TR
NG
B TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TR NG
, VÀ MÔI TR
I H C TÀI NGUYÊN
NG HÀ N I
LU N V N TH C S
NGHIÊN C U NH H
NG C A ÁP TH P NAM Á VÀ
ÁP CAO THÁI BÌNH D
NG
N N NG NÓNG
TRÊN KHU V C B C TRUNG B
CHUYÊN NGÀNH: KHÍ T
NG VÀ KHÍ H U H C
TH THI
HÀ N I, N M 2019
TR
NG
B TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TR NG
I H C TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TR
NG HÀ N I
LU N V N TH C S
NGHIÊN C U NH H
ÁP CAO THÁI BÌNH D
NG C A ÁP TH P NAM Á VÀ
NG
N N NG NÓNG TRÊN KHU
V C B C TRUNG B
CHUYÊN NGÀNH: KHÍ T
NG VÀ KHÍ H U H C
MÃ S : 60440222
H C VIÊN:
TH THI
KHÓA: 2016 - 2018
NG
IH
NG D N KHOA H C:
1. TS. NGUY N
NG QUANG
2. TS. CHU TH THU H
NG
HÀ N I, N M 2019
i
CÔNG TRÌNH
TR
NG
C HOÀN THÀNH T I
I H C TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TR
Cán b h
ng d n 1: TS. Nguy n
Cán b h
ng d n 2: TS. Chu Th Thu H
NG HÀ N I
ng Quang
Cán b ch m ph n bi n 1: PGS. TS. Ngô
ng
c Thành
Cán b ch m ph n bi n 2: TS. Võ V n Hòa
Lu n v n th c s đ
c b o v t i:
H I
TR
NG
NG CH M LU N V N TH C S
I H C TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TR
Ngày 12 tháng 01 n m 2019
NG HÀ N I
ii
L I CAM OAN
Tôi xin cam đoan các n i dung, s li u, k t qu nêu trong lu n v n là
trung th c và ch a t ng đ c ai công b trong b t k công trình nào khác.
TÁC GI LU N V N
Th Thi
iii
L IC M N
Lu n v n th c s chuyên ngành Khí t
ng - Khí h u h c “Nghiên c u
nh h ng c a áp th p Nam Á và Áp cao Thái Bình D ng đ n n ng nóng
khu v c B c Trung B ” đã hoàn thành vào tháng 12 n m 2018. Trong su t
quá trình h c t p, nghiên c u và hoàn thành lu n v n, tác gi đã nh n đ c r t
nhi u s giúp đ c a th y cô, b n bè và gia đình.
Tr c h t tác gi lu n v n xin g i l i c m n sâu s c đ n TS. Nguy n
ng Quang, ng i đã t n tình ch b o, đ nh h ng đ tài và t o m i đi u
ki n thu n l i nh t cho em trong su t th i gian th c hi n khóa lu n.
Tác gi c ng xin cám n chân thành đ n TS. Chu Th Thu H ng,
ng i đã đ ng hành cùng TS. Nguy n ng Quang, h t mình ch b o và t o
nh ng đi u ki n thu n l i cho em trong su t th i gian h c t p t i tr ng và
làm khóa lu n.
Tác gi xin bày t lòng bi t n sâu s c t i Khoa Khí t ng Th y v n,
Tr ng i h c Tài nguyên và Môi tr ng Hà N i đã gi ng d y, truy n đ t
ki n th c, t o đi u ki n và h ng d n trong su t quá trình h c t p và th c
hi n lu n v n.
Xin chân thành c m n gia đình, b n bè và đ ng nghi p đã t o m i đi u
ki n đ tác gi có th hoàn thành lu n v n này.
Trong khuôn kh m t lu n v n, do s gi i h n v th i gian và kinh
nghi m nên không tránh kh i nh ng thi u sót. Vì v y tác gi r t mong nh n
đ c ý ki n đóng góp quý báu c a th y cô và các b n.
Xin trân tr ng c m n!
Hà N i, ngày 27 tháng 12 n m 2018
Tác gi
Th Thi
iv
M CL C
DANH M C CÁC KÝ HI U VÀ CH
VI T T T ...............................................vii
DANH M C HÌNH NH ...................................................................................... viii
M
U ..................................................................................................................... 1
1. Tính c p thi t c a đ tài ................................................................................ 1
2. M c tiêu c a đ tài ........................................................................................ 2
3.
it
4. Ph
ng và ph m vi nghiên c u: ......................................................................... 2
ng pháp nghiên c u ............................................................................... 3
5. N i dung nghiên c u ..................................................................................... 3
CH
NG 1: T NG QUAN V N NG NÓNG ....................................................... 4
1.1. Khái quát chung v n ng nóng ................................................................... 4
1.1.1. Khái ni m ........................................................................................... 4
1.1.2. Ch tiêu n ng nóng và c p đ r i ro thiên tai do n ng nóng. ............. 5
1.1.3. Nguyên nhân gây n ng nóng ............................................................. 6
1.2. i u ki n t nhiên c a khu v c B c Trung B .......................................... 7
1.2.1. V trí đ a lý c a B c Trung B ........................................................... 7
1.2.2.
c đi m khí h u khu v c B c Trung B ......................................... 8
1.3. T ng quan v tình hình nghiên c u ........................................................... 8
CH
NG 2: S LI U VÀ PH
NG PHÁP NGHIÊN C U ............................... 14
2.1. Ngu n s li u .......................................................................................... 14
2.1.1. S li u v n ng nóng ........................................................................ 14
2.1.1. S li u tái phân tích.......................................................................... 15
2.2. Ph
ng pháp............................................................................................. 15
CH
NG 3: K T QU VÀ ÁNH GIÁ ............................................................... 20
3.1.
