Chủ thể của tội phạm theo pháp luật hình sự việt nam

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ NGỌC HIẾU

CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM
THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2019


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

TRẦN THỊ NGỌC HIẾU

CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM
THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM

Ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự
Mã số: 9.38.01.04

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HỒ SỸ SƠN

HÀ NỘI - 2019

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các đề
xuất, kết luận khoa học của luận án chưa từng được ai công bố trong bất
kỳ công trình khoa học nào.
Nghiên cứu sinh

Trần Thị Ngọc Hiếu


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
Chƣơng 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .............................. 7
1.1. Tình hình nghiên cứu về chủ thể của tội phạm .................................... 7
1.2. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục
nghiên cứu liên quan đến chủ thể của tội phạm ........................................ 19
Chƣơng 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ HÌNH
THÀNH, PHÁT TRIỂN CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT HÌNH
SỰ VIỆT NAM VỀ CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM ..................................... 23
2.1. Khái niệm và các điều kiện của chủ thể của tội phạm ....................... 23
2.2. Phân loại chủ thể của tội phạm .......................................................... 38
2.3. Mối quan hệ giữa chủ thể của tội phạm với một số phạm trù khác ... 43
2.4. Sự điều chỉnh của pháp luật đối với vấn đề về chủ thể của tội phạm
................................................................................................................... 48
2.5. Khái quát lịch sử hình thành, phát triển các quy định của pháp luật
hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm đến trước khi ban hành Bộ luật
hình sự năm 2015 ....................................................................................... 59
Chƣơng 3 QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM HIỆN

HÀNH VỀ CHỦ THỂ CỦA TỘI PHẠM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG .. 69
3.1. Thực tiễn quy định của Bộ luật hình sự hiện hành về chủ thể của tội
phạm .......................................................................................................... 69
3.2. Thực trạng áp dụng quy định của Bộ luật hình sự về chủ thể của tội
phạm ở nước ta .......................................................................................... 98
3.3. Đánh giá thực tiễn áp dụng quy định của Bộ luật hình sự về chủ thể
của tội phạm và nguyên nhân.................................................................. 120
Chƣơng 4 YÊU CẦU VÀ CÁC GIẢI PHÁP BẢO ĐẢM ÁP DỤNG
ĐÚNG QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT HÌNH SỰ VỀ CHỦ THỂ CỦA
TỘI PHẠM .................................................................................................. 126


4.1. Yêu cầu bảo đảm áp dụng đúng các quy định của Bộ luật hình sự về
chủ thể của tội phạm ............................................................................... 126
4.2. Các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng quy định của Bộ luật hình sự
về chủ thể của tội phạm........................................................................... 127
KẾT LUẬN .................................................................................................. 149
DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC .............................................. 151
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................... 152


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN ÁN
BLDS: Bộ luật Dân sự
BLHS: Bộ luật Hình sự
CTTP: Cấu thành tội phạm
NCTN: Người chưa thành niên
NLTNHS: Năng lực trách nhiệm hình sự
Nxb: Nhà xuất bản
TAND: Tòa án nhân dân
TNHS: Trách nhiệm hình sự

XHCN: Xã hội chủ nghĩa


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Một trong những vấn đề quan trọng của luật hình sự là chủ thể của tội phạm. Tầm
quan trọng của vấn đề về chủ thể của tội phạm không chỉ thể hiện ở chỗ chủ thể của tội
phạm là một trong bốn yếu tố cấu thành tội phạm (CTTP) mà còn thể hiện ở chỗ chủ
thể của tội phạm còn là yếu tố giữ vai trò “chi phối” các yếu tố khác của cấu thành tội
phạm. Vấn đề là ở chỗ, nói đến tội phạm là nói đến hành vi phạm tội mà hành vi phạm
tội đến lượt mình là sự thể hiện ý chí của chủ thể (cá nhân hoặc pháp nhân thương
mại) ra thế giới bên ngoài dưới hình thức hành động hoặc không hành động phạm tội.
Như vậy, nếu không có chủ thể của tội phạm (con người với tư cách là chủ thể của
hành vi phạm tội, pháp nhân thương mại với tư cách là chủ thể của hoạt động phạm
tội) thì không có hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm các quan hệ xã hội mà Bộ
luật hình sự ghi nhận và bảo vệ. Điều đó cũng có nghĩa là, nếu không có chủ thể của
tội phạm thì không cần phải xem xét đến các yếu tố khách thể, mặt khách quan của tội
phạm và mặt chủ quan của tội phạm. Hơn thế, việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối
với cá nhân hoặc pháp nhân thương mại không phải là chủ thể của tội phạm tương ứng
không những trái với các nguyên tắc, nhất là nguyên tắc nhân đạo trong luật hình sự
mà còn không đạt được mục đích của luật hình sự.
Mặc dù vậy, trong một thời gian dài, trong khoa học luật hình sự nước ta, tội
phạm được coi là hành vi nguy hiểm cho xã hội do chủ thể là thể nhân (cá nhân) thực
hiện. Hơn thế, vấn đề chủ thể của tội phạm chủ yếu được đề cập nghiên cứu trong các
giáo trình luật hình sự ở bậc đào tạo đại học; có không nhiều các luận văn thạc sĩ luật
học có đề cập nghiên cứu chủ thể của tội phạm, nhưng chưa toàn diện và sâu sắc; còn
trong các công trình nghiên cứu khác, chủ thể của tội phạm chỉ được nhắc đến “một
cách nhân tiện” khi nghiên cứu các vấn đề khác của luật hình sự, chẳng hạn như các
dấu hiệu pháp lý của tội phạm, năng lực trách nhiệm hình sự (NLTNHS), miễn trách
nhiệm hình sự…Nhiều vấn đề lý luận về chủ thể của tội phạm chưa được đặt ra hoặc

đã được đặt ra nghiên cứu nhưng nhưng chưa phản ánh đầy đủ các khía cạnh lý luận
cần phải có của chủ thể của tội phạm. Thực trạng nghiên cứu lý luận về chủ thể tội
phạm ở nước ta, vì vậy chỉ mới dừng lại ở mức độ cơ bản (đại học). Nguyên nhân
chính của thực trạng này không chỉ xuất phát từ tính đa dạng, phức tạp của chính bản
thân vấn đề chủ thể của tội phạm mà còn xuất phát từ tiếp cận nghiên cứu đơn cực tức
chỉ bằng một hoặc một vài cách tiếp cận được sử dụng để nghiên cứu chủ thể của tội
phạm. Trong khi đó mối liên hệ đa chiều của lý luận về chủ thể của tội phạm chỉ có thể
được làm sáng tỏ bằng phương pháp luận của nó không chỉ là phương pháp luận của
triết học Mác-Lênin mà trong phương pháp luận này có cả các cách tiếp cận nghiên
cứu (phương pháp nhận thức) xã hội học tâm lý học, hệ thống học, tội phạm học…
1


Thực trạng nghiên cứu lý luận như đã phân tích khái quát trên đây tác động mạnh
mẽ đến kết quả lập pháp hình sự của nước ta về chủ thể của tội phạm. Trong các Bộ
luật hình sự năm 1985 và 1999, chủ thể của tội phạm được quy định là thể nhân (cá
nhân). Khá nhiều vấn đề, chẳng hạn như độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, chủ thể đặc
biệt của tội phạm, trách nhiệm hình sự trong đồng phạm…chưa được thể chế hóa một
cách đầy đủ và tối ưu.
Thực trạng nghiên cứu lý luận cũng như thực trạng lập pháp hình sự nước ta về
chủ thể của tội phạm như đã phân tích khái quát trên đây đã ảnh hưởng không nhỏ đến
thực trạng áp dụng pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm. Trong số những vi
phạm, sai lầm trong định tội danh, quyết định hình phạt đối với người phạm tội, có cả
những vi phạm, sai lầm liên quan đến xác định chủ thể của tội phạm, nhất là trong
trường hợp đồng phạm. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự ở nước ta cho thấy, do
nhận thức về chủ thể của tội phạm chưa đầy đủ và thống nhất dẫn đến quá trình xây
dựng pháp luật hình sự và áp dụng pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm còn hạn
chế, như việc xác định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự, xác định năng lực trách nhiệm
hình sự, xác định những dấu hiệu đặc biệt của chủ thể đặc biệt do đó, ảnh hưởng đến
việc quyết định trách nhiệm hình sự, hình phạt chưa phù hợp dẫn đến tình trạng bỏ lọt

