Đánh bi

Đánh bi
Đánh bi
Đánh bi, còn gọi là chơi bi (tiếng Pháp: bille), là trò chơi phổ biến trên thế giới
cũng như tại Việt Nam. Đây là trò chơi có công cụ đơn giản, cách chơi phong
phú, thuận tiện nên có thể chơi cả trong nhà lẫn ngoài trời. Ở Việt Nam, trò chơi
này chủ yếu dành cho trẻ em, có từ hai người chơi trở lên.
Lịch sử
Kết quả khảo cổ học cho thấy những viên bi cổ nhất được tùy táng trong một
ngôi mộ trẻ em tại Nagada, Ai Cập có niên đại khoảng ba nghìn năm trước Công
nguyên. Bảo tàng Anh cũng lưu giữ những viên bi được tìm thấy ở đảo Crete,
Hy Lạp có niên đại từ 2000 năm đến 1700 năm trước Công nguyên. Thời La Mã
cổ đại, đánh bi là trò chơi đã khá phổ biến, đặc biệt là trong lễ hội Saturnalia với
tên gọi là "nuts". Những viên bi này chủ yếu được làm bằng đá và đất sét.
Đánh bi ở Việt Nam
Công cụ
Công cụ để chơi bi rất đơn giản, chỉ là những viên bi. Bi là viên hình cầu có
đường kính khoảng 0,5 cm đến hơn 1 cm nhưng cá biệt có thể lớn hơn. Bi có thể
làm từ đất nung (có thể sơn các màu sặc sỡ), gạch, đá hoặc thủy tinh bằng
phương pháp thủ công hay sản xuất công nghiệp. Bi đất nếu làm thủ công
thường có chất lượng không cao: dễ vỡ, không tròn...nên trẻ em thường chế tác
một vài viên bi chất lượng tốt dùng làm bi cái khi chơi. Có hai cách phổ biến là:
• Tìm hoặc đập một viên đá nhỏ rồi dùng dao đẽo gọt cho có dạng gần hình
cầu. Sau đó dùng một vật có lỗ tròn, đường kính như đường kính của viên
bi định làm và miệng lỗ cứng để mài viên đá đó thành bi, gọi là xoáy bi.
Vật thường dùng để xoáy bi là vỏ đạn súng trường/tiểu liên, thậm chí vỏ
trai, ốc nhồi mài đều xuống nền sân cứng cũng tạo thành lỗ xoáy bi.
• Dùng một viên bi đất có sẵn rồi cũng xoáy cho thật tròn sau đó nung trong
lửa thành sành.
Với những cách như vậy, làm một viên bi cái mất khá nhiều thời gian nhưng thu
được viên bi bền, cứng và tròn để chơi.
Kỹ thuật

Kỹ thuật chơi chính là động tác bắn bi, có các cách thường dùng sau đây:
• Kẹp viên bi giữa ngón tay trỏ và ngón tay giữa, móng của ngón giữa tiếp
xúc với đốt ngón tay cái. Nhằm về mục tiêu rồi bật ngón tay trỏ cho viên
bi bắn ra.
• Ngón tay trỏ cuộn viên bi vào giữa, gập ngón tay cái vào phía trong ở phía
sau bi. Nhằm về mục tiêu rồi bật ngón tay cái cho bi bắn ra.
Kỹ thuật bắn bi đòi hỏi độ khéo léo, chính xác để trúng mục tiêu theo những cự
ly khác nhau. Khi bắn có thể dùng tay kia làm bệ tỳ để viên bi ở độ cao thuận lợi
hơn tùy từng tình huống.
Luật chơi
Bi hòm, hay bi lồ: vẽ một vòng tròn hoặc hình vuông nhỏ (có đường kính hoặc
cạnh khoảng 20-30 cm) gọi là hòm hay lồ, cách đó 1,5-2m vẽ một vạch thẳng.
Mỗi người chơi góp một số lượng bi bằng nhau và cho vào hòm. Những người
chơi lần lượt bắn bi cái từ vạch thẳng về phía hòm. Viên bi của người nào dừng
lại ở gần hòm nhất nhưng không nằm trong hòm thì người đó được quyền chơi
lượt đầu tiên và cứ như thế cho đến người cuối cùng. Trường hợp bi dừng lại
trong hòm thì tính như nó dừng ngay tại vạch. Tiếp theo, người chơi bắn bi cái
từ vị trí của nó vào những viên bi trong hòm nhằm đưa những viên bi đó ra
ngoài. Những viên bi bị bắn ra khỏi hòm sẽ thuộc về người chơi. Khi khai cuộc,
người chơi cũng được quyền bắn thẳng vào bi trong hòm, nếu có ít nhất một
viêc bi ở hòm bị đẩy ra ngoài và bi cái không dừng trong hòm thì người đó được
tiếp tục bắn nữa. Người chơi mất lượt khi không đưa được viên bi nào ra khỏi
hòm và/hoặc bi cái bị dừng lại trong hòm. Nếu đưa được bi trong hòm ra ngoài
nhưng bi cái lại nằm trong đó thì những viên bi ấy được đưa trở lại vào hòm,
thậm chí người chơi có thể bị "phạt" phải đưa thêm bi của mình vào. Những
người chơi giỏi thường bắn bi sao cho bi trong hòm bắn ra ngoài còn bi cái bật
trở lại rồi dừng ngay gần hòm để lần bắn tiếp theo thuận lợi hơn. Cuộc chơi kết
thúc khi tất cả bi trong hòm đã hết. Cũng giống như đánh đáo, những viên bi
người nào bắn bi khỏi hòm sẽ của người đấy. Kết thúc cuộc chơi thì có người
còn bi, người hết bi. Trong thể thức này, người chơi hay dùng những viên bi cái