c đi m n ng nóng t i vùng núi B c Trung B ..................................... 20
3.1.1. Hình th đi n hình gây n ng nóng t i B c Trung B ........................ 20
3.1.2.
c đi m n ng nóng t i khu v c B c Trung B .............................. 21
3.1.3. M t s đ t n ng nóng đi n hình B c Trung B ............................. 25
v
3.1.4. T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i khu v c b c Trung
B .................................................................................................................... 29
3.1.5. ánh giá tr ng nhi t đ vùng núi B c Trung B t i th i đi m tr c
và sau ngày b t đ u gió mùa mùa hè. ............................................................. 34
3.1.6. Phân tích tr ng trung bình nhi u n m c a áp cao c n nhi t đ i và
áp th p nóng phía tây trong th i k gió mùa mùa hè ...................................... 39
3.2. M i liên h gi a n ng nóng t i khu v c b c Trung B và hi n t ng
ENSO .............................................................................................................. 42
3.3. Phân tích EOF v i h th ng áp cao c n nhi t đ i .................................... 51
3.4. Phân tích EOF v i áp th p nóng phía tây ................................................ 53
3.5. Phân tích EOF v i các n m x y ra c c tr n ng nóng.............................. 56
3.5.1. Áp th p nóng phía tây ...................................................................... 56
3.5.2. Áp cao c n nhi t đ i ....................................................................... 58
K T LU N VÀ KI N NGH ................................................................................... 60
TÀI LI U THAM KH O ......................................................................................... 63
vi
TÓM T T LU N V N
H và tên h c viên:
Th Thi
L p: CH2B.K
Khoá: II
Cán b h
ng d n 1: TS. Nguy n
ng Quang
Cán b h
ng d n 2: TS. Chu Th Thu H
ng
Tên đ tài: “Nghiên c u nh h ng c a áp th p Nam Á và Áp cao Thái Bình
D ng đ n n ng nóng khu v c B c Trung B ”
Tóm t t:
Lu n v n đã t ng quan đ c tình hình nghiên c u trong n c và qu c
t v hình th th i ti t gây ra n ng nóng Vi t Nam nói chung và B c Trung
B . Thông qua s li u nhi t đ không khí cao nh t quan tr c t i các tr m khí
t ng vùng núi trên khu v c B c Trung B và s li u tái phân tích t n m
1985 đ n n m 2016, lu n v n đã nghiên c u và ch ra hai hình th gây ra n ng
nóng B c Trung B là: áp th p Nam Á phát tri n sang phía ông t ng
th p, và trên cao là áp cao Thái Bình D ng ho t đ ng m nh và phát tri n v
phía Tây. Bên c nh đó s d ng ph ng pháp phân tích hàm tr c giao t nhiên
đ xác đ nh vai trò đóng góp c a hai trung tâm khí đ n n ng nóng B c
Trung B . K t qu c a nghiên c u này nên đ c ti p t c, g i m m t s
h ng nghiên c u m i trong t ng lai.
vii
DANH M C CÁC KÝ HI U VÀ CH
Ký hi u
VI T T T
T vi t t t
B KH
Bi n đ i khí h u
CCSM
Community Climate System Model – version 3
ECMWF
ENSO
EOF
GMMH
JRA
Trung tâm d báo h n v a Châu Âu (European Centre for Medium-
Range Weather Forecasts)
Dao đ ng nam (El Niño-Southern Oscillation)
K thu t khai tri n m t tr
nhiên
ng thành chu i hàm tr c giao t
Gió mùa mùa hè
S li u tái phân tích c a Nh t B n (Japan Re-analysis Agency )
KTTV
Khí t
NCEP
Trung tâm D báo Môi tr
Environmental Prediction)
NCAR
Trung tâm Nghiên c u Khí quy n Qu c gia (National Center for
Atmospheric Research)
nnk
ng th y v n
Nh ng ng
ng Qu c gia (National Centers for
i khác
NOAA
C quan Qu n lý Khí quy n và
i d ng Qu c gia M
Oceanic and Atmospheric Administration)
TBNN
Trung bình nhi u n m
Tx
Nhi t đ t i cao
(National
viii
DANH M C HÌNH NH
Hình 1.1: Minh h a áp th p Nam Á th i k 13/8 – 19/8/2015............... 6
(S li u tái phân tích JRA – 55).............................................................. 6
Hình 1.2: Minh h a áp cao c n nhi t Thái Bình D
ng.
