NHÂN vật điển HÌNH

NHÂN VẬT ĐIỂN HÌNH

Văn học là mĩ học của ngôn từ. Văn học làm đẹp trái tim, tâm hồn con người. Nó
khai thác những tình cảm phong phú của con người. Đó là những cảm xúc tế nhị
hay mãnh liệt của con người vươn tới tự do, dân chủ, vươn tới thế giới của tình
thương. Văn học nghệ thuật hướng tự do, hạnh phúc và nhân phẩm của con người.
Nhà văn thể hiện tất cả điều đó thông qua hình tượng. Và tác phẩm nào cũng thế,
đều có hình tượng. Hình tượng đó là những gì sinh động nhất, cụ thể nhất, trực
giác nhất, nơi đó tác giả gởi một thông điệp tinh thần, tình cảm, một cách nhìn
nhận hiện thực… được thể hiện bằng ngôn từ….và ngôn ngữ vốn dĩ là một cơ thể
sống phức tạp, vận động, nhiều thanh âm, nhiều màu sắc, mỗi tiếng, mỗi từ khi
được nhà văn dùng để xây dựng hình tượng chúng đều có những lớp nghĩa mới,
những giá trị mới… Điều đó chứng tỏ hình tượng rất đa dạng. Nó thể hiện tài năng
của nhà văn nói lên được phẩm chất và thành tựu xuất sắc của văn học, nó phản
ánh một xã hội. Điển hình? Không phải nhà văn nào cũng làm được diều đó. Xây
dựng hình tượng văn học thì dễ dàng, song để đưa sản phẩm tinh thần của mình lên
ngang mức điển hình phải đi lên từ một hình tượng độc đáo, phải tác động vào tâm
trí người đọc những làn sóng tình cảm nhiều, rộng, có khi vô bờ bến, nó vang dội
trong nhiều thế kỉ. Rõ ràng hơn điển hình chính là khái quát. Khái quát đến mức có
thể làm ta liên tưởng đến cái tương tự ở ngoài đời. Nguyễn Du đã xây dựng thành
công hình tượng nhân vật Thuý Kiều, không chỉ thế, Kiều đã trở thành nhân vật
điển hình trong văn học. Nhân vật này đã ăn sâu vào tiềm thức người đọc đến độ
người ta có thể hình dung tên Kiều để chỉ một số người có hoàn cảnh như thế trong
xã hội. Có khi người ta dùng tên Tú Bà hay Sở Khanh để chỉ bọn người sống bằng
những nghề đưa người cửa trước, rước người cửa sau và lũ chải chuốt, dịu dàng
chuyên quyến ru đàn bà, con gái nhẹ dạ.
Trong đời sống ta thường gặp những khái niệm điển hình: học sinh điển hình, một
gia đình điển hình cho khu phố về nề nếp giáo dục con cái… Chúng có nghĩa là
những cái bình thường nhất, thường xảy ra nhất, lặp đi lặp lại nhiều nhất, tiêu biểu
nhất, lí tưởng nhất của một người nào đó, một điều gì hoặc một môi trường nhất
định. Song điển hình nghệ thuật không hoàn toàn giống hệt điển hình xã hội. Về

bản chất, điển hình không phải là cá biệt nhưng lại là cái cá biệt, là một cá tính xác
định, độc đáo riêng biệt khác nhau, có ở nhân vật này mà không có ở nhân vật


khác. Đó chính là người lạ theo cách nói của Bê-ê-lin-xki. Chí Phèo là nông dân.
Một anh lực điền hiền lành như đất, thế nhưng từ bốn bức tường lao lí ra cuộc đời
Chí đã trở thành con quỷ của làng Vũ Đại. Chí cứ mãi chìm đắm trong những cơn
say, và ngủ trong lúc say, dường như chưa bao giờ Chí tỉnh cả. Và cứ mỗi lần có
con ma men trong người, Chí lại rạch mặt ăn vạ, và cứ hễ rượu xong là hắn chửi.
Tiếng chửi của Chí từ trang sách cứ âm vang trong người đọc mãi, hoàn toàn
không giống với tiếng bước chân chạy thình thịch lo âu tất tưởi của chị Dậu. Chị
Dậu là nông dân. Chị cũng là một nông dân nghèo nàn không khác gì anh Chí. Chị
cũng bị áp bức. Chị cũng mang bao điều đau khổ. Song, cùng đứng trước hiện thực
như nhau, nhưng mỗi nhà văn lại có một điểm nhìn khác nhau, mỗi nhà văn lại có
một nhãn quan khác nhau. Sự thật lồ lộ trước mắt có thể là ai cũng nhìn thấy nhưng
khi vào tác phẩm, qua lăng kính chủ quan của nhà văn, nó trở thành một tấm ảnh
với nhiều góc độ, nhiều gam màu khác biệt. Chị Dậu khác Chí Phèo, Chí Phèo
phản kháng lại xã hội bằng con đường lưu manh hóa. Còn chị Dậu thì âm thầm
chịu đựng, chạy ngược chạy xuôi lo từng hào nhỏ để đóng thuế cho chồng, cho em
chồng. Nếu Nam Cao xây dựng một nhân vật điển hình của người nông dân bế tắc
đi đến con đường gần như mất hẳn nhân tính, thì ngược lại, Ngô Tất Tố lại xây
dựng một chị Dậu ngời ngời phẩm chất cao đẹp của phụ nữ Việt Nam với những
nỗi lo và suốt đời vất vả…
Về hình thức, nói như trên không có nghĩa là điển hình văn học rất trừu tượng mà
trước tiên nó rất sống động và cụ thể. Bên cạnh cái lạ thì nó chính là cái quen biết.
Điển hình trong văn học thể hiện chủ yếu ở hai khía cạnh chính là sản phẩm được
nhào nặn từ hoàn cảnh cụ thể đỉển hình cho nên nó rất sống động và gần gũi. Chính
vì sự sống động nên rất thực, rất quen, Chí Phèo rất cá biệt, cá biệt từ tính cách đến
hành động… Chí Phèo vừa là con quỷ dữ trong mái nhà tranh với thú vui vườn
ruộng. Chí Phèo vừa là cục sáp trong bàn tay nóng của bọn thống trị vừa là một nô

lệ thức tỉnh. Và chính nhờ những cá tính cá biệt đó mà Chí trở thành điển hình của
người dân thuộc địa tủi nhục, bần cùng. Đọc Chí Phèo, ta như đang lật lại từng
trang sử tâm hồn Việt Nam tràn ngập niềm đau khổ.
Môi trường hay hoàn cảnh là cái khuôn để nhà văn đúc nên những nhân vật. Nhân
vật điển hình thể hiện những cái chung phổ biến đốỉ với môi trường. Một nhân vật
điển hình phải nằm trong hoàn cảnh điển hình, cụ thể. Những nhân vật không thể
không có số phận, những bước đi lệch khỏi hoàn cảnh ấy, môi trường ấy. Tất cả là
những tinh tú quay quanh mặt trời. Cổ thể có những nhân vật thăng hoa từ nguyên


mẫu có thực trong đời sống cụ thể, môi trưởng cụ thể. Cũng có thể cố những nhân
vật đi lên từ hiện thực qua trí tưởng tưởng của nhà văn. Nhưng dù đi lên từ đâu, thì
nhân vật điển hình cũng cố nghĩa tiêu biểu cho cuộc sống đó, môi trường đó. Hạy
đúng hơn là hoàn cảnh điển hình tạo ra nhân vật điển hình. Chí Phèo sống trong
hoàn cảnh xã hội cực kì thảm hại, sông trong hoàn cảnh điển hình nhất của thời kì
dân tộc chìm sâu trong máu và nước mắt. Một môi trường hỗn loạn như Nam Cao
từng viết quần ngư tranh thực và Chí là đại diện đau đớn nhất của môi trường ấy.
Là một anh làm thuê hiền lành an phận, Chí thật sự trở thành miếng mồi ngon cho
bọn cường hào ác bá và từ con người bình thường Chí trở thành một con quỷ, một
con thú độc hình nhân.
Rõ ràng tính cách của Chí không thể thoái ra được những quy luật chung của môi
trường mà anh đang sống. Bản thân Chí bước trên con đường tha hóa, không phải
để lại những dấu vết đầu tiên, mà anh bước đi là anh giẫm lên những dấu chân của
những kẻ như Năm Thọ, Binh Chức phải cầm dao để sống, để buộc Chí phải rơi
từng giọt máu, bán dần nhân phẩm để muu sinh, để đè bẹp cái khát khao lương
thiện của Chí bằng những chuỗi dài say rượu triền miên. Ánh trăng thiên nhiên đã
một phần trả lại tính người cho Chí, ánh trăng dịu dàng đã cho Chí Phèo tìm lại ánh
sáng đó, đó là cho Chí một Thị Nở. Đối với người khác, Thị Nở dở hơi còn đối với
Chí, thị cũng là người phụ nữ tuyệt vời, là người đầu tiên không biết xa lánh, ghê
tởm Chí. Và chính bát cháo hành đầy tình người của Thị Nở đã khơi dậy ngọn lửa