tội phạm, làm oan người vô tội, làm ảnh hưởng đến lòng tin của nhân dân đối với Nhà
nước. Nghiêm trọng hơn, thực trạng áp dụng pháp luật hình sự đó phần nào làm cho
tình hình tội phạm ở nước ta tuy có phần được kiềm chế nhưng diễn biến hết sức phức
tạp. Theo thống kê chưa đầy đủ, hàng năm trong cả nước, các Tòa án thụ lý trên dưới
70 đến 80 ngàn vụ án hình sự với trên 100 ngàn bị cáo, trong đó, nổi bật các vụ án giết
người, cướp tài sản, hiếp dâm, hiếp dâm trẻ em, tham ô, nhận hối lộ, …
Để khắc phục những điểm hạn chế, bất cập trong các quy định của Bộ luật hình
sự năm 1999 về chủ thể của tội phạm, tăng cường khả năng và giá trị của pháp luật
hình sự trong đấu tranh phòng, chống tội phạm và phát triển mạnh mẽ pháp luật hình
sự nước ta theo hướng ngày càng nhân đạo hóa, phân hóa, quốc tế hóa…Bộ luật hình
sự Việt Nam năm 2015, sửa đổi, bổ sung năm 2017 lần đầu tiên trong lịch sử lập pháp
hình sự Việt Nam bổ sung những quy định đối với pháp nhân thương mại phạm tội.
Việc quy định và áp dụng trách nhiệm hình sự đối với pháp nhân thương mại phạm tội
không những đáp ứng kịp thời những đòi hỏi mang tính tất yếu khách quan của cuộc
sống, của cuộc đấu tranh phòng, chống tội phạm, của sự nghiệp cải cách tư pháp và
xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam hiện nay, mà còn góp phần phát triển hơn
nữa nền kinh tế thị trường, định hướng xã hội chủ nghĩa, thể hiện đầy đủ sự công bằng,
văn minh trong xã hội hiện đại. Tuy nhiên, việc bổ sung các quy định đối với pháp
nhân tương mại phạm tội cũng làm cho vấn đề chủ thể của tội phạm càng trở nên phức
tạp hơn cả về mặt lý luận, cả về mặt thể chế hóa pháp luật cả về mặt áp dụng pháp luật
2


hình sự trong pháp luật hình sự trong thực tiễn khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi
hành án hình sự.
Bởi sự động và phát triển không ngừng của đời sống xã hội, những điểm hạn chế
trong các quy định về chủ thể của tội phạm là thể nhân (cá nhân) chưa được khắc phục
hoàn toàn, những quy định đối với pháp nhân thương mại vừa được bổ sung vào Bộ
luật hình sự, thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm
chắc chắn không thể tránh khỏi những khó khăn, vướng mắc.

Từ những điều phân tích khái quát trên đây, có thể khẳng định rằng, nghiên cứu
một cách sâu sắc và toàn diện các khía cạnh của lý luận cũng như của thực trạng quy
định và áp dụng pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm để đề xuất các
giải pháp bảo đảm áp dụng đúng quy định của pháp luật hình sự về chủ thể của tội
phạm, rõ ràng là việc làm có tính cấp thiết, có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận và
thực tiễn. Đó chính là lý do mà nghiên cứu sinh đã chọn đề tài: “Chủ thể của tội phạm
theo pháp luật hình sự Việt Nam” làm luận án tiến sĩ của mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở phân tích làm rõ những vấn đề lý luận, thực trạng quy định và áp dụng
pháp luật hình sự Việt nam về chủ thể của tội phạm, Luận án đề xuất các giải pháp bảo
đảm áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội
phạm.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nêu trên, luận án xác định và thực hiện các nhiệm vụ nghiên
cứu sau đây:
- Thu thập, hệ thống hóa và đánh giá các kết quả nghiên cứu của các công trình
khoa học đã được công bố trong và ngoài nước về chủ thể của tội phạm, từ đó rút ra
những vấn đề cần nghiên cứu trong luận án.
- Phân tích khái niệm, các dấu hiệu, sự phân loại, mối quan hệ của chủ thể của tội
phạm.
- Phân tích sự điều chỉnh của pháp luật đối với vấn đề về chủ thể của tội phạm.
- Khái quát quá trình phát triển quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về chủ
thể của tội phạm đến trước khi ban hành Bộ luật hình sự năm 2015.
- Phân tích, đánh giá quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành về chủ thể
của tội phạm.
- Phân tích, đánh giá thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật hình sự Việt Nam
về chủ thể của tội phạm.
- Phân tích làm rõ yêu cầu áp dụng đúng quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam
hiện hành về chủ thể của tội phạm.

3


- Đề xuất các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng quy định của Bộ luật hình sự Việt
Nam hiện hành về chủ thể của tội phạm.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận án lấy các quan điểm khoa học về chủ thể của tội phạm đã được nêu ra
trong khoa học luật hình sự Việt Nam và khoa học luật hình sự nước ngoài, các quy
định pháp luật hình sự Việt Nam (là chủ yếu) và của một số nước ngoài về chủ thể của
tội phạm, thực tiễn áp dụng quy định pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm trong
thực tiễn xét xử ở nước ta để nghiên cứu các vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu của đề
tài.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài luận án được nghiên cứu dưới góc độ luật hình sự và tố tụng hình sự. Bởi
BLHS năm 2015 có hiệu lực từ ngày 01/01/2018 nên thực tiễn áp dụng quy định của
BLHS chưa nhiều, do đó, trong luận án này, nghiên cứu sinh chủ yếu tập trung phân
tích, đánh giá thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự của Tòa án nhân dân ở nước ta về
chủ thể của tội phạm trong giai đoạn Bộ luật hình sự năm 1999 có hiệu lực pháp luật
(từ năm 2009 đến năm 2018).
4. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp luận nghiên cứu
Đề tài Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ
nghĩa duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh,
quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam, chính sách hình sự của Nhà nước
Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam về đường lối đổi mới đất nước, về cải cách tư
pháp, chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật, về tội phạm và hình phạt,
về phòng, chống tội phạm. Đề tài luận án còn được thực hiện trên cơ sở tiếp cận
nghiên cứu đa ngành, liên ngành khoa học xã hội, trong đó đặc biệt là các cách tiếp
cận triết học, xã hội học, tâm lý học…Đặc biệt, đề tài còn được thực hiện trên cơ sở

tiếp cận đa ngành, liên ngành luật học, trong đó đặc biệt là cách tiếp cận xã hội học
pháp luật, triết học pháp luật, chính sách pháp luật…
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình nghiên cứu, luận án sử dụng trong một tổng thể các phương pháp
nghiên cứu cụ thể sau đây:
- Phương pháp tổng hợp và thống kê. Phương pháp này được tập trung sử dụng
trong phần tổng quan tình hình nghiên cứu nhằm tổng hợp, thống kê một cách có hệ
thống các công trình khoa học nghiên cứu đã được công bố trong và ngoài nước
nghiên cứu hoặc có đề cập nghiên cứu chủ thể của tội phạm.

4


- Phương pháp phân tích. Đây là phương pháp nghiên cứu được luận án sử dụng trong
các chương của luận án nhằm phân tích làm sáng tỏ những vấn đề lý luận, thực trạng quy
định và áp dụng pháp luật từ đó đưa ra những nhận định, đánh giá mang tính kết luận.
- Phương pháp lịch sử. Phương pháp này được sử dụng để làm sáng tỏ khía cạnh
lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm, qua đó làm rõ tính quyết
định xã hội và tính kế thừa của quy định pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm và
xu hướng phát triển của quy định này trong suốt chiều dài lịch sử phát triển của xã hội
Việt Nam, trong đó có pháp luật hình sự.
- Phương pháp so sánh. Đây là phương pháp được sử dụng để so sánh quy định
của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm qua các thời kỳ lịch sử phát triển của
nước ta. Đồng thời phương pháp này cho phép so sánh quy định của pháp luật hình sự
nước ta với quy định của pháp luật hình một số nước về chủ thể của tội phạm, qua đó
phát hiện những điểm tương đồng và khác biệt trong các quy định đó và rút ra những
kinh nghiệm lập pháp hình sự mà Việt Nam có thể tiếp thu để hoàn thiện quy định về
chủ thể của tội phạm.
- Phương pháp tổng kết thực tiễn. Đây là phương pháp được sử dụng để nghiên
cứu đánh giá thực tiễn quy định và áp dụng pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm

qua những kết quả, tài liệu thu thập được trong quá trình nghiên cứu đề tài, qua đó
nhận thức sâu sắc hơn những vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu của đề tài, nhất là
những vấn đề lý luận và quy định của pháp luật về chủ thể của tội phạm.
- Phương pháp điều tra án hình sự điển hình. Phương pháp này được sử dụng để
thu thập thông tin từ một số vụ án hình sự điển hình nhằm chứng minh cho những
nhận xét, kết luận rút ra từ việc nghiên cứu những vấn đề thuộc nội dung nghiên cứu
của đề tài luận án.
Trong một tổng thể phương pháp luận, các cách tiếp cận và các phương pháp
nghiên cứu cụ thể cho phép nghiên cứu sinh hoàn thành nhiệm vụ nghiên cứu và đạt
được mục đích nghiên cứu đã đặt ra.
5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án
Có thể khẳng định, luận án là một trong những công trình nghiên cứu chuyên khảo
dưới góc độ Luật hình sự, có sự tiếp thu tri thức của các công trình khoa học đã được
công bố trước đây về vấn đề chủ thể của tội phạm, đi sâu phân tích, luận giải một cách
có hệ thống và khoa học về những khía cạnh khác nhau có liên quan đến lý luận và thực
tiễn đối với chủ thể của tội phạm ở Việt Nam hiện nay. Ở dạng khái quát, đóng góp mới
của luận án thể hiện ở những điểm chính sau đây:
Thứ nhất, với sự bổ sung nội dung về điều chỉnh pháp luật đối với vấn đề chủ thể
của tội phạm, luận án góp phần xây dựng khung lý luận về chủ thể của tội phạm.