ng nét đ m
là giá tr trung bình trong m i kho ng th i gian (Zhou và các c ng s , 2008). 7
Hình 1.3: Phân b v trí đ a lý c a vùng núi b c Trung B .................... 8
Hình 1.4:Bi u đ xu th bi n đ i ngày mát và đêm l nh (trái) (Manton,
2001), ngày nóng và đêm m (ph i) (Manton, 2001). .................................... 10
Hình 3.1: B n đ
tái phân tích c a Trung tâm h n v a Châu Âu
(ECMWF)........................................................................................................ 26
Hình 3.2: B n đ
tái phân tích c a Trung tâm h n v a Châu Âu
(ECMWF)........................................................................................................ 27
t i các m c t m t đ t đ n 500mb ngày 10/6/2016 .............................. 27
Hình 3.3: Bi u đ phân b nhi t đ t i cao tuy t đ i ng v i m c l ch
s và t n su t 1% t i vùng núi b c Trung B . ................................................ 34
Hình 3.4: Tr
ng nhi t đ không khí m c 2m (oC) quanh th i đi m b t
đ u GMMH trên khu v c ông D
Hình 3.5: Chênh l ch tr
ng
ng- Vi t Nam. ....................................... 35
nhi t đ 2m ....................................... 35
Hình 3.6a: Thành ph n chính th nh t EOF1 c a tr
ng nhi t đ b
m t m c 2m t 21 đ n 30/4 trong th i k 1985-2016. Trái: thành ph n chính
theo không gian, Ph i: giá tr riêng c a EOF1 đ i v i T2m ........................... 37
Hình 3.6b. T
ng t hình 3.6a cho th i k 1/5 đ n 10/5. ..................... 38
Hình 3.6c. T
ng t hình 3.6a cho th i k 11/5 đ n 20/5. ................... 38
Hình 3.7:
cao đ a th v m c 500mb trung bình t tháng 5 đ n tháng
10 th i k 1971-2000 (trái) và 1981-2010 (ph i). .......................................... 40
Hình 3.8:
cao đ a th v m c 500mb trung bình t tháng 5 đ n tháng
10 th i k 1991-2000 (trái) và 2001-2010 (ph i) ........................................... 40
ix
Hình 3.10: Áp su t b m t bi n trung bình t tháng 5 đ n tháng 10 th i
k ..................................................................................................................... 41
1991-2000 (trái) và 2001-2010 (ph i) .................................................. 41
Hình 3.11: S đ t n ng nóng trung bình t 1991-2000 và t 2001-2010.
......................................................................................................................... 42
Hình 3.12: Các pha ENSO phân theo các c p m nh, trung bình, y u .. 50
t n m 1950 đ n 2016 (theo ngu n NOAA). ....................................... 50
Hình 3.13: Phân tích EOF tr
ng đ cao đ a th v m c 500 mb trung
bình t tháng 5 đ n tháng 10 : a), b) mode 1 trong giai đo n t 1981-2010 và
c), d) mode 1 trong giai đo n t 2011-2017 theo không gian và th i gian. ... 52
Hình 3.17: S đ t n ng nóng trung bình t 2011-2017 và TBNN t i
vùng núi b c Trung B .................................................................................... 56
Hình 3.18: Phân tích EOF c a tr
ng áp su t b m t trung bình t
tháng 5 đ n tháng 10 a), b) Phép phân tích EOF mode 1 n m 1998 theo không
gian và th i gian. ............................................................................................. 58
Hình 3.19: Phân tích EOF tr
ng đ cao đ a th v m c 500mb t tháng
5 đ n tháng 10 ................................................................................................. 60
a), b) Phép phân tích EOF mode 1 n m 1998 theo không gian và th i
gian. c), d) Phép phân tích EOF mode 1 n m 2010 theo không gian và th i
gian .................................................................................................................. 60
e), f) Phép phân tích EOF mode 1 n m 2015 theo không gian và th i
gian .................................................................................................................. 60
x
DANH M C B NG
B ng 2.1: Phân b các tr m Khí t
ng và th i gian có s li u quan
tr c................................................................................................................... 14
B ng 3.1a: Nhi t đ không khí t i cao tuy t đ i tháng và n m ........... 22
B ng 3.2: Phân b nhi t đ cao nh t ngày t 10 đ n 15/6/2016 t i khu
v c B c Trung B ,
n v : oC........................................................................ 28
B ng 3.3: T n su t xu t hi n Tx tuy t đ i t i tr m Yên
nh, H i Xuân
......................................................................................................................... 29
B ng 3.4: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m Nh
Xuân và Bái Th
ng ....................................................................................... 30
B ng 3.5: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m
L
ô
ng và Tây Hi u .......................................................................................... 31
B ng 3.6: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m Qu
Châu và Qu H p ............................................................................................ 31
B ng 3.7: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m Con
Cuông và T
ng D
ng.................................................................................. 32
B ng 3.8: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m H
S n và H
ng
ng Khê .......................................................................................... 32
B ng 3.9: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m Tuyên
Hóa và Khe Sanh ............................................................................................. 33
B ng 3.10: T n su t xu t hi n nhi t đ t i cao tuy t đ i t i tr m A L
i
và Nam ông ................................................................................................... 33
B ng 3.11: S ngày n ng nóng t i vùng núi c a b c Trung B trong
các tu n tr
c và sau khi x y ra ngày b t đ u GMMH. ................................ 36
B ng 3.12: S ngày n ng nóng trung bình t i khu v c b c Trung B . 44
B ng 3.13: S ngày n ng nóng t 1985 đ n 2016 t i khu v c b c Trung
B ..................................................................................................................... 47
B ng 3.14: Phân c p các pha El N no ................................................. 50
1
M
U
1. Tính c p thi t c a đ tài
Mùa hè Vi t Nam có nhi u hi n t ng th i ti t c c đoan x y ra, trong
đó n ng nóng là m t trong nh ng lo i hình th i ti t r t đ c tr ng các qu c
gia khu v c nhi t đ i, gây nh h ng l n đ n m i ho t đ ng đ i s ng, kinh t
- xã h i, sinh thái và môi tr ng. N ng nóng tác đ ng tr c ti p đ n s n xu t
nông nghi p, s c kh e con ng i, gây nên nh ng đi u ki n b t l i cho ho t
đ ng xã h i, môi tr ng xung quanh và sinh ho t c a ng i dân. Do đó, công
tác d báo th i ti t nói chung và d báo n ng nóng nói riêng có ý ngh a thi t
th c đ i v i đ i s ng xã h i.