thiện – nhân vốn ẩn tàng trong con người Chí thuở nào bừng lên. Chí tìm lại được
chính mình.
Hoàn cảnh xã hội thời bấy giờ đã tạo nên Chí và Chí tiêu biểu cho hoàn cảnh xã
hội đó, đó là lẽ tất nhiên. Nhân vật điển hình và hoàn cảnh điển hình là hai yếu tố
biện chứng lẫn nhau. Đấy là hai mặt của một tờ giấy không thể tách rời nhau,
nhưng không hoàn toàn giống nhau. Bởi vì sao? Dù có tính khái quát rộng, dù
miêu tả cụ thể, sinh động, dù đi lên từ hiện thực, nhân vật điển hình vẫn là một
hình tượng nghệ thuật do nghệ sĩ tạo ra, là tấm lụa màu, được dệt bằng những sợi
tơ hiện thực, bằng màu sắc cá tính, bằng bàn tay và khôi óc của nhà văn. Cho nên
phần nào nhân vật điển hình chịu ảnh hưởng cửa tư tưởng nhân vãn. Nhà văn nào
cho ra một điển hình riêng với những suy tư trăn trở riêng, và nhân vật điển hình
trở nên đẹp hơn hoặc xấu hơn tùy theo quan điểm chủ quan của tác giả.


Có nhân vật điển hình tiêu biểu cho hoàn cảnh nhất định, nhưng cũng có nhân vật
điển hình mang theo dấu vết dân tộc, đôi khi toàn nhân loại. Chị Dậu trong Tắt đèn
của Ngô Tất Tố là một nhân vật điển hình của một môi trường xã hội thực dân
phong kiến, của một dân tộc đói nghèo trong rơm rạ (Chế Lan Viên) trong gông
cùm nô lệ, suốt cuộc đời chị sống trong cực khổ không thấy một ngày thậm chí
một giờ được hạnh phúc, đó là dân tộc Việt Nam. Một dân tộc luôn đau khổ, luôn
bị chèn ép, song ý chí phấn đấu, sức mạnh tự vệ có thể bùng nổ. Chị Dậu dịu dàng
chân thật, chỉ biết ban phát tình yêu cho chồng, tình thương vô bờ bến cho con
nhưng cùng có thể quật ngã bọn cường hào khi đi đến đường cùng giành sự sống.
Và, Chí Phèo không những là nhân vật điển hình của một xã hội mà Chỉ còn là
điển hình nhân loại. Mâu thuẫn trong tác phẩm giữa cái thiện và cái ác, mâu thuẫn
giữa con quỷ và con người, mâu thuẫn giữa sự tuyệt quyền làm người và khát khao
được hòa đồng với con người bình thường, lương thiện… Đó là bi kịch của con
người trên trái đất này cứ không dừng lại ở anh Chí Phèo của một làng quê bé nhỏ.
Mối tình của Rômêô và Julliet không chỉ là một câu chuyện tình bi ai ở Anh, ở Ý
trong tác phẩm Sechxpia mà đó là giọt lệ đau đớn của nhà văn khóc cho vạn cuộc

tình trên đời này, ở đâu đấy trên trái đất này có nhiều, rất nhiều cuộc tình bi thương
như thế…
Những nhân vật ấy cứ theo thời gian cứ tồn tại mãi, bất tử trong tim độc giả. Con
thoi thời gian cứ bay, không những lớp bụi thời gian không làm mờ đi những nhân
vật đó, mà ngược lại các nhân vật ấy càng điển hình hơn cho một thời cụ thể.
Grăngđê của Banlzac, A.Q của Lỗ Tấn, Natasa Rostova của L. Tônxtoi, Xuân Tóc
Đỏ, Nghị Hách của Vũ Trọng Phụng, Chí Phèo của Nam Cao… mãi mãi trường
tồn, vẫn đem lại giá trị nhận thức và sức truyền cảm cho nhiều thế hệ.
Một lần nữa tôi xin mượn câu của Bê-ê-lin-xki để kết lại vấn đề: "Tính điển hình là
một trong những dấu hiệu của tính mới mẻ trong sáng tạo, hay nói đúng hơn là bản
thân sức sáng tạo. Nếu có thể thì cũng nói rằng tính điển hình là huy chương của
nhà văn. Điển hình là người lạ đã quen biết”.