtcái họcchuyên môn,mộtcái họcvề bề
sâu. Victor Duruy nói: “Phải có một cái học tổng quát để phụng sự cho
ngànhchuyênmôncủamình!”.


❉❉❉
Câuchuyệnsauđâychứngtỏrằngcáihọcchuyênmônmàđượctậntâm
huấnluyệnbắtbuộctaphảiđiđếncáihọctổngquát.
Mộttiếnsĩvănchươngcổđiển,ngàykiađếnviếngôngKerschensteiner,
bấy giờ đang làm hiệu trưởng các trường ở Munich, để xin một chân giáo
họcởtrườngtiểuhọccủaông.Dĩnhiêntrongviệcxindạyđây,chắcchắn
khôngphảivìvấnđềsinhnhaimàchínhvìôngtamuốntựmìnhnghiêncứu
sựtổchứcvàphươngphápdạydỗởcấpđạihọcmàôngsẽcóphậnsựđảm
nhiệm.
Kerschensteiner,trướclòngthathiếtnhiệtthànhítcóấy,bằnglòngnhận
cho ông ấy vào dạy học, nhưng cũng không quên nhắc ông rằng cái học
chuyênkhoavềngônngữhọccủaôngesẽlàmộttrởngạitotátchocông

việc dạy dỗ của ông đối với cấp sơ học. Ông này cho biết rằng sự chuyên
họcvềtiếngLaTinhvàHyLạpđầutiênđãhướngôngvàocôngviệcnghiên
cứuvềlịchsửthờicổsơ.Vànghiêncứuvềlịchsửcổthờilạilôikéoôngđi
vàongànhnghiêncứuthờitiềnsử,vàvìthếbắtôngphảiđeođuổitheokhoa
nhânloạihọc.Chínhlúcấy,ôngcảmthấyôngcầnphảicómộtsựhiểubiết
vữngvàngvềvạnvậthọcvàôngbắtđầunghiêncứuvềthựcvậthọcvàđộng
vật học. Nhân đó, ông cảm thấy ông còn thiếu sót rất nhiều về vật lý học
cũngnhưvềhóahọc,bởivậybanămsaukhithiđậubằngtiếnsĩvănkhoa,
ôngtheothọgiáonhữngnhàkhoahọctrứdanh-RontgenvàBayer.
Câuchuyệntrênđâyđâuphảilàmộtcâuchuyệnđặcbiệtriêngtưgìcủa
mộtngười:cácnhàhọcthứcchânchínhnàocũngđimộtconđườngnhưông
tiếnsĩtrênđâycả.Thậtvậy,khimìnhmuốnđithậtsâuvàomộtvấnđềnào,
thườngthườnglạiphảicầucứuđếncácngànhhọckháccóliênlạcđếnnó.
Nhưcáihọcvềvậtlýbắttaphảisànhtoánhọc,cáihọcvềđịalýbuộctaphải
cómộtcơsởhọcvấnvữngvàngvềđịachấthọc.
Thànhra,chỉđisâuvàomộtngànhhọcnào,ngườitarốtcuộccũngtìmra
đượccáihọcbaolatổngquát,vìsựvậttrongđờichằngchịtdínhlíunhau,
khôngcómộtsựvậtnàolàcôđơnđộclậpcả.
❉❉❉
Rồira,cáihọctổngquátcócáihạinày,làcáigìcũngbiết,nhưngkhông
cócáigìchuyênmônthựchiệnđượccảchosựtiếnbộchungcủanhânloại.


Tuyvậy,nócónhữngcáilợitotátlàđàotạochotacóđượcmộtcáinhìn
bao quát, không thiên kiến, trí óc và tâm hồn rộng rãi, hiểu được người
chungquanh,khôngcótinhthầnquákhích.Nhờvậy,đờisốngtinhthầnta
dồidàomàhưởngthụsựsungsướngcũngrộngrãi.Thửtưởngtượngmột
ngườicóócthẩmmỹ,hiểubiếtđượccáihaycủaâmnhạchayhộihọa,bất
kỳlàâmnhạchayhộihọacủanướcnào.Ngườiđóphảichănglàngườicó
một nguồn hạnh phúc tinh thần vô tận? Trái lại, những kẻ chỉ biết cái hay

của vọng cổ mà không biết thưởng thức cái đẹp của một bản nhạc
Beethoven, biết cái hay của một tuồng hát bóng Âu Mỹ mà không thưởng
thức nổi cái đẹp của một tuồng hát bội Á Đông... thì dĩ nhiên nguồn cảm
hứngmỹthuậtphảikémnhiều,vìbịhạnđịnh.
Cái học chuyên môn có lợi nhiều cho xã hội, khiến cho công việc làm
ngàycàngtrởnêntinhtiến,maulẹ,nhưngnócócáihạilàthườnghaybiến
conngườithànhbộóchẹphòivàbịsaingoavìnghềnghiệp.Cónhiềunhà
chuyênmônhọlàmtháiquáđếnnhưlốbịch.Nhưnhàbácsĩkiabịámảnh
vìvitrùng,rồithìdướiconmắtông,cáigìcũngcắtnghĩabằngvitrùng.Cho
đếntìnhyêu,họcũngcắtnghĩalàbịvitrùng“yêu”.Dướimắtbácsĩ,điênlà
mộtchứngbệnh,nhưngthiêntàiđốivớicácôngcũnglàmộtchứngbệnh.
ThậmchícónhàbáchọcnọchođứcJésuscũnglàmộtngườiđiên,vìlàmột
người“phithường”.Lạinữa,nhàchuyênmôncũngthườngbịmangchứng
bệnh “sai ngoa về nghề nghiệp”. Đó là một tai hại đáng lo ngại, cần phải
tránhxavìnócótínhcáchphảnvănhóa.
❉❉❉
C.Cốgắng:Điềukiệnđầutiêncủasựtiếnbộtinhthần
Muốncósựtiếnbộvềvănhóa,tứclàmuốnchosựhọcđượcbổíchcho
tinhthần,phảiđểýđếnyếutốđầutiênnày,làsựcốgắng.
Mộtcốgắngdùnhỏbậcnàocũnglàđiềukiệncầnthiếtđểtinhthầntrí
nãotatiếnbộ.Ngàynay,phầnđôngđãhiểumộtcáchsailầmrằng:ôngthầy
dạyhaykhôngphảiôngthầybắttalàmviệc,màlàôngthầylàmviệcthếcho
ta.Cũngnhưsáchhaykhôngphảilàsáchmàtácgiảbắttasuynghĩ,tráilại,
làsáchmàtácgiảđãsuynghĩsẵnchota,cókhitácgiảđãlàmsẵnbàitóm
tắtcùngdànbàichotanữa,nhưnhữngsáchhọctròlớpnămvậy.
Ngườitalạicònrútngắnvàlượcthuậtcácquyểnsách,chỉnóiđạicương


như loại “Digest” của Mỹ, và loại sách ấy rất được đa số quần chúng ưa
thích.Dườngnhưcàngcốtránhchođộcgiảphảinhọccôngtìmkiếmvàsuy

nghĩđượcchừngnàohaychừngnấy,đólàngườitađãđạtđượcmụcđích
màhọgọilà“phổthông”.Kểranhữngcôngviệclàmấy,vềmặtvănhóa,
khônggiúpíchgìchotinhthầnbaonhiêu.Độcgiảchỉđóngmộtvaituồng
thụđộngtrongkhiđọcsách,thànhra,đọcsáchthìthậtnhiều,màkếtquảvề
vănhóathìchảcólàbao.
Đọc sách du lịch, viếng các viện bảo tàng, đi nghe âm nhạc, nghe diễn
thuyết...khôngphảilàđitìmmónăntinhthần,gâydựngcơsởvănhóacho
mìnhsao?Làmmấycôngviệcđóđâucầngìphảicốgắng?
Tanênnhớrằng,ngườitacóthểđọcsáchrấtnhiều,đidulịchcùngkhắp
thế giới mà dốt nát vẫn hoàn dốt nát. Là tại sao? Đọc sách có nhiều cách.
Nếuđọcsáchchỉđểgiếtthờigiờ,tìmvuithíchhoặcđểtìmquênlãngtrong
nhữnglúcbuồnchánởtrêntoaxehayđọcsáchđểtìmgiấcngủthìđọcsách
khônglợigìchotinhthầncả.Đọcsáchmàcólợichotinhthầnlàkhinào
mìnhbiếtvậndụngtấtcảnănglựcvànăngkhiếucủamình,nhậnthứcđược
rõràngnhữngýkiếnsâuthẳmcủalòngmìnhđemrasosánhvớinhữngý
kiến dị đồng của tác giả, biết sắp đặt lại những ký ức của mình, biết trầm
ngâm suy nghĩ, biết làm việc có phương pháp, tóm lại, biết thảo luận và
thôngcảmvớitácgiảquyểnsáchmìnhđọc,đólàbiếtcáchđọcsáchđấy.
Dulịchcũnglàmộtnguồnhọchỏi,nhưngbiếtdulịchchỉlàthụdụng,ví
bằngchẳngbiếtquansát,biếtsuynghĩthìdùcólêchânsuốtđờikhắpnăm
châu thế giới cũng chẳng ích gì. Sở dĩ du lịch đã giúp ích cho sự “đa văn
quảngkiến”chonhiềubậcvănhàotrênthếgiớinhưbằngchứngnơinhững
tập du ký của những đại văn hào H. de Keyserling, Aldous Huxley, R.
Rolland,A.Gidev.v...làvìnhữngnhânvậtấyđãkhéobiếtquansát,không
phảicáibềngoàicủasựvậtvàconngườimàlàvìhọđãbiếtnhìnxemcái
độngcơvôhìnhđãnhàonặnnhữngsựkiệnhữuhìnhdướimắthọkia.Sựdu
lịch của họ không có tính cách thụ động mà hoàn toàn hoạt động, nhưng
không phải hoạt động nhọc nhằn chán nản như một thí sinh dượt thi một
cáchđaukhổchánchường.Sựcốgắngtrongvấnđềhọchỏirấtcóthể,trái
ngược lại, là một cố gắng đầy hứng thú và hăng hái nhất đời - như sự cố

gắngcủanhàđánhvợthayđábanhtrongmộtcuộctranhhùngnhiệtliệt,hào


hứng và sung sướng. Ta lại cũng có thể so sánh sự cố gắng ấy như sự cố
gắngcủanhàthisĩ“nặn”đượcmộtvầnthơ,tuyvôcùngnhọcmệt,nhưng
cũngvôcùnghạnhphúc.
❉❉❉
D.Cốgắngmàđượcbềnbỉlànhờcósựhứngthúlàmhậuthuẫn
Giáodụcmàcóhiệuquả,chỉkhinàogâyđượcnơiconngườimộtsựcố
gắngtinhthần.Nhưngđừnghiểulầmrằnglối“giáodụcmới”-chủtrương
sựgiáodụctựdo,đểchohọcsinhthíchgìhọcnấy,khôngbắtbuộchọcsinh
họcnhữnggìnókhôngthích,màbiếtcáchgâyhứngthúchoviệchọc-làlối
giáodụchủybỏsựcốgắng.Hiểuthếlàsailầm:lốigiáodụcmớingàynay
không bao giờ chủ trương hủy bỏ sự cố gắng, mà thực ra là tìm cách gây
hứng thú để cho sự cố gắng được bền bỉ. Lòng ham muốn mê say là một
động cơ thúc đẩy và nuôi nấng sự cố gắng không ngừng đến cực độ. Bởi
vậy,tìmđượchứngthúchosựhọc,bấtcứlàcáihọcnào,đólàđiềukiệnđầu
tiênvàcầnthiếtđểduytrìsựcốgắngđượclâubềnvàcóđườnglối.
❉❉❉
E.Biếttổchứcsựhiểubiếtcủamình
Người học thức không chỉ là người học nhiều mà thôi, mà là người đã
“tiêuhóa”đượccáihọccủamình,vìđãbiếttổchứcnhữngtàiliệumàmình
đãthuthậpthànhmộtcáibiếtcócơsởvữngvàngvàrộngrãi.Tổchứcsự
hiểubiếtcủamìnhkhôngphảilàđemnógòbóvàomộthệthốngtưtưởng
nào.Đừnghọctheothóicácnhàcóóccâunệ:bấtcứsựkiệnnàocũngđều
đemsắpvàomộthệthốngtưtưởngmàmìnhđãtônthờ.
Ngườicómộttrìnhđộvănhóacaolàngườicómộtđầuócrộngrãi,một
tâm hồn khoáng đạt, không bao giờ chịu giam mình trong một học thuyết
haymộtchủnghĩanào.
Họbiếtrằngtrongđờicònbiếtbaolàđiềuhaychuyệnlạkhácngoàicái

triếthọcmàhọtônsùng.Vòngchântrờitorộngcủasựhiểubiếtcủahọcứu
họthoátkhỏicáinhìnthiểncậnvànôlệcủatâmhồn.Kẻcótrìnhđộvănhóa
caorộnglàngườicórấtnhiềubậcthầynhưngkhôngnôlệmộtôngthầynào
cả.NhờđọcÉpictètemàhọthoátkhỏiảnhhưởngcủaMontaigne,cũngnhư
nhờ đọc Montaigne mà họ thoát khỏi Épictète. Nhờ đọc Lão Trang mà họ
thoátkhỏiKhổngMạnh,nhờđọcVươngDươngMinhmàhọthoátkhỏicái


họccủaHánNho.
Tómlại,nhờhọcórấtnhiều“thầy”nênhọkhônglệthuộcmộtaicả.Họ
nhờđómàbiếtquansátmộtcáchkhôngthiênkiến,biếtnhìnlạicácvấnđề
quan trọng bằng những nhãn quan khác nhau, biết kiểm lại tư tưởng và
những thành kiến của mình với cặp mắt luôn luôn mới mẻ. Họ không bao
giờcónhữngđịnhkiếnkhôngthayđổi,nghĩalàhọcóóc“hoàinghitriếtlý”
(doutephilosophique),thỉnhthoảngbiếtđặtlạinhữngvấnđềmàhọthiếttha
tintưởngnhất.Mộtbậc“thứcgiả”xứngđángvớicáidanhtừtốtđẹpấysởdĩ
kháckẻtầmthườngtrongđờichỉvìmộtđàngthìcónhữngphảnứngcựckỳ
uyển chuyển tùy nghi thích ứng, còn một đàng thì chỉ có những phản ứng
hạnđịnhmộtchiềumàbấtcứmộtaiđểýquansátđềucóthểtiênđoántrước
được.Họlàkẻbiếtrõcáiđạo“tiếnthoáitồnvong”,nghĩalàkẻbiếtlúcnào
nêntiến,lúcnàonênthối,lúcphảigiữchocòn,lúcphảilàmchomất.
❉❉❉
F.Ócphêbình
Đànhrằng,ngườihọcthứckhôngthểtránhđượctấtcảnhữngảnhhưởng
ngoại giới nhưng họ là người biết phê phán, biết lựa chọn với một đầu óc
sángsuốt,độclậpvàtựdo.Dĩnhiênnhữngdanhtừnàydùngvớicáinghĩa
tươngđốicủanó.Haynóimộtcáchkhác,họlàngườicóócphêbìnhsáng
suốtvàlinhđộng.
Mộtcáihọcmàxứngđángvớidanhtừchânchínhcủanó,ítracũngphải
cóđủhaiđiềukiệnsauđây:

-Trướchết,cáihọcấyđừngphảilàmộtcáihọc“quáchuyênmôn”.Một
nhàkhảocứuvềcácloàibướmhaycácloạitembưuđiệnchưaphảilàmột
nhàcóhọcthứccao.
-Cáihọcấyphảilàmộtcáihọcdosựsuynghĩnghiềnngẫmmàcó,chứ
khôngnênlàcáihọcdokẻkhácmanglạichomìnhsẵnsàng,tránhchota
phảivậnđộngđếnócphêbình,phánđoánhaysuynghĩgìcả.Mộtsựhiểu
biếtkhônggiúptasuynghĩthêm,lạilàmtắthẳnóctòmòvàgâytạomột
tinhthầnthụđộng,khônghamthíchtìmtòigìnữacảlàmộtcáihọc“chết”.
Nhữngkẻtựhàocómộtcáihọcnhưmộtcái“đơnbáchứng”cóthểdùngđể
giảiquyếtđượctấtcảmọivấnđềtrongđờimìnhlànhữngkẻđángthương
hạinhất.