N ng nóng và n ng nóng gay g t kéo dài nhi u ngày th ng gây nhi u
thi t h i t i n n kinh t - xã h i và nh h ng đ n s c kh e c a con ng i.
i n hình trong n m 2010, Vi t Nam đã ph i đ i phó v i đ t n ng nóng gay
g t và kéo dài k l c trong hai tháng liên ti p, tháng 6 và tháng 7 v i nhi t đ
cao nh t trong đ t n ng nóng này ph bi n t 36-39oC, đ c bi t t i các t nh
thu c đ ng b ng B c B và B c Trung B , nhi t đ cao nh t lên t i 40-41oC,
m t s n i lên t i trên 42oC và nhi u n i đ t giá tr cao nh t trong chu i s
li u l ch s . G n đây nh t, trong n m 2015 c ng xác nh n nhi u giá tr v t
l ch s v nhi t đ x y ra liên ti p trong tháng 5, 6 và 7/2015 B c B và
Trung B ; chu i s ngày nóng nóng t i mi n Trung đã kéo dài nhi u nh t
trong chu i s li u l ch s v i nhi u n i t i vùng núi phía tây đã lên đ n 29 30 ngày, kéo dài t gi a tháng 5 đ n gi a tháng 6, v i nhi u ngày n ng nóng
đ c bi t gay g t trên 40 đ . H qu c a đ t n ng nóng gay g t này là m t s
l ng l n sông su i, h đ p Ngh An c n khô, nhi u di n tích lúa hè thu đã
gieo c y đã b héo khô, nhi u di n tích đ t thi u n c không th canh tác.
các huy n mi n núi nh Thanh Ch ng, Con Cuông, Qu H p, T ng
D ng..., nhi u n i b thi u n c sinh ho t tr m tr ng. Hàng lo t v cháy
r ng liên ti p x y ra trên đ a bàn các huy n Nam àn, ô L ng, Con
Cuông, khi n hàng tr m héc-ta r ng b thiêu r i.
N ng nóng n c ta th ng xu t hi n vào các tháng mùa hè, trong đó
khu v c n ng nóng nhi u nh t, kh c li t nh t là khu v c mi n Trung Vi t
2
Nam và khu v c B c Trung B là n i ch u tác đ ng m nh m c a hi n t
ph n khô nóng.
ng
Nguyên nhân chính gây ra n ng nóng là đi u ki n đ a hình k t h p v i
hình th áp th p nóng các m c th p và áp cao Thái Bình D ng trên. S
xu t hi n c ng nh m c đ l n tây c a áp cao Thái Bình D ng s đóng vai
trò quan tr ng trong vi c gây ra hi n t ng n ng nóng v i các tr s nhi t c c
đ i. Bên c nh xu th d ch chuy n v phía tây c a áp cao Thái Bình D ng thì
áp th p Nam Á c ng có xu h ng m r ng nh h ng v phía đông, đông
nam thì c ng đ n ng nóng càng gay g t h n.
2. M c tiêu c a đ tài
Tìm hi u, th ng kê giá tr nhi t đ cao t i vùng núi c a B c Trung B
trong 32 n m tr l i đây, t n m 1985 - 2016.
Nghiên c u các hình th th i ti t gây ra n ng nóng đi n hình
B c
Trung B và m i quan h c a ENSO v i s ngày n ng nóng trên khu v c.
S d ng ph
ng pháp phân tích hàm tr c giao t nhiên đ tìm hi u
m c đ đóng góp c a các hình th c b n (áp th p nóng phía tây, áp cao c n
nhi t đ i tây Thái Bình D
ng) v i s gia t ng hi n t
ng n ng nóng trên
khu v c.
3.
it
a.
ng và ph m vi nghiên c u:
it
ng nghiên c u
Lu n v n t p trung đánh giá tình hình n ng nóng khu v c B c Trung
B thông qua phân tích nhi t đ t i cao tuy t đ i. Bên c nh đó, trên c s s
d ng ph ng pháp phân tích hàm tr c giao t nhiên đ tìm hi u vai trò, t l
đóng góp c a các hình th c b n v i s gia t ng hi n t ng n ng nóng B c
Trung B .
b. Ph m vi nghiên c u
Toàn b khu v c B c Trung B , bao g m các đ a ph ng sau: Thanh
Hóa, Ngh An, Hà T nh, Qu ng Bình, Qu ng Tr và Th a Thiên Hu .
3
4. Ph
ng pháp nghiên c u
Ph ng pháp th ng kê: Ph ng pháp th ng kê đ
tính toán s ngày n ng nóng, s đ t n ng nóng.
c s d ng trong vi c
Ph ng pháp phân tích hàm t nhiên tr c giao: Ph ng pháp này đ c
áp d ng đ xây d ng các b n đ phân b theo không gian c a các hình th
gây n ng nóng.
5. N i dung nghiên c u
đ t đ c các m c tiêu nêu trên, n i dung chính c a lu n v n đ
th c hi n nh sau:
(1) T ng quan v n đ nghiên c u
(2) S li u và ph
ng pháp nghiên c u
(3) K t qu nghiên c u
(4) K t lu n và ki n ngh
c
4
CH
NG 1: T NG QUAN V N NG NÓNG
1.1. Khái quát chung v n ng nóng
1.1.1. Khái ni m
N ng nóng là m t d ng th i ti t nguy hi m th ng x y ra trong nh ng
tháng mùa hè. S bi u hi n c a n ng nóng là khi n n nhi t đ trung bình ngày
khá cao và đ c đ c tr ng nhi t đ cao nh t trong ngày. N ng nóng có th
x y ra trong tr ng h p ít mây, đ m t ng đ i c a không khí khá th p (d i
50%) thì đ c g i là hi n t ng khô nóng và c ng có tr ng h p x y ra trong
đi u ki n nhi u mây, đ m t ng đ i c a không khí th p, tr i oi b c gây khó
ch u.
các t nh B c B , n ng nóng xu t hi n vào th i k các tháng mùa hè
còn các t nh Trung B , n ng nóng th ng xu t hi n ch y u vào th i k
mùa khô. Do v y n ng nóng hay kèm theo s khô h n thi u n c nh h ng
nghiêm tr ng đ n s n xu t và đ i s ng. D báo quá trình n ng nóng kéo dài
khu v c này bao gi c ng kèm theo d báo kh n ng x y ra khô h n.