to, nặng để có thể từ vạch bắn ngay được bi từ trong hòm ra ngoài.
Bi hào hay bi tàng: vẽ hai vạch thẳng song song cách nhau khoảng 2-3 m, gọi là
hào. Một vạch làm điểm xuất phát còn một vạch là đích. Ở vạch đích có thể vẽ
thêm một hình chữ nhật ở giữa, dài 20-30cm, rộng 7-10cm gọi là tương. Những
người chơi lần lượt bắn bi từ vạch xuất phát sao cho bi dừng lại ở trong tương và
càng gần vạch đích càng tốt nhưng không vượt quá vạch. Tiếp đến những người
chơi sẽ xác định thứ hạng của những viên bi theo luật sau:
• Bi ở trong tương xếp trên bi ở ngoài tương.
• Cùng ở trong tương hoặc ngoài tương thì bi của ai gần vạch hơn sẽ xếp
trên. Nếu bi vượt quá vạch thì thứ hạng được xếp ngược lại, viên bi nào
xa vạch hơn sẽ xếp trên.
Khi có hai người trở lên cùng có bi dừng đúng vạch hoặc cách vạch một khoảng
bằng nhau thì người nào bắn sau được xếp trên. Để do khoảng cách đến vạch
trong những trường hợp khó xác định bằng mắt thường thì trẻ em hay dùng dây
hay que để đo. Người xếp đầu tiên được quyền bắn bi của mình lần lượt vào
những viên bi xếp từ thứ hai trở đi, nếu bắn trúng thì được "ăn" một số viên bi
của người đó, nếu bắn trượt thì lượt chơi chuyển sang cho chính người có bi bị
bắn. Do luật chơi như vậy nên khi thấy một người nào đó có khả năng xếp thứ
nhất rất cao (ví dụ đã đưa được bi dừng đúng vạch và ở trong tương) thì những
người chơi sau sẽ tìm cách gây khó khăn cho người đó bằng cách cố bắn bi sao
cho thứ hạng của những viên bi xếp liền nhau càng xa nhau càng tốt. Việc này
gọi là "giằng". Số lượng bi mà mỗi lần bắn trúng được "ăn" do những người
chơi thỏa thuận với nhau. Nếu bi dừng ở trong tương thì được gấp lên theo một
hệ số nào đó (phổ biến là gấp đôi bình thường), dừng ở trong tương nhưng lại ở
đúng vạch đích lại được gấp lên tiếp.
Bi biển hay bi bể: những người chơi vẽ một đường khép kín co hình dạng bất kỳ
và chu vi tương đối rộng. Khi bắt đầu cuộc chơi, những người tham gia tùy ý
chọn vi trí đặt viên bi của mình ở trong hình vẽ đó. Thứ tự lượt chơi được xác
định bằng "oẳn tù tì", những người chơi tìm cách bắn bi của người khác ra khỏi
hình vẽ, người bị bắn ra mất cho người bắn một số bi theo thỏa thuận. Cái thú vị

của thể thức này là rình rập nhau để chờ cơ hội khi bắn bi trong hình vẽ xác
định, bắn đối phương không chắc trúng sẽ dẫn đến nguy cơ bi của mình lăn ra
ngoài hoặc ở gần đối phương dễ bị bắn trúng. Hình vẽ cũng thường là hình đa
diện lõm, người chơi khi bắn bi không được phép bắn viên bi của mình ra ngoài
vạch kể cả viên bi đang trong hành trình và cuối cùng vẫn dừng lại trong hình.
Bi gẩy: là trò chơi của các bé gái, tên gọi phổ biến là khía - đùng, mô phỏng
những động tác khi chơi. Thể thức này rất đơn giản, những người chơi góp vào
số bi bằng nhau rồi "oẳn tù tì" để xác định người được chơi lượt đầu tiên. Người
chơi rải cả nắm bi lên mặt đất sao cho càng đều càng tốt và khoảng cách giữa
những viên bi vừa phải. Tiếp đến người chơi sẽ chọn ra một cặp bi, dùng bất kỳ
ngón tay nào di trên mặt sân chơi ở khoảng cách giữa hai viên bi đó, gọi là khía.
Nếu ngón tay chạm vào bi sẽ bị mất lượt còn nếu không, người chơi sẽ dùng
ngón tay gẩy viên bi này vào viên bi kia, gẩy trúng (gọi là đùng) và cả hai không
bị chạm vào bất cứ viên nào khác sẽ được "ăn" hai viên bi này, ngược lại thì mất
lượt. Cuộc chơi kết thúc khi toàn bộ bi đã bị "ăn" hết. Do khi rải thường có
những viên bi nằm rất sát nhau, không thể khía được nên người chơi phải tìm
cách "ăn" dần từng viên một để có thể ăn được nhiều bi. Bi gẩy còn được chơi
bằng những vật có hình dạng gần giống bi như hạt quả nhãn, thậm chí những
viên sỏi, đá nhỏ.
Biến thể
• Bi lồ có một biến thể là hòm hình tròn, những người chơi không cùng cho
bi vào đó. Thể thức chơi cũng là từ vạch lần lượt bắn bi về "lồ", nếu viên
bi của ai dừng trong lồ hoặc gần lồ nhất thì được quyền bắn vào bi của
người khác. Trường hợp cùng bắn được bi vào "lồ" thì ai vào sau được
quyền bắn trước. Người được quyền bắn sẽ cố tìm cách bắn trúng bi của
người khác đang ở ngoài "lồ" và đưa viên bi của người này ra càng xa
"lồ" càng tốt, nếu bắn trượt sẽ mất lượt. Nếu bắn trúng, người có bi bị bắn
trúng phải trả một số viên bi theo thỏa thuận đồng thời người bắn được
quyền từ vị trí bi của mình dừng lại bắn về phía "lồ" để giành quyền bắn
tiếp. Do thể thức như vậy nên nếu đã có người chơi đưa được bi vào lồ rồi

thì những người khác thường tìm cách bắn bi ra xa lồ để gây khó khăn
cho người đó chứ không mạo hiểm tìm cách cũng đưa bi vào lồ nữa. Trò
chơi kết thúc khi mọi người chơi đều đưa được bi vào "lồ", nghĩa là
không còn mục tiêu ngoài "lồ" để bắn nữa.
• Bi gẩy có một biến thể thú vị là thay vi góp số bi bằng nhau và "oẳn tù tì"
để xác định lượt chơi thì những người chơi cầm tất cả số bi hiện có, giấu
hai tay ra đằng sau để lấy ra số bi mình định góp rồi nắm vào một bàn tay.
Sau đó những người chơi cùng đưa tay ra để so sánh, ai có số bi nhiều
nhất được quyền chơi đầu tiên. Những người chơi đứng trước lựa chọn
nên góp nhiều hay ít bi, nếu góp nhiều sẽ có nhiều cơ hội được đi trước
nhưng bị rủi ro sẽ mất nhiều bi hơn nếu không được chơi đầu tiên. Góp ít
bi gần như chắc chắn sẽ phải đi sau nhưng nếu may mắn do người chơi
trước mất lượt thì sẽ "lãi" to.
Từ ngữ dùng trong trò chơi
• Bi ve: bi làm bằng thủy tinh.
• Thủ: viên bi dừng lại đúng trên vạch đích, nếu đồng thời lại ở trong tương
nữa thì gọi là thủ tương. Trường hợp người chơi trước đã bắn bi được thủ
hoặc thủ tương mà người bắn sau cũng làm được điều đó thì gọi là thủ đè
hay thủ tương đè.
• Ngoại non: viên bi vượt quá vạch làm mốc một khoảng cách rất ngắn.
• Ngoại già: viên bi vượt quá vạch làm mốc một khoảng cách tương đối dài.
• Chầu: góp bi vào hòm.
• Bể hay biển là diện tích ngoài hình vẽ trong thể thức bi bể.
• Bắn xuya: bắn chính xác ở cự ly xa.
• Một nhất hai ngoại non: thể hiện quyết tâm đưa viên bi đến rất gần hoặc
đến đúng vạch làm mốc, chấp nhận thua cuộc khi viên bi không may hơi
vượt quá vạch này. Câu này cũng dùng trong đời sống gần như một thành
ngữ để chỉ quyết tâm làm một việc gì đó có rủi ro cao.
Đánh bi trong văn hóa
• Thành ngữ: Lăn như bi.

• Nhạc: Bài hát Hổng dám đâu của Nguyễn Văn Hiên:
...Bao bạn thân lấp ló gọi em tung tăng sân nhà
Đá bóng với đá cầu nhảy dây, bắn bi, trốn tìm
Ôi sao quá tuyệt vời nhưng mà em hổng dám đâu