5


Thứ hai, luận án góp phần khẳng định vị trí, vai trò và giá trị của cách tiếp cận đa
ngành, liên ngành khoa học xã hội nói chung và đa ngành, liên ngành luật học nói riêng
trong nghiên cứu chủ thể của tội phạm.
Thứ ba, luận án góp phần vào việc xây dựng các cơ sở cho việc hoàn thiện quy định
của pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm, xây dựng các giải pháp bảo đảm áp dụng
đúng quy định pháp luật hình sự về chủ thể của tội phạm trong thời gian tới.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án

6.1. Ý nghĩa lý luận
Kết quả nghiên cứu của luận án cho phép nhận thức sâu sắc hơn, đầy đủ hơn,
thống nhất hơn và chuẩn xác hơn hơn hệ thống tri thức, hiểu biết về chủ thể của tội
phạm; cho phép xác định khung lý luận về chủ thể của tội phạm, thiết lập định hướng
nghiên cứu mới về chủ thể của tội phạm.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu của luận án có thể được vận dụng vào thực tiễn xây dựng và
hoàn thiện chính sách hình sự, pháp luật hình sự, cụ thể là quy định về chủ thể của tội
phạm. Kết quả nghiên cứu của luận án còn có thể được vận dụng và thực tiễn định tội
danh nhìn từ góc độ chủ thể của tội phạm và nghiên cứu, giảng dạy, học tập những nội
dung liên quan đến chủ thể của tội phạm.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận án
gồm 4 chương:
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chương 2. Những vấn đề lý luận và lịch sử hình thành, phát triển các quy định của
pháp luật hình sự Việt Nam về chủ thể của tội phạm
Chương 3. Quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam hiện hành về chủ thể của tội
phạm và thực tiễn áp dụng
Chương 4. Yêu cầu và các giải pháp bảo đảm áp dụng đúng quy định của Bộ luật
hình sự về chủ thể của tội phạm

6


Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. Tình hình nghiên cứu về chủ thể của tội phạm
Bởi tầm quan trọng của mình, vấn đề chủ thể của tội phạm đã và đang thu hút
được sự quan tâm nghiên cứu của các nhà luật học trong và ngoài nước. Chính vì vậy,

cho đến nay đã có khá nhiều công trình nghiên cứu hoặc có đề cập nghiên cứu vấn đề
chủ thể của tội phạm trong và ngoài nước được công bố ở các cấp độ khác nhau. Việc
tổng quan tình hình nghiên cứu chẳng những cho phép nhận diện thực trạng nghiên
cứu trong và ngoài nước vấn đề chủ thể của tội phạm mà còn tránh được sự trùng lặp
trong nghiên cứu đề tài, nhất là rút ra được những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu hay
nghiên cứu mới trong luận án này. Thường thì, các công trình nghiên cứu ở cấp độ
luận án tiến sĩ luật học tổng quan theo các công trình nghiên cứu đã công bố ở nước
ngoài và các công trình nghiên cứu đã công bố ở trong nước có liên qua đến đề tài,
song trong luận án này, nghiên cứu sinh gộp các công trình nghiên cứu đã công bố ở
trong nước và ở nước ngoài để tổng quan theo các nhóm vấn đề lớn thuộc nội dung
nghiên cứu của đề tài, cụ thể:
1.1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến những vấn đề lý luận của chủ thể
của tội phạm
Một trong những vấn đề lý luận về chủ thể của tội phạm là khái niệm, dấu hiệu, ý
nghĩa của chủ thể của tội phạm. Trong thời gian qua, những vấn đề này được đề cập
nghiên cứu trong các công trình nghiên cứu ở những cấp độ, mức độ khác nhau. Trước
hết, phải kể đến một số công trình nghiên cứu phân tích, luận giải những vấn đề lý luận
về hành vi vi phạm pháp luật, về các dấu hiệu của chủ thể của quan hệ pháp luật, về
quyền con người, về chính sách hình sự liên quan đến vấn đề chủ thể của tội phạm, cụ
thể như: Lê Đình Thể (2006), Áp dụng Chính sách hình sự đối với người chưa thành
niên phạm tội, Nxb. Tư pháp, Hà Nội; Phạm Văn Lợi (Chủ biên) (2007), Chính sách
hình sự trong thời kỳ đổi mới ở Việt Nam, Nxb. Tư pháp, Hà Nội; Võ Khánh Vinh (Chủ
biên) (2011), Quyền con người, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội; Võ Khánh Vinh (2012),
Xã hội học pháp luật những vấn đề cơ bản, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội; Nguyễn
Minh Đoan (2014), Giáo trình Lý luận về Nhà nước và Pháp luật, Nxb. Chính trị Quốc
gia - Sự thật, Hà Nội; Nhóm tác giả Nguyễn Đăng Dung - Vũ Công Giao - Lã Khánh
Tùng (Đồng chủ biên) (2015), Giáo trình lý luận Nhà nước và Pháp luật về quyền con
người, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội; Trịnh Quốc Toản (2015), Nghiên cứu hình phạt
trong luật hình sự Việt Nam dưới góc độ bảo vệ quyền con người (Sách chuyên khảo),
Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội… Để xác định những vấn đề lên quan đến chủ thể của

tội phạm việc nghiên cứu các vấn đề liên quan đến sự phát triển của con người, các
yếu tố tác động, ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách con người qua
7


đó, tìm hiểu nguyên nhân của việc hình thành, phát sinh những hành vi “lệch chuẩn” ở
một số người và lý giải được tầm quan trọng của pháp luật hình sự trong việc quy định
về chủ thể của tội phạm trong pháp luật hình sự chính là một trong những nghiên cứu
không thể thiếu trong đó phải kể đến các nghiên cứu như: Lê Văn Cương (Chủ biên)
(1999), Tâm lý tội phạm và vấn đề chống tội phạm (Lứa tuổi vị thành niên), Nxb. Côn
an nhân dân, Hà Nội; Nguyễn Văn Đồng (2012), Tâm lý học phát triển, Nxb. Chính trị
quốc gia, Hà Nội. Trong các sách, giáo trình được sử dụng làm tài liệu giảng dạy môn
luật hình sự tại các trường đại học, trung cấp chuyên ngành luật luôn có một phần trình
bày những vấn đề cơ bản về chủ thể của tội phạm với vai trò là một yếu tố cấu thành tội
phạm bắt buộc. Cụ thể như: Lê Cảm (Chủ biên) (2007), “Chương X – Chủ thể của tội
phạm: trong quyển Giáo trình Luật hình sự (phần chung)”, Nxb. Đại học Quốc gia Hà
Nội, Hà Nội; Hoàng Văn Hùng (Chủ biên) (2008), “Chương VII – Chủ thể của tội
phạm: trong quyển Giáo trình Luật hình sự Việt Nam”, Nxb. Công an nhân dân, Hà Nội;
Phạm Văn Beo (2012), “Chương VIII, Chủ thể của tội phạm - trong quyển Luật hình sự
Việt Nam (phần chung)”, Nxb. Chính trị Quốc gia, Hà Nội; Võ Khánh Vinh (Chủ biên)
(2014), “Chương IX – Chủ thể của tội phạm: trong quyển Luật hình sự Việt Nam phần
chung”, Nxb. Khoa học Xã hội; Nguyễn Ngọc Hòa (Chủ biên) (2016), “Chương VII –
Chủ thể của tội phạm: trong quyển Giáo trình Luật hình sự phần chung”, Nxb. Công an
nhân dân, Hà Nội; Sách chuyên khảo sau đại học của GS. TSKH. Lê Cảm (2005),
“Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự - Phần chung”, Nxb. Đại học Quốc
gia, Hà Nội. Ở cấp độ luận văn có luận văn thạc sĩ của: Lê Đăng Doanh (1999), Chủ thể
của tội phạm theo luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ luật học, Trường Đại học
Luật Hà Nội, Hà Nội; Nguyễn Phú Biền (2015), Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về
chủ thể chịu trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ luật học,
Khoa Luật - Đại học Quốc gia, Hà Nội. Trong các công trình nghiên cứu này, các tác giả

luôn dành một phần trong nghiên cứu để xem xét, luận giải những vấn đề liên quan đến
chủ thể của tội phạm dưới góc độ chủ thể trong cấu thành tội phạm, trong đó các tác giả
tập trung phân tích những nội dung cơ bản như khái niệm, dấu hiệu, nội dung… của chủ
thể của tội phạm. Theo đó, các tác giả định nghĩa khái niệm và phân tích các dấu hiệu
cần và đủ để một người có thể trở thành chủ thể của tội phạm như là độ tuổi, khả năng
nhận thức, khả năng điều khiển hành vi (năng lực trách nhiệm hình sự). Đồng thời, các
tác giả cũng luận giải các vấn đề khác liên quan đến chủ thể của tội phạm như là vấn đề
chủ thể đặc biệt của tội phạm, nhân thân của người phạm tội…Khái niệm và dấu hiệu là
những vấn đề đầu tiên được nghiên cứu khi đề cập đến vấn đề chủ thể của tội phạm. Về
khái niệm chủ thể của tội phạm, pháp luật hình sự nước ta hiện nay chưa đưa ra một khái
niệm trực tiếp, tuy nhiên, vấn đề này được thể hiện một cách gián tiếp thông qua các điều
luật với cách thể hiện như là “người phạm tội”. Các công trình nghiên cứu hiện nay cho
thấy, các tác giả đều đưa ra định nghĩa về chủ thể của tội phạm trên cơ sở ý tứ chính trong
8