N ng nóng t i mi n Trung th ng x y ra gay g t nh t t i các t nh vùng
núi c a khu v c, d c các t nh t Thanh Hóa đ n Th a Thiên Hu . Do v y,
trong lu n v n này, s nghiên c u và tìm hi u v s ngày n ng nóng ph bi n
trên khu v c, c ng nh giá tr nhi t đ c c tr có th x y đ t đó có nh ng
bi n pháp phòng tránh hi n t ng th i ti t c c đoan này.
Trong th c t , nh ng c p nhi t đ t i cao có ý ngh a quan tr ng trong
đ i s ng và s n xu t. Theo t ch c Khí t ng Th gi i nhi t đ t i cao trên
33oC là gi i h n nóng đ i v i ng i và sinh v t, trên 35oC là nhi t đ có nh
h ng đ i v i nông nghi p, v t nuôi và con ng i. Theo quy đ nh quan tr c
b m t trên 35oC đ t n ng nóng, v i m c nhi t trên 37oC là m c n ng nóng
gay g t không nh ng có nh h ng đ n con ng i, sinh v t, nông nghi p mà
còn nh h ng t i các ho t đ ng dân sinh, kinh t - xã h i. i n hình vào
mùa hè n m 2015, m t đ t n ng nóng gay g t đã x y ra b t đ u t ngày14/5
và kéo dài đ n 39 ngày trên khu v c B c Trung B v i n n nhi t đ cao nh t
tuy t đ i ph bi n 39.00C – 41.00C. Thi t h i do n ng nóng và h n hán Vi t
Nam theo báo cáo c a Ch ng trình phát tri n Liên H p Qu c (UNDPvà
IMHEM, 2015) n m 1997 – 1998, Vi t Nam m t tr ng kho ng 120.000 ha
5
nông nghi p, thi t h i c tính 5000 t đ ng; n m 2004 – 2005 khu v c mi n
B c, Tây Nguyên, Nam Trung B m t tr ng kho ng 142.300 ha thi t h i c
tính 2420 t đ ng; n m 2010 thi t h i n ng nh t mi n Trung m t tr ng hàng
nghìn ha thi t h i c tính 2500 t đ ng.
1.1.2. Ch tiêu n ng nóng và c p đ r i ro thiên tai do n ng nóng.
a, Ch tiêu n ng nóng
M c đ n ng nóng th ng đ c c n c theo nhi t đ cao nh t và đ m
t ng đ i c a khí quy n. Theo Trung tâm Khí t ng Th y v n Qu c gia thì
ch tiêu này đ c c n c nh sau:
M t ngày đ c coi là n ng nóng khi có nhi t đ cao nh t Tx t 35-37ºC.
M t ngày đ c coi là n ng nóng gay g t khi có nhi t đ cao nh t T x t
37- 39ºC.
M t ngày đ c coi là n ng nóng đ c bi t gay g t khi có nhi t đ cao
nh t Tx >39ºC.
M t ngày đ c coi là n ng nóng di n r ng khi có ≥ 1/2 s tr m quan
tr c trong khu v c có nhi t đ cao nh t Tx ≥ 35ºC.
M t ngày có xu t hi n n ng nóng nh ng ch quan tr c đ c < 1/2 s
tr m trong khu v c có Tx ≥ 35ºC thì đ c coi là n ng nóng c c b .
Ngày n ng nóng gay g t c c b : m t ngày có n ng nóng di n r ng
nh ng ch quan tr c đ c <1/2 s tr m quan tr c có n ng nóng gay g t (T x ≥
37oC).
Ngày n ng nóng gay g t di n r ng: ≥2/3 s tr m quan tr c có Tx ≥ 35oC
trong đó ≥1/2 s tr m quan tr c có Tx ≥ 37oC.
Khi n ng nóng di n r ng xu t hi n t 2 ngày tr lên trong m t khu v c
d báo thì đ c g i là m t đ t n ng nóng.
M t đ t n ng nóng trên di n r ng g i là đ t n ng nóng gay g t trên di n
r ng khi đ t n ng nóng đó ít nh t 1 ngày đ t tiêu chu n n ng nóng gay g t
di n r ng.
b, C p đ r i ro thiên tai do n ng nóng
N ng nóng c ng đ c coi là m t trong nh ng lo i hình thiên tai c n
ph i đ c d báo, c nh báo và truy n tin do m c đ nh h ng c a nó đ n
6
đ i s ng c a ng i dân. C p đ r i ro thiên tai do n ng nóng theo “quy đ nh
chi ti t v c p đ r i ro thiên tai” bao g m 3 c p.
Trong đó:
C p đ 1: đ t n ng nóng v i nhi t đ cao nh t trong ngày t 39 đ n
40oC kéo dài t 5 đ n 10 ngày và đ t n ng nóng v i nhi t đ cao nh t v t
qua 40oC kéo dài t 3 đ n 5 ngày.
C p đ 2: đ t n ng nóng v i nhi t đ cao nh t t 39 đ n 40oC kéo dài
trên 10 ngày đ t n ng nóng v i nhi t đ cao nh t v t qua 40 oC kéo dài t 5
đ n 10 ngày.
C p đ 3: khi x y ra đ t n ng nóng v i nhi t đ v
trên 10 ngày.
t qua 40oC kéo dài
1.1.3. Nguyên nhân gây n ng nóng
Các hình th quy mô l n nh h
ng t i Vi t Nam gây ra n ng nóng
g m:
Áp th p n Mi n hay Áp th p Nam Á (Hình 1.1): áp th p này hình
thành trên khu v c sa m c l c đ a n
vào mùa hè, hoàn l u c a áp th p
này (gió mùa Tây Nam) khi v t qua dãy Tr ng S n h i m b gi l i ch
còn gió khô th i v Vi t Nam gây ra hi n t ng ph n khô nóng Mi n
Trung.
Hình 1.1: Minh h a áp th p Nam Á th i k 13/8 – 19/8/2015
(S li u tái phân tích JRA – 55).
- Áp cao c n nhi t Thái Bình D
ng l n tây nh h
ng đ n Vi t Nam.
7
Hình 1.2: Minh h a áp cao c n nhi t Thái Bình D ng.
ng nét đ m là
giá tr trung bình trong m i kho ng th i gian (Zhou và các c ng s , 2008).
1.2. i u ki n t nhiên c a khu v c B c Trung B
1.2.1. V trí đ a lý c a B c Trung B
N m trên d i đ t mi n Trung, B c Trung B thu c s
Tr
n đông c a dãy
ng S n, ch y dài trên nhi u v đ . T a đ đ a lý ph n đ t li n kéo dài t
16ºN đ n 20.5ºN và t 103.05º E đ n 107.01ºE, t b c Thanh Hóa đ n ranh
gi i đ
ng chia n
c c a kh i núi B ch Mã. Theo h
ng t B c vào Nam, v
m t hành chính B c Trung B bao g m các t nh: Thanh Hóa, Ngh An, Hà
T nh, Qu ng Bình, Qu ng Tr , Th a Thiên Hu . B c Trung B đ
c bi t đ n
nh m t vùng lãnh th h p ngang, n i r ng nh t là Ngh An c ng ch h n
200km. Phía Tây c a dãy Tr
ra bi n v i tuy n đ
Nam L ng Cô
ng S n giáp v i n
c Lào, phía
ông h
ng
ng b dài 700 km t Nga S n (Thanh Hóa) đ n t n phía
m i Chân Mây (chân đèo H i Vân).
8
Hình 1.3: Phân b v trí đ a lý c a vùng núi b c Trung B
1.2.2.
c đi m khí h u khu v c B c Trung B
Vào th i k mùa đông (tháng 12 đ n tháng 2), gió mùa ông B c mang
không khí l nh tràn xu ng các t nh phía B c, nhi t đ th p nh t tuy t đ i
trong vòng 46 n m (giai đo n 1971 – 2017) gi m xu ng t i 2.1oC; do s
t
ng tác gi a gió mùa
ông B c và đ a hình c a dãy Tr
ng S n đã gây
m a cho các t nh khu v c này.
Vào mùa hè, khi áp th p nóng phía Tây phát tri n m nh, khu v c B c
Trung B tr nên nóng h n. Hi n t
ng n ng nóng gay g t h n khi gió mùa
Tây Nam th i t khu v c Nam Á,v nh Bengal t i bán đ o
dãy núi Tr
ông D
ng, b
ng S n ch n gi , gió mùa Tây Nam th i v B c Trung B không
còn h i m nên khô và nóng.
1.3. T ng quan v tình hình nghiên c u
Trên th gi i c ng nh
Vi t Nam trong nh ng n m g n đây đã có r t
nhi u tác gi nghiên c u v các hi n t ng c c đoan nh : n ng nóng, rét đ m,
rét h i,… d a vào nhi t đ c c tr trên m i vùng.
9
S thay đ i nhi t đ b m t và l ng m a Vi t Nam t n m 1971 đ n
n m 2010 đã đ c Nguy n
ng Quang và cs (2013) ch ra r ng, nhi t đ
trung bình trên toàn qu c đã gia t ng v i t c đ x p x 0.26oC/th p k , g p
đôi t c đ gia t ng chung c a nhi t đ toàn c u. T l nhi t đ t ng trong mùa
đông l n h n so v i mùa hè. Ngo i tr Tây Nguyên, nhi t đ trung bình hàng
n m mi n Nam t ng nhanh h n mi n B c [13].
Theo Manton M.J và các c ng s (2001) “Phân tích xu th c c tr nhi t
đ ngày trong th i 1961-1998
ông Nam Á” cho th y xu th gi m nh ng
ngày mát và nh ng đêm l nh mùa đông còn mùa hè l i có xu th t ng
nh ng ngày nóng và nh ng đêm m h u h t các qu c gia nghiên c u, đ c
th hi n Hình1.4[19]. Theo Easterling và các c ng s (1999),“Nghiên c u
v xu th bi n đ i c c tr nhi t đ n m 1999”, đã phân tích nh ng quan tr c
theo không gian và th i gian v nhi t đ , giáng th y, đ m, gió và áp su t
khí quy n nhi u khu v c trên toàn th gi i đ xem xét r ng li u các c c tr
đã bi n đ i trong th k XX trên toàn th gi i hay ch trên m t vùng đ n l .
Nh ng quan tr c ghi nh n đ c thì ph n l n các khu v c đ u có nhi t đ t ng
lên và trung bình nhi t đ toàn c u đã t ng kho ng 0.6ºC tính t đ u th k
XX. i u này có liên quan đ n s m lên m nh h n c a nhi t đ t i th p
ngày so v i nhi t đ t i cao ngày [19].
10
Hình 1.4:Bi u đ xu th bi n đ i ngày mát và đêm l nh (trái) (Manton, 2001),
ngày nóng và đêm m (ph i) (Manton, 2001).
Ngoài ra c ng có nhi u nghiên c u v c ch , ngu n g c c a n ng
nóng nói chung, n ng nóng t i B c Trung B nói riêng.
Theo Nguy n Vi t Lành [7], nh ng d u hi u synop chính đ d báo s
xu t hi n và k t thúc c a quá trình n ng nóng bao g m:
S ng áp cao Thái Bình D ng xu t hi n, m nh lên (th hi n trên b n
đ AT 850 mb) có tr c kho ng 13-17 v đ B c và s phát tri n c a s ng
nóng vùng Tây B c n-Mi n là d u hi u báo tr c 3-5 ngày s xu t hi n
n ng nóng Vi t Nam.
Khi áp cao Thái Bình D ng lùi v phía ông Philippines và b t đ u
xu t hi n n ng nóng khu v c Thái Lan và Lào là d u hi u trong 24-36h t i
s có n ng nóng Vi t Nam.
N u trên b n đ AT 850 mb, s ng áp cao c n nhi t đ i m nh lên và đi
qua vùng Trung Trung B và áp cao c n nhi t đ i B c Thái Bình D ng
phía đông Philippines thì quá trình bình l u không khí nóng l c đ a t phía
tây sang phía Vi t Nam s x y ra h u nh cùng lúc v i s hình thành đó. Do
v y, ph i theo dõi c th và k p th i m i có th d báo tr c 12-24h.
Khi đi u ki n hoàn l u di n bi n phù h p v i quá trình hình thành th i
ti t n ng nóng thì có th d a vào bi n trình nhi t đ , khí áp lúc 13h T13 và
(∆P24)13 Hà N i đ d báo kh n ng xu t hi n n ng nóng. Th c t cho th y
khi ∆P>0 và T13≥ 330C mà (∆P24)13≤ 1.5mb, ho c khi T13≥ 330C mà P7 ≤
1005mb và (∆P24)13≤ 0 thì có kh n ng xu t hi n n ng nóng trong 12-24h t i
[7].
Vào th i kì cu i tháng 5 đ u tháng 6, khi rãnh gió mùa th hi n rõ trên
b n đ AT 850 mb và AT 700 mb, đôi khi c trên b n đ AT 500 mb, ch y
dài su t t B c n-Mi n t i phía nam Trung Qu c; khi đó rãnh áp th p ông
Á c ng bi u hi n rõ r t. L i áp cao Thái Bình D ng
phía đông
Philippines cùng v i vùng s ng cao này là vùng gió mùa tây nam m nh th i
t B c n
D ng qua bi n ông t i c nh ng vùng v đ cao h n. ây
chính là đ i gió tây nam hoàn ch nh phát tri n t m t đ t lên đ n 3000m, có
khi t i 5000m; t c đ gió có th đ t t i 10-15 m/s, th m chí 20 m/s. Khi t c
11
đ gió tây nam B c bi n ông l n h n vùng bán đ o Trung- n s xu t
hi n s phân kì t c đ c a gió tây nam vùng bán đ o Trung- n và vùng
bi n ông; dòng giáng quy mô l n t các t ng trên cao 4000-5000m theo quá
trình đo n nhi t khô xu ng các t ng th p h n làm nhi t đ không khí g n m t
đ t t ng lên; m t khác l p d i gió tây nam c ng gây ra hi u ng “Ph n”
do đ a hình c a dãy Tr ng S n. Th c t cho th y khi s n núi đón gió
phía tây th ng có m a; ng c l i bên s n phía đông th i ti t th ng quang
mây hay ch có ít mây t ng cao, nên nhi t đ cao, khô nóng tr lên gay g t
[7].
Nh ng bi n đ i có tính ch t đi u ch nh d n đ n s k t thúc n ng nóng
là: N u nh rãnh gió mùa Tây Nam Trung Qu c di chuy n d n xu ng phía
nam, d n đ n tr i nhi u mây và có m a B c B Vi t Nam thì quá trình n ng
nóng c ng k t thúc; m c dù là vùng v đ th p h n v n còn đ i gió tây nam,
song c u trúc đ ng l c đã thay đ i, s phân kì t c đ gi m d n và dòng giáng
thay đ i b i dòng th ng nên n ng nóng không còn n a.
Khi có nh ng s bi n đ i d n đ n s thay đ i h th ng nh l i áp cao
Thái Bình D ng l n v phía tây hay gió tây nam suy y u d n thì quá trình
n ng nóng c ng k t thúc.
Theo dõi s hình thành và phát tri n c a rãnh gió mùa vùng Tây Nam
Trung Qu c đ ng th i v i s m nh lên c a gió mùa tây nam trên bán đ o
Trung- n có th th y tr c vài ba ngày kh n ng xu t hi n n ng nóng. C th
là khi gió tây nam xu t hi n trên b n đ AT 850 mb và AT 700 mb vùng
bán đ o Trung- n t i 10-15 m/s mà n n nhi t đ chung đã đ t t i 330C và gió
tây nam B c bi n ông có kh n ng m nh lên thì đ ng th i có n ng nóng
Vi t Nam [7].
Nh ng d u hi u đ d báo k t thúc quá trình n ng nóng là các ch tiêu
d báo s xâm nh p c a không khí l nh xu ng phía nam. S m nh lên c a áp
cao c n nhi t đ i B c Thái Bình D ng cùng v i quá trình d ch chuy n c a
các trung tâm bi n áp d ng trong 24h vùng duyên h i Nam Trung Qu c có
th l y làm c n c d báo tr c 12 – 24h kh n ng k t thúc c a quá trình
n ng nóng [11].
12
Ngoài áp th p nh đã nói, áp cao Thái Bình D ng c ng là m t h
th ng th i ti t gây n ng nóng cho mi n B c Vi t Nam. Th t v y, vào th i kì
cu i mùa nóng, có nh ng khi d i h i t nhi t đ i th hi n rõ trên các b n đ
AT 850 mb và AT 700 mb v i tr c đi t xoáy thu n nhi t đ i đông b c bi n
ông v t qua B c Vi t Nam n i vùng áp th p v nh Bengal; trên b n đ AT
500 mb, vùng cao nguyên Tây T ng t n t i áp cao Tây T ng còn vùng bi n
phía ông Trung Qu c là áp cao c n nhi t đ i B c Thái Bình D ng; gi a
hai vùng áp cao này là rãnh t nh ho c ít di chuy n, trong khi đ i gió tây nam
ho t đ ng m nh thì đó là hình th th i ti t mà B c B và các t nh ven bi n
Trung B có n n nhi t khá cao. Trong tr ng h p xoáy thu n nhi t đ i ti p
t c di chuy n ch m d n lên phía B c, ho c vào vùng ông Nam Trung Qu c
thì các t nh ven bi n Trung B và B c B có n ng nóng. Trong tr ng h p
này, khi các t nh ven bi n Trung B n ng nóng là do hình th gió tây nam khô
nóng, còn B c B l i ch u nh h ng tr c ti p c a c kh i khí c n nhi t đ i
l c đ a khô t phía tây b c t i [11, 7].
Trên c s s li u th ng kê t n m 1983-2000, Tr n Th Khiêm đã đ a
ra m t s nh n xét v đ c đi m phân b n ng nóng theo không gian, th i gian
và các hình th synop chính gây ra th i ti t n ng nóng Vi t Nam [5].
Phân tích s ngày n ng nóng trong t ng th i k trên lãnh th Vi t Nam,
Nguy n
c Ng cho r ng s ngày n ng nóng trong th p k 1991- 2000
nhi u h n so v i các th p k tr c, đ c bi t Trung B và Nam B . Phân
tích các trung tâm khí áp nh h ng đ n Vi t Nam đ gi i thích s t ng lên
c a nhi t đ trung bình trên m t s tr m đ c tr ng th i k 1961- 2000 [12].
Ngoài ra, phân tích s bi n đ i nhi t đ c c tr Vi t Nam trong giai
đo n 1961-2007, H Th Minh Hà và Phan V n Tân (2009) cho r ng, nhi t đ
c c đ i có xu h ng gi m ho c t ng ch m nh ng khu v c có nhi t đ c c
đ i cao và t ng nh ng khu v c có nhi t đ c c đ i th p h n [4].
Nghiên c u xu th và m c đ bi n đ i n ng nóng Vi t Nam giai đo n
1961 -2007”, Chu Th Thu H ng và cs. (2010), đã s d ng s li u nhi t đ
c c đ i ngày (Tx) t i 57 tr m quan tr c trên 7 vùng khí h u Vi t Nam đ xác
đ nh m c đ và xu th bi n đ i c a n ng nóng. Nghiên c u đã đ a k t lu n
r ng, khu v c B c B , n ng nóng th ng xu t hi n t tháng 3 đ n tháng 9.
13
S ngày n ng nóng và n ng nóng gay g t có xu h ng t ng trong hai th p k
g n đây, đ c bi t trong giai đo n 1991-2007 [Error! Reference source not
found.].
Bên c nh đó, tác đ ng c a B KH toàn c u đ n m t s c c tr khí h u
và hi n t ng khí h u c c đoan Vi t Nam c ng đ c Chu Th Thu H ng
(2014) nghiên c u d a trên s li u quan tr c và s li u tái phân tích. Nghiên
c u đã ch ra r ng, s ngày NN và NNGG có chu n sai d ng trong các n m
trong ho c sau th i k El N no, nh ng có chu n sai âm trong và sau th i k
La Nina. V i đ tin c y trên 95%, s ngày NN trung bình tháng trên các vùng
phía B c Vi t Nam có xu th t ng lên trong t t c các tháng t tháng 3 đ n
tháng 9 (tr tháng 5) v i t c đ kho ng 0.3 ngày/th p k , t ng s ngày NN
trong n m t ng lên kho ng t 2 đ n 4 ngày/th p k h u h t các tr m vùng
ng b ng B c B và B c Trung B [1].
Nghiên c u s bi n đ i ph n
H ng Khê B c Trung B Vi t
Nam”, Tr n Quang
c và c ng s (2013) đã s d ng s li u nhi t đ không
khí t i cao ngày Tmax (ºC) và đ m t ng đ i t i th p ngày Umin (%) c a tr m
H ng Khê giai đo n t n m 1961 đ n n m 2012. Các tác gi đã đánh giá s
bi n đ i c a m t s đ c tr ng n ng nóng và ph n (gió Lào): ngày b t đ u
mùa, ngày k t thúc mùa, đ kéo dài mùa, s đ t, c ng đ … trên c s các
ch s . K t qu cho th y r ng, trong giai đo n tuy ch a dài nh ng m t s đ c
tr ng n ng nóng và ph n có bi n đ i. Tính liên t c c a ph n và n ng nóng
khu v c H ng Khê (Hà T nh) r t b t th ng; xu th t ng, gi m s nh p ph n
và n ng nóng không rõ ràng [3].
Nh v y, có th th y, vào mùa hè, n ng nóng là hi n t ng c c đoan
đi n hình tác đ ng đ n khu v c B c Trung B . Tuy hi n nay đã có nhi u
nghiên c u v n ng nóng trên khu v c, song nh ng nguyên nhân gây ra n ng
nóng thì v n ch a đ c quan tâm nhi u, nh t là vai trò c a áp cao Thái Bình
D ng và áp th p Nam Á đ n n ng nóng trên m i khu v c.