Bộ luật hình sự (BLHS). Tuy nhiên, vẫn có những điểm chưa thống nhất trong các định
nghĩa về chủ thể của tội phạm. Về dấu hiệu chủ thể của tội phạm, mặc dù các tác giả có đưa
ra các nhận định về dấu hiệu của chủ thể của tội phạm trong các nghiên cứu có thể khác
nhau nhưng trong chừng mực nhất định đều có những điểm chung giống nhau, đều có tính
hợp lý và có giá trị lý luận riêng.
Các kết quả nghiên cứu đều thừa nhận các dấu hiệu bắt buộc phải có của chủ thể
của tội phạm và các dấu hiệu đó thuộc về cá nhân người thực hiện hành vi phạm tội
bao gồm dấu hiệu độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự (TNHS) và NLTNHS. Ngoài ra,
còn có các dấu hiệu khác như là chủ thể đặc biệt, nhân thân người phạm tội…Nhân
thân người phạm tội là một trong các yếu tố thuộc nội dung của chủ thể của tội phạm.
Nhân thân người phạm tội là một trong những căn cứ của việc quy định trách nhiệm
hình sự và quy định hình phạt. Trong thực tiễn xét xử, để bảo đảm cho việc truy cứu
trách nhiệm hình sự đúng người, đúng tội thì việc xem xét yếu tố nhân thân của người
phạm tội cũng phải được áp dụng một cách chính xác. Do đó, hiện nay cũng có một số

công trình nghiên cứu về vấn đề này. Cụ thể: Luận văn thạc sĩ luật học “Nhân thân
người phạm tội với việc quyết định hình phạt từ thực tiễn thành phố Hà Nội” của tác
giả Nguyễn Bích Huyền, Khoa Luật - Đại học Quốc gia, 2015. Tác giả đã định nghĩa
nhân thân người phạm tội trên cơ sở phân tích, tổng hợp các quan điểm khác nhau về
nhân thân người phạm tội. Qua đó, luận giải các đặc điểm về nhân thân người phạm
tội. Đặc biệt, tác giả chỉ ra mối quan hệ giữa nhân thân người phạm tội với hoạt động
quyết định hình phạt trong các trường hợp cụ thể. Trên cơ sở phân tích thực tiễn áp
dụng quy định về nhân thân người phạm tội trên địa bàn thành phố Hà Nội, tác giả tìm
ra những vi phạm, sai lầm trong việc áp dụng pháp luật, qua đó, đề xuất hệ thống các
giải pháp nhằm áp dụng đúng nhân thân người phạm tội trong việc quyết định hình
phạt. Trong Luận án tiến sĩ luật học về “Nhân thân người phạm tội trong luật hình sự
Việt Nam” của tác giả Nguyễn Thị Thanh Thủy, Viện Nhà nước và Pháp luật - Viện
Khoa học Xã hội Việt Nam, 2005. Tác giả đã giải quyết được những vấn đề lý luận
chung về nhân thân của người phạm tội như khái niệm, đặc điểm, cách phân loại nhân
thân của người phạm tội; Phân tích nhân thân người phạm tội trong việc quy định trách
nhiệm hình sự, nhân thân người phạm tội trong việc quy định hình phạt. Qua đó, tác
giả cũng nghiên cứu một cách toàn diện, đầy đủ nhân thân người phạm tội trong thực
tiễn truy cứu trách nhiệm hình sự, quyết định hình phạt. Đây là một trong những
nghiên cứu mang tính chất chuyên sâu về vấn đề nhân thân của người phạm tội. Nhìn
chung, các công trình nghiên cứu, chuyên khảo đề cập đến vấn đề nhân thân người
phạm tội mới chỉ dừng lại ở việc giới thiệu khái quát nội dung của vấn đề, xem xét
nhân thân người phạm tội ở các cấp độ khác nhau trong tội phạm học, trong luật hình
sự nói chung hoặc về các khía cạnh khác nhau trong một nhóm chủ thể nhất định như
người dưới 18 tuổi phạm tội, người phạm tội là phụ nữ. Đặc biệt, chưa có công trình
9


nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện về mối quan hệ giữa chủ thể của tội phạm với
nhân thân người phạm tội.
Bàn về chủ thể của tội phạm là pháp nhân, hiện nay, có nhiều công trình nghiên

cứu về các vấn đề lý luận đối với loại chủ thể này, cụ thể: "Pháp nhân có là chủ thể
của tội phạm hay không?" của Phạm Hồng Hải, Tạp chí Luật học, năm 1999, tr. 14-19;
“Trách nhiệm hình sự của pháp nhân và mô hình lý luận của nó trong luật hình sự
Việt Nam tương lai” của Trịnh Quốc Toản, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, số 5, năm
2006, tr.52 - 62; "Chủ thể của tội phạm qua so sánh pháp luật hình sự nước ta với
pháp luật hình sự một số nước thuộc hệ thống châu Âu lục địa" của Hồ Sỹ Sơn, Tạp
chí Nhà nước và pháp luật, số 2, năm 2008, tr. 68-72; Trần Văn Độ (2011), Cơ sở thực
tiễn của việc quy định TNHS của tổ chức pháp nhân, Tạp chí Khoa học pháp lý, Đại
học Luật TP HCM, số 1(62), tr.18 -22; Luận văn thạc sĩ của Phạm Thị Huế
(2015),“Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc quy định trách nhiệm hình của pháp nhân
đối với các tội phạm về môi trường”, Khoa Luật - Đại học quốc gia. Đặc biệt, phải kể
đến đề tài khoa học cấp Bộ của TS. Cao Thị Oanh làm chủ nhiệm: “Nghiên cứu so
sánh cơ sở lý luận và thực tiễn của việc áp dụng trách nhiệm hình sự đối với tổ chức”,
Hà Nội, 2011. Trong các nghiên cứu, các tác giả luôn bắt đầu bằng việc phân tích các
cơ sở lý luận, cơ sở xã hội, cơ sở thực tiễn của việc quy định TNHS của pháp nhân
trong pháp luật hình sự Việt Nam. Thông qua việc phân tích các quan điểm khác nhau
TNHS của pháp nhân, sự hợp lý và bất hợp lý của các nhóm quan điểm đó, đồng thời,
qua phân tích các cơ sở, điều kiện, nhu cầu thực tiễn ở Việt Nam, các tác giả luận giải
quan điểm về việc quy định về chủ thể của tội phạm là pháp nhân trong pháp luật hình
sự Việt Nam là hợp lý và cần thiết.
Trong nhóm các bài viết về vấn đề này cũng cần phải kể đến bài viết của nước
ngoài như: Steven D. Levitt, Juvenile Crime and Punishment, The Journal of Political
Economy, Vol 106, Issue 6, 1998 (Steven D. Levitt, Tội phạm vị thành niên và hình
phạt, Tạp chí Kinh tế chính trị, số 106, ấn bản 6, 1998). Tác giả nhận định, trong hơn
hai thập kỷ qua, tình trạng tội phạm bạo lực do người chưa thành niên thực hiện tăng
gấp hai lần so với tội phạm này ở tuổi trưởng thành. Đây chính là mối quan ngại hàng
đầu của Hoa Kỳ và xây dựng một hệ thống hình phạt phù hợp dành cho đối tượng này
đang là ưu tiên hàng đầu cho các nhà lập pháp. Bài viết phân tích mối quan hệ giữa
hình phạt và tỷ lệ tội phạm bạo lực đối với thanh thiếu niên. Thêm vào đó, nó xem xét
tác động của tính trừng phạt tương đối của hệ thống tư pháp dành cho người trưởng

thành so với người chưa thành niên đối với sự thay đổi tỷ lệ tội phạm bạo lực khi trẻ vị
thành niên bước sang tuổi trưởng thành. Tác giả phân tích xu hướng phát triển loại tội
phạm này trong thời gian trước đó và cho thấy rằng, việc áp dụng các hình phạt theo
hướng tăng cường tính trừng phạt, tăng hình phạt, đặc biệt là hình phạt tù (giam giữ)
đối với người chưa thành niên phạm tội hoặc hạ thấp độ tuổi mà người phạm tội là
10


người chưa thành niên có thể bị xử… cũng không phải là giải pháp hữu hiệu trong việc
kéo giảm tỉ lệ tội phạm bạo lực do người chưa thành niên thực hiện. Từ đó, tác giả
khẳng định, cần phải xác định liệu những chính sách dựa trên hình phạt này thực sự có
giúp giảm tội phạm bạo lực là người chưa thành niên. Chính vì thế, bắt buộc chúng ta
xây dựng một số hiểu biết về sự trừng phạt hiệu quả như thế nào là nhằm ngăn chặn tội
ác vị thành niên trong tương lai. Kết quả nghiên cứu cũng là một trong những nguồn tài
liệu có giá trị tham khảo trong quá trình xây dựng pháp luật đối với nhóm đối tượng này.
Kelly Richards, What makes juvenile offenders different from adult offenders?,
Trends and Issues in Crime and Crimenal Justice, No. 409, Australia, 2011 (Kelly
Richards, Điều gì tạo nên sự khác biệt giữa tội phạm là người chưa thành niên với tội
phạm là người trưởng thành?, Tạp chí Xu hướng và vấn đề tội phạm và pháp lý hình sự,
số 409, Australia, năm 2011). Bài viết nghiên cứu sự khác nhau giữa tội phạm là người
chưa thành niên với tội phạm là người trưởng thành ở Úc. Hiện nay, ở Úc và ở các nước
trên toàn thế giới đều thừa nhận rộng rãi rằng những người phạm tội là người chưa thành
niên phải chịu một hệ thống tư pháp hình sự tách biệt với hệ thống tư pháp hình sự của
người trưởng thành bởi nhiều lý do, trong đó có lý do quan trọng là sự thiếu kinh nghiệm và
không trưởng thành của người chưa thành niên. Như vậy, trẻ vị thành niên thường được xử
lý riêng biệt với người lớn và đối xử khác biệt hơn so với người lớn. Bài viết cũng phân tích
độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự ở Úc và phân tích trách nhiệm hình sự đối với từng độ tuổi
khác nhau. Bài viết chỉ ra rằng, do sự chưa trưởng thành về thể chất và trí tuệ mà người
phạm tội là người chưa thành niên lâm vào tình trạng có nguy cơ cao về các vấn đề tâm lý
như sức khỏe tâm thần và các chứng có liên quan đến rượu và ma túy vốn có thể dẫn đến

tình trạng phạm tội ở lứa tuổi này. Do đó, đây chính là một trong những vấn đề quan trọng
mà các nhà làm luật cũng như áp dụng pháp luật cần chú ý.
1.1.2. Các công trình nghiên cứu liên quan đến thực tiễn áp dụng quy định của Bộ
luật hình sự về chủ thể của tội phạm
Khoa học huật hình sự Việt Nam và khoa học luật hình sự của các nước đều đề cập
nghiên cứu các dấu hiệu của chủ thể của tội phạm là cá nhân và của chủ thể của tội
phạm là pháp nhân. Đối với chủ thể của tội phạm là cá nhân, dấu hiệu được quan tâm
nghiên cứu là độ tuổi chịu TNHS. Độ tuổi chịu TNHS được nghiên cứu dựa trên các
tiêu chí khảo sát về tâm, sinh lý của con người, đồng thời dựa trên chính sách hình sự
của từng quốc gia. Bên cạnh những sách, giáo trình kể trên, các công trình nghiên cứu
ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật cũng đề cập phân tích những vấn đề liên quan đến độ
tuổi chịu TNHS được quy định trong pháp luật hình sự Việt Nam, trong số đó có thể
kể đến: Luận văn thạc sĩ luật học của tác giả Trần Thị Hoàng Lan (2012),“Những vấn
đề lý luận và thực tiễn về tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo luật hình sự Việt Nam”,
Khoa Luật - Đại học Quốc Gia Hà Nội; Luận văn thạc sĩ luật học của tác giả Nguyễn
Đức Hoàng (2015),“Vấn đề tuổi chịu trách nhiệm hình sự - Lý luận và thực tiễn”,
11


Trường Đại học Luật Hà Nội; Luận văn thạc sĩ luật học của tác giả Thiều Cẩm Sơn
(2017), “Tuổi chịu trách nhiệm hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam”, Học viện
Khoa học Xã hội, Hà Nội… Trong các công trình nghiên cứu trên, ở những mức độ và
phạm vi khác nhau, các tác giả đều tập trung phân tích khái niệm tuổi chịu trách nhiệm
hình sự, các cơ sở quy định tuổi chịu TNHS theo pháp luật Việt Nam. Đặc biệt, các tác
giả đều tập trung phân tích các cơ sở lý luận và thực tiễn của việc quy định tuổi chịu
TNHS. Đồng thời, các tác giả đều đề cập đến khía cạnh lịch sử lập pháp hình sự Việt
Nam về tuổi chịu TNHS và phân tích các quy định của pháp luật hình sự hiện hành về
tuổi chịu TNHS. Trong các công trình nghiên cứu của mình, các tác giả đều khẳng
định tuổi chịu TNHS là yếu tố không thể thiếu trong quá trình xem xét truy cứu TNHS
đối với người phạm tội. Đồng thời, trên cơ sở phân tích về tuổi chịu trách nhiệm hình

sự, các tác giả đưa ra định nghĩa về tuổi chịu TNHS. Nhìn chung, các công trình
nghiên cứu đều tập trung luận giải, phân tích các quy định của pháp luật hình sự Việt
nam về tuổi chịu TNHS, chỉ ra những điểm mạnh và những điểm hạn chế trong các
quy định đó và những khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng và đề xuất một số
giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự về tuổi chịu TNHS.
Độ tuổi chịu TNHS cũng được đề cập nghiên cứu trong các công trình nghiên cứu
được công bố ở nước ngoài, trong số đó có thể kể đến: G Maher, “Age and criminal
responsibility” - Ohio St. J. Crim. L., 2004 - HeinOnline (G Maher , Tuổi và trách
nhiệm hình sự - Ohio St. J. Crim. L., 2004 - HeinOnline); Gregor Urbas, “The Age of
Criminal Responsibility”, Australian in Stitute of Criminology trends & issues in
crime and criminal justice, No. 181, 2000 (Gregor Urbas, "Tuổi chịu trách nhiệm hình
sự", Tạp chí Xu hướng Tội phạm Úc và các vấn đề về tội phạm và hình sự, số 181,
2000); M’Naghten’s Case. 10Cl. & Fin. 200. 8 Eng. Rep. 718 (1843); Kennhi, K.: Các
cơ sở của luật hình sự, Matsxcơva, 1949 (tiếng Nga); Wayne R. La Fave, Anstin W.
Scott. Jr. Substantive criminal law; Courtney Stanhope Kenney, A Selection of cases
illustrative of English Criminal Law, London: Cambrige University Press, 1912; O.V.
Kecbicôp, M. V. Cockina, R. A. Natgiarôp. A. V. Xnhegiơnhepxki, Tâm thần học,
Nxb. “MIR” - Mát-xcơ-va, Nxb. Y học - Hà Nội, 1980… Chẳng hạn, trong bài viết
của mình về “tuổi và trách nhiệm hình sự”, G Maher đã tiến hành khảo sát dự án về
tuổi chịu trách nhiệm hình sự được thực hiện bởi Ủy ban Luật Scotland và Cơ chế cải
cách pháp luật ở Scotland. Ủy ban Luật Scotland và Cơ chế cải cách pháp luật ở
Scotland khuyến cáo rằng đối với luật Scots, cần lưu ý đến độ tuổi chịu TNHS theo
hướng miễn truy tố và miễn hình phạt đối với một đứa trẻ phạm tội. Bên cạnh đó, tác
giả tập trung nghiên khía cạnh lý luận của vấn đề về tuổi chịu TNHS. G Maher cho
rằng việc làm rõ khía cạnh lý luận của khái niệm tuổi chịu TNHS là quan trọng hơn cả.
Theo ông, điều này chắc chắn tốt hơn so với những trường hợp ngăn ngừa trẻ em tham
gia vào vụ án hình sự. Hơn nữa, có những khó khăn trong việc khái niệm hóa tuổi chịu
12

TNHS chỉ đơn giản là về khả năng hoặc sự bất lực của một đứa trẻ đối với hành vi vi
phạm của mình. Các vấn đề khác, theo G Maher cũng cần xem xét đó là quan điểm trẻ
em không phải là một trong các tiêu chuẩn cần hướng tới của hệ thống tư pháp hình
sự. Những lý luận này có xu hướng sử dụng sự tương đồng giữa trẻ em và các trường
hợp rối loạn tâm thần, nhưng sự tương tự này là không chính xác. Thay vào đó, nó
được lập luận, trẻ em dưới tuổi chịu TNHS, ít nhất, ở một mức độ nào đó cũng phải
chịu trách nhiệm về hành động phạm tội của họ. Tuy nhiên, cần lưu ý đến việc đảm
bảo rằng trẻ em phạm tội được tiếp xúc với các mục tiêu xã hội đặc biệt của hệ thống
tư pháp vị thành niên.
Một trong những dấu hiệu của chủ thể của tội phạm được các công trình nghiên cứu
đề cập nghiên cứu nhiều là dấu hiệu về năng lực trách nhiệm hình sự. NLTNHS là một
trong các dấu hiệu cơ bản để xác định một người có thể phải chịu TNHS về hành vi
nguy hiểm của mình hay không. Bởi pháp luật hình sự Việt Nam không ghi nhận khái
niệm NLTNHS và cũng không quy định trực tiếp người như thế nào là người có
NLTNHS, trong khi lại ghi nhận tình trạng không có NLTNHS, nên trong các công trình
nghiên cứu của mình, các tác giả cũng trên cơ sở quy định của BLHS để nghiên cứu về
tình trạng không có NLTNHS, qua đó, luận giải về tình trạng có NLTNHS. Chẳng hạn,
tác giả Trịnh Tiến Việt, trong “Chương III – Những vấn đề chung về trách nhiệm hình
sự: trong quyển Tội phạm và trách nhiệm hình sự”, Nxb. Chính trị Quốc gia, 2013, hoàn
toàn đồng tình với cách quy định của BLHS Việt Nam về việc chỉ quy định về “tình
trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự” để làm gọn nhẹ BLHS, bảo đảm kỹ thuật
lập pháp hình sự mà vẫn đầy đủ và logic về mặt nội dung khoa học, từ đó tác giả này
cũng đưa ra định nghĩa cụ thể về “tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự”.
Trên cơ sở quy định của BLHS về tình trạng không có NLTNHS của một người, tác giả
Trịnh Tiến Việt khẳng định nguyên nhân trực tiếp dẫn đến tình trạng một người không
có NLTNHS là do mắc bệnh tâm thần hoặc bệnh khác làm rối loạn hoạt động tâm thần
của họ. Từ đó, tác giả này đã luận giải một số nguyên nhân của bệnh tâm thần và các
bệnh khác làm rối loạn hoạt động tâm thần. Và tác giả này cũng khẳng định hai dấu hiệu
để xác định tình trạng không có NLTNHS là dấu hiệu y học và dấu hiệu tâm lý là những
điều kiện cần và đủ để xác định một người ở trong tình trạng không có NLTNHS. Dấu

hiệu y học có vai trò như là nguyên nhân và dấu hiệu tâm lý là hậu quả.
Tác giả Nguyễn Ngọc Hòa trong sách chuyên khảo “Tội phạm và cấu thành tội
phạm”, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, 2015 đã tiếp cận các quan niệm truyền thống và quan
niệm hiện đại về chủ thể của tội phạm. Theo đó, với cách tiếp cận truyền thống về chủ
thể của tội phạm, tác giả Nguyễn Ngọc Hòa luận giải và đưa ra định nghĩa về năng lực
trách nhiệm hình sự. Nhìn chung, định nghĩa này cũng có những nét chung giống với
cách định nghĩa của nhiều tác giả khác, tuy nhiên, điểm khác biệt ở đây chính là việc
tác giả khẳng định khái niệm NLTNHS của cá nhân. Đồng thời, ngoài việc đồng quan
13


điểm với các tác giả khác trong việc xác định dấu hiệu của tình trạng có NLTNHS là
cá nhân phải thỏa mãn đồng thời cả hai điều kiện về dấu hiệu y học và dấu hiệu tâm lý
học, nhưng tác giả cho rằng, tình trạng không có NLTNHS nên được gọi tên là tình
trạng không có năng lực lỗi, giống như cách gọi trong BLHS Cộng hòa liên bang Đức
thì sẽ phù hợp hơn. Bên cạnh đó, tác giả Nguyễn Ngọc Hòa cũng luận giải về tình
trạng năng lực lỗi hạn chế. Đây là trường hợp do mắc bệnh tâm thần nên năng lực
nhận thức hoặc năng lực điều khiển hành vi của người mắc bệnh bị hạn chế (tuy chưa
bị loại trừ hoàn toàn), họ vẫn có điều kiện để có lỗi nhưng tình trạng năng lực lỗi hạn
chế có ảnh hưởng nhất định đến mức độ lỗi.
Dấu hiệu chủ thể đặc biệt của tội phạm cũng được các nhà khoa học luật hình sự
trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có công trình
nghiên cứu khoa học nào trực tiếp nghiên cứu nội dung này một cách toàn diện, có hệ
thống mà chỉ được đề cập nghiên cứu như một phần trong những nghiên cứu về vấn đề
chủ thể của tội phạm, một số nghiên cứu lại đề cập đến những nội dung có liên quan
đến vấn đề chủ thể đặc biệt. Ở cấp độ luận án tiến sĩ có: Trần Văn Đạt (2012), “Các tội
phạm về tham nhũng theo pháp luật hình sự Việt Nam”, Luận án tiến sĩ luật học, Học
viện Khoa học xã hội, Hà Nội; Phạm Thị Huệ (2016), “Phòng, chống tham nhũng
trong khu vực tư ở Việt Nam hiện nay”, Luận án tiến sĩ luật học, Học viện Khoa học
xã hội, Hà Nội; Lê Thị Hồng Thương (2016), “Trách nhiệm hình sự đối với các tội

phạm bạo lực gia đình theo pháp luật hình sự Việt Nam”, Luận án tiến sĩ luật học, Học
viện Khoa học xã hội, Hà Nội; Nguyễn Ngọc Tính (2017), “Trách nhiệm hình sự đối
với các tội phạm về chức vụ theo pháp luật hình sự Việt Nam”, Luận án tiến sĩ luật
học, Học viện Khoa học xã hội, Hà Nội. Ở cấp độ luận văn thạc sĩ luật học có “Tội
giết con mới đẻ trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả Đoàn Thị Vân, Khoa Luật Đại học Quốc Gia, 2015; “Chủ thể đặc biệt trong luật hình sự Việt Nam” của tác giả
Nguyễn Thị Hiên, Khoa Luật - Đại học Quốc gia, 2015; "Bàn về chủ thể của tội tham
ô tài sản trong Bộ luật hình sự năm 1999" của Trương Thị Hằng. Ngoài ra, còn có một
số bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành luật học, trong số đó tác giả Nguyễn
Ngọc Minh (2011), "Nghiên cứu phạm vi chủ thể của tội phạm rửa tiền trong Luật
hình sự Việt Nam", Tạp chí Dân chủ và pháp luật, tr. 9-14. Trong các công trình
nghiên cứu đó, các tác giả đã trực tiếp hoặc gián tiếp phân tích những đặc điểm từ quy
định của pháp luật về chủ thể đặc biệt của tội phạm, theo đó, chủ thể đặc biệt của tội
phạm được hiểu là một người khi có đủ các điều kiện của một chủ thể bình thường
(dấu hiệu chung, phổ biến) như đủ tuổi, có NLTNHS thì trong một số trường hợp họ
phải thỏa một số dấu hiệu riêng biệt như về chức vụ, quyền hạn, về giới tính, quan hệ
giữa tội phạm và nạn nhân... Từ đó, các tác giả tập trung đánh giá thực tiễn áp dụng
pháp luật về chủ thể đặc biệt của tội phạm và đề xuất các giải pháp nhằm nâng cao
hiệu quả áp dụng các quy định của pháp luật hình sự về chủ thể đặc biệt của tội phạm.
14


Chẳng hạn, tác giả Nguyễn Tất Viễn (2016), “Các tội xâm phạm hoạt động tư pháp trong
luật hình sự Việt Nam”, Nxb. Tư pháp, Hà Nội đã khẳng định, một trong các nhóm tội được
quy định trong BLHS Việt Nam hiện nay, nhóm các tội xâm phạm hoạt động tư pháp là
nhóm tội có quy định về chủ thể đặc biệt. Theo tác giả Nguyễn Tất Viễn, để thực hiện tốt việc
cá thể hóa TNHS đối với nhóm tội xâm phạm hoạt động tư pháp thì việc phân loại theo dấu
hiệu chủ thể của tội phạm đối với nhóm tội này là cần thiết. Do đó, tác giả này đã phân tích
các quan điểm hiện nay về việc phân loại các tội xâm phạm hoạt động tư pháp, từ đó cho rằng
có hai quan điểm chính về việc phân loại, đó là chia các tội này thành bốn nhóm và chia các
tội này thành hai nhóm. Tuy nhiên, theo quan điểm của tác giả Nguyễn Tất Viễn, căn cứ vào

tính chất đa dạng của chủ thể và những dấu hiệu đặc trưng của chủ thể thì nên phân chia các
tội xâm phạm hoạt động tư phạm theo BLHS năm 2015 thành ba nhóm, trong đó bao gồm:
Nhóm 1, do những người có chức vụ, quyền hạn trong hoạt động tư pháp thực hiện; Nhóm 2,
do những người tham gia tố tụng và người có nghĩa vụ chấp hành các bản án và quyết định
của Tòa án thực hiện; Nhóm 3, do những người không có dấu hiệu chủ thể đặc biệt thực hiện.
Từ việc phân loại trên đây, tác giả Nguyễn Tất Viễn đã phân tích, luận giải các quy định của
pháp luật hình sự về các tội phạm cụ thể trong nhóm các tội xâm phạm hoạt động tư pháp.
Đối với chủ thể của tội phạm là pháp nhân: TNHS của pháp nhân không phải là
vấn đề mới vì đây là vấn đề đã được ghi nhận trong pháp luật hình sự các quốc gia
cũng như các văn bản pháp luật quốc tế. Ở nước ta, vấn đề TNHS của pháp nhân hay
nói cách khác đó là có nên quy định pháp nhân cũng là chủ thể của tội phạm đã được
rất nhiều tác giả tập trung nghiên cứu. Đặc biệt, vấn đề này cũng đã được đưa ra thảo
luận và nghiên cứu chính thức từ giai đoạn xây dựng BLHS năm 1999. Tuy nhiên, mãi
cho đến BLHS năm 2015 vấn đề TNHS của pháp nhân mới được ghi nhận chính thức
trong BLHS. Cho đến nay, vấn đề chủ thể của tội phạm là pháp nhân đã được nhiều
tác giả quan tâm nghiên cứu. Có thể kể đến các công trình nghiên cứu ở phạm vi nhỏ
xem xét từng mặt, khía cạnh của vấn đề như: "Bàn về vấn đề quy định pháp nhân là
chủ thể của tội phạm trong Bộ luật hình sự Việt Nam" của Phạm Xuân Khoa; "Phạm vi
chủ thể của tội phạm Bộ luật hình sự 1999 và một số vấn đề trong công tác điều tra
hình sự" của Bùi Kiên Điện, Tạp chí Luật học, số 4, năm 2000, tr. 7-11; "Bàn về vấn
đề quy định pháp nhân là chủ thể trong Bộ luật hình sự Việt Nam" của Phạm Xuân
Khoa, Tạp chí Kiểm sát, số 4, năm 2013, tr. 13-15,23; “Khái niệm tội phạm và việc
quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại trong Bộ luật hình sự năm
2015” của Nguyễn Ngọc Hòa, Tạp chí Luật học, số 2, năm 2016, tr. 3- 13; “Hoàn
thiện quy định về trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại phạm tội trong Bộ
luật hình sự năm 2015” của Nguyễn Thị Phương Hoa, Tạp chí Luật học, số đặc biệt,
năm 2016, tr. 27 - 35; “Trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại theo quy định
của Bộ luật hình sự năm 2015” của Lưu Hải Yến, Tạp chí Luật học, Số đặc biệt, năm
2016, tr. 130 - 144… Ở cấp độ Luận văn thạc sĩ có một số luận văn thạc sĩ luật học
nghiên cứu trực tiếp hoặc gián tiếp vấn đề trách nhiệm hình sự của pháp nhân, trong số

15


đó có thể kể đến luận văn thạc sĩ luật học về đề tài “Hình sự hóa trách nhiệm hình của
pháp nhân đối với các tội phạm về chức vụ trong luật hình sự Việt Nam”, của Bùi Lan
Anh, Khoa Luật - Đại học quốc gia, năm 2015. Trong những công trình nghiên cứu
này, các tác giả tập trung phân tích các quan điểm về trách nhiệm hình sự của pháp
nhân, tựu chung lại, có hai nhóm quan điểm cơ bản, đó là ủng hộ và không ủng hộ việc
thiết lập chế độ trách nhiệm hình sự của pháp nhân. Mỗi nhóm quan điểm đều đưa ra
những lập luận, cơ sở để luận giải, nhìn chung đều tập trung vào việc xác định lỗi của
pháp nhân (có hay không có). Sau khi phân tích các quan điểm khác nhau, phần lớn
các tác giả ủng hộ quan điểm nên quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong
luật hình sự Việt Nam. Từ đó, các tác giả tập trung phân tích các cơ sở, đặc điểm pháp
lý, nhu cầu đòi hỏi của việc ghi nhận các quy định về trách nhiệm hình sự của pháp
nhân trong luật hình sự Việt Nam. Qua đó, các tác giả cũng đưa ra những kiến nghị,
giải pháp cho việc quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân đối với các nhóm tội
phạm cụ thể và các tác giả cũng đưa ra các đề xuất mô hình lý luận về trách nhiệm
hình sự của pháp nhân trong luật hình sự Việt Nam, đồng thời, kiến nghị việc sửa đổi
các quy định cụ thể về trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong quy định của BLHS
năm 2015. Xuất bản phẩm gần đây nhất là cuốn sách do GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa
(Chủ biên) (2018), Bình luận khoa học Bộ luật hình sự năm 2015 được sửa đổi, bổ
sung năm 2017 (phần chung) và (phần các tội phạm - quyển 1), Nxb. Tư pháp, Hà
Nội. Trong cuốn sách này, các tác giả tập trung phân tích, bình luận các quy định của
BLHS năm 2015, đặc biệt trong đó, phân tích những ưu điểm của các quy định của
BLHS về những vấn đề liên quan đến chủ thể của tội phạm, đặc biệt, là những quy
định liên quan đến chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại. Đồng thời, các tác
giả cũng phân tích những điểm hạn chế, thiếu thống nhất, thiếu logic trong các quy định
về vấn đề này. Điều đáng chú ý là trong công trình nghiên cứu này, các tác giả đã thể
hiện quan điểm xác định pháp nhân thương mại là chủ thể của TNHS đối với tội phạm
do cá nhân thực hiện nhân danh và vì lợi ích của pháp nhân thương mại.

Chủ thể của tội phạm trong những năm gần đây cũng được nghiên cứu dưới góc
độ luật hình sự so sánh và đã có một số công trình nghiên cứu được bông bố, trong đó
có thể kể đến cuốn sách chuyên khảo của tác giả Hồ Sỹ Sơn (2018), Luật hình sự so
sánh (Sách chuyên khảo), Nxb. Chính trị quốc gia sự thật, Hà Nội. Trong cuốn sách
chuyên khảo này, tác giả Hồ Sỹ Sơn đã đối chiếu, phân tích các quy định của pháp luật
hình sự, thực tiễn xét xử hình sự và các học thuyết pháp luật hình sự nói chung, trong
đó có vấn đề chủ thể của tội phạm nói riêng của nước ta với một số nước khác như
Liên bang Nga, Cộng Hòa Pháp, Cộng hòa liên bang Đức, Cộng hòa Tây Ban Nha, Hợp
chủng quốc Hoa Kỳ… Kết quả nghiên cứu so sánh luật hình sự của các quốc gia nói trên
cho thấy pháp luật hình sự của các nước đều quy định chủ thể của tội phạm là cá nhân với
các dấu hiệu như độ tuổi chịu TNHS, năng lực TNHS. Về TNHS đối với pháp nhân, chỉ
có một số quốc gia quy định, nhưng quy định cũng khác nhau tùy thuộc vào nhu cầu và
điều kiện nhất định mỗi quốc gia. Chẳng hạn, Henry W. Edgerton Source, trong bài viết
16


“Corporate Criminal Responsibility”, The Yale Law Journal, Vol. 36, No. 6 (Apr.,
1927), pp. 827-844 (Henry W. Edgerton Source, “Trách nhiệm hình sự của pháp
nhân”, Tạp chí Luật Yale, Vol. 36, số 6 (tháng 4 năm 1927), trang 827-844), đã luận
giải ba quan điểm chính trước đây về việc quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân
trong luật hình sự Hoa Kỳ, từ đó, phân tích các lý do của việc quy định trách nhiệm
hình sự của pháp nhân. Đồng thời, Henry W. Edgerton Source đã phân biệt trách
nhiệm hình sự của pháp nhân với trách nhiệm dân sự. Kết quả nghiên cứu của Henry
W. Edgerton Source góp phần làm sáng tỏ những vấn đề lý luận về trách nhiệm hình
sự của pháp nhân. Ngoài ra, còn có nhiều công trình nghiên cứu liên quan đến vấn đề
TNHS của pháp nhân như: Joel M. Androphy, Richard G. Paxton & Keith A. Byers,
General Corporate Criminal Liability, 60 Tex B.J, 121, 1997; John C. Coffee, Jr.,
Corporate Criminal Liability: An Introduction and Comparative Survey, International
Colloquium on “Criminal Responsibility of Legal and Collective Entities” from May
4-6, 1998 in Berlin; C.Kennedy, “Criminal Sentences for Corporations: Alternative

Funding Mechanisms”, (1985) 73 Calif. L. Rev.444; Leigh, “The Criminal Liability of
Corporations and Other Groups: A Comparative View”, (1981-82) 80Michigan L.
Rev. 1508, 1513-1514; H. Leigh, The Criminal Liability of Corporations in Ennglish
Law (1969); Wells, Corporations and Criminal Responsibility, Clarendon Press,
Oxford, 1993, 4. B. Fisse, “Criminal Law: The Attribution of Liability to
Croporations: A Statutory Model”, (1991) 13 Sydney L.R. 277; Fisse, “The
Attribution of Criminal Liability to Corporations: A Statutory Model”, (1991) 13
Sydney L.R. 277; D. Bergman, “Corporate Sanctions and Corporate Probation”,
(1992) 142 New Law Journal, 1312…
1.1.3. Các công trình nghiên cứu về giải pháp hoàn thiện quy định của Bộ luật hình
sự về chủ thể của tội phạm
Pháp luật hình sự Việt Nam sau mỗi lần pháp điển hóa là mỗi lần hoàn thiện các quy
định pháp luật hình sự, trong đó có các quy định về chủ thể của tội phạm. Trong kết quả
đó, có sự đóng góp của các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học luật hình sự nước
ta. Và các quy định của pháp luật hình sự được ban hành, đến lượt chúng trở thành “đối
tượng nghiên cứu” của các công trình nghiên cứu khoa học. Kết quả nghiên cứu của các
công trình nghiên cứu khoa học, đến lượt chúng lại góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự.
Trong số những công trình nghiên cứu khoa học góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự
phải kể đến:
Sách chuyên khảo “Sửa đổi Bộ luật hình sự những nhận thức cần thay đổi?” của
GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa, Nhà xuất bản Tư pháp, Hà Nội năm 2015, tại Chương 2.
Trong cuốn sách chuyên khảo này, tác giả Nguyễn Ngọc Hòa luận giải về vấn đề chủ
thể của TNHS - giới hạn là cá nhân hay bao gồm cả tổ chức. Tại đây, tác giả Nguyễn
Ngọc Hòa phân tích các nhu cầu, quan điểm, cơ sở về việc quy định TNHS của pháp
nhân. Sau khi luận giải các cơ sở lý luận và thực tiễn về TNHS của pháp nhân, tác giả
Nguyễn Ngọc Hòa đã đề xuất một số kiến nghị cho việc xây dựng chế định TNHS của
17


pháp nhân trong BLHS trong việc xác định rõ ràng phạm vi, điều kiện quy kết TNHS

cũng như hình phạt áp dụng đối với pháp nhân phạm tội. Đặc biệt, tác giả Nguyễn Ngọc
Hòa đề xuất mô hình lý luận về TNHS của pháp nhân trong BLHS.
GS. TSKH. Lê Cảm (1999), Hoàn thiện pháp luật hình sự Việt Nam trong giai
đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; Trịnh Tiến
Việt (2012), Hoàn thiện các quy định của phần chung Bộ luật hình sự trước yêu cầu
đổi mới của đất nước, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội; Đinh Văn Quế
(2010), Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb.
Phương Đông, TP. HCM; Đào Trí Úc (Chủ biên) (1994), Những vấn đề lý luận của
việc đổi mới pháp luật hình sự trong giai đoạn hiện nay, Nxb. Công an nhân dân, Hà
Nội; Võ Khánh Vinh (2013), Lý luận chung về định tội danh, Nxb. Khoa học xã hội,
Hà Nội; Phạm Văn Động (Chủ biên) (2010), Xây dựng và hoàn thiện pháp luật nhằm
đảm bảo phát triển bền vững ở Việt Nam hiện nay, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, ở những
khía cạnh khác nhau, có phân tích những ưu việt, tiến bộ của BLHS đồng thời nêu ra
những hạn chế, bất cập ở một số điều, khoản nhất định của BLHS. Đồng thời, thông
qua việc nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự, trong đó có vấn đề về chủ thể
của tội phạm, các tác giả đưa ra quan điểm, đề xuất riêng nhằm góp phần vào quá trình
nghiên cứu để tiếp tục sửa đổi, bổ sung BLHS Việt Nam trong thời gian tới.
Các bài viết đăng trên các tạp chí chuyên ngành luật học, chẳng hạn như bài viết
của tác giả Nguyễn Tuyết Mai (2016), “Một số quy định sửa đổi, bổ sung liên quan
đến tuổi chịu trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự 2015”, Tạp chí Tòa án nhân
dân - Tòa án nhân dân tối cao - số 15/2016, tr.27 - 29; bài viết của tác giả Dương
Tuyết Miên (2015), “Một số ý kiến về tuổi chịu trách nhiệm hình sự và biện pháp thay
thế xử lý hình sự áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội được quy định trong
dự thảo Bộ luật hình sự sửa đổi”, Tạp chí Tòa án nhân dân - Tòa án nhân dân tối cao Số 16/2015, tr.1-6,18; bài viết của tác giả Trần Văn Cường (2016), “Về độ tuổi chịu
trách nhiệm hình sự trong Bộ luật hình sự năm 2015”, Tạp chí Dân chủ & Pháp luật,
Số 6/2016, tr.50 - 54; bài viết của các tác giả Vũ Hải Việt và Hà Minh Thảo (2015),
“Nên quy định tuổi chịu trách nhiệm hình sự sớm hơn”, Tạp chí Luật sư Việt Nam, số
11/2015, tr.10 – 14…, ở những phạm vi và mức độ khác nhau cũng đề cập đến vấn đề
chủ thể của tội phạm. Trong các công trình nghiên cứu đó, các tác giả đều tập trung
phân tích những quy định của pháp luật thực định về độ tuổi chịu TNHS, thực trạng

của tình hình tội phạm do người chưa thành niên thực hiện với xu hướng ngày càng gia
tăng và diễn biến phức tạp. Từ đó, các tác giả đánh giá mức độ phù hợp của các quy định
pháp luật về độ tuổi chịu TNHS trong giai đoạn hiện nay và đề xuất hướng hoàn thiện quy
định pháp luật về độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự trong giai đoạn tới trong cả Phần chung và
cả Phần các tội phạm của BLHS. Một số tác giả đề xuất quy định độ tuổi chịu TNHS sớm
(thấp) hơn so với quy định hiện hành, theo đó người từ đủ 12 tuổi trở lên phải chịu TNHS.
Mặc dù BLHS năm 2015 đã ghi nhận pháp nhân thương mại là chủ thể của tội
phạm nhưng thực tiễn thi hành các quy định của BLHS chưa nhiều và gặp không ít
18


khó khăn. Bởi vậy, từ góc độ nghiên cứu quy định cũng như thực tiễn áp dụng TNHS
đối với pháp nhân (thương mại) phạm tội tại một số nước, một số công trình nghiên
cứu ở nước ta hướng đến mục đích hoàn thiện các quy định của pháp luật hình sự Việt
Nam về TNHS đối với pháp nhân thương mại phạm tội, trong số đó có thể kể đến: bài
viết “Hoàn thiện quy định về trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại phạm tội
trong Bộ luật hình sự năm 2015”, của Nguyễn Thị Phương Hoa đăng trên Tạp chí Luật
học, số đặc biệt, năm 2016, tr. 27 - 35; Luận văn thạc sĩ luật học “Hình sự hóa trách
nhiệm hình của pháp nhân đối với các tội phạm về chức vụ trong luật hình sự Việt
Nam”của Bùi Thị Lan Anh, Khoa Luật - Đại học quốc gia năm 2015; bài viết “Phạm
vi chủ thể của tội phạm Bộ luật hình sự 1999 và một số vấn đề trong công tác điều tra
hình sự”, của Bùi Kiên Điện, đăng trên Tạp chí Luật học, số 4/2000, tr. 7-11; bài viết
“Khái niệm tội phạm và việc quy định trách nhiệm hình sự của pháp nhân thương mại
trong Bộ luật hình sự năm 2015”, của GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa, đăng trên Tạp chí
Luật học, số 2/2016, tr. 3- 13. Nhìn chung, các nghiên cứu trên đây đã chỉ ra rằng, đã
đến lúc cần bổ sung chế định trách nhiệm hình sự của pháp nhân trong BLHS để đảm
bảo phù hợp với nhu cầu thực tiễn, hội nhập. Tuy nhiên, các nghiên cứu này chỉ dừng
lại ở góc độ vi mô, chưa có nghiên cứu nào mang tầm vĩ mô, toàn diện, hệ thống. Do
đó, cần phải tiếp tục nghiên cứu về vấn đề TNHS của pháp nhân trong thời gian tới.
1.2. Đánh giá tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên

cứu liên quan đến chủ thể của tội phạm
1.2.1. Đánh giá tình hình nghiên cứu
Thứ nhất, nhìn chung các công trình nghiên cứu chỉ riêng lẻ từng khía hoặc một
vài khía cạnh của vấn đề về chủ thể của tội phạm. Nhiều công trình nghiên cứu còn mang
tính chất tham khảo, chưa giải quyết được những hạn chế, bất cập của pháp luật xuất phát từ
nhận thức lý luận chưa đầy đủ chủ thể của tội phạm. Đặc biệt, chưa có công trình nghiên
cứu nào mang tính tổng hợp, chuyên sâu, có hệ thống về chủ thể của tội phạm.
Thứ hai, vấn đề chủ thể của tội phạm chủ yếu được nghiên cứu bằng cách tiếp cận
luật hình sự thực định, tức nghiên cứu dựa trên việc phân tích các quy định của BLHS
về chủ thể của tội phạm, nên chất lượng nghiên cứu tùy thuộc khá nhiều chất lượng
của quy định của BLHS. Tuy nhiên, cách tiếp cận này đã đem lại những thành tựu nhất
định trong các nghiên cứu về chủ thể của tội phạm. Cụ thể, những vấn đề cơ bản về
chủ thể của tội phạm như: khái niệm, dấu hiệu, ý nghĩa của chủ thể của tội phạm được
làm sáng tỏ ở mức độ cơ bản. Kết quả nghiên cứu thực tiễn áp dụng quy định của
BLHS về chủ thể của tội phạm góp phần không nhỏ vào nhận thức lý luận và hoàn
thiện pháp luật hình sự.
Thứ ba, phần lớn các công trình nghiên cứu chỉ chủ yếu tập trung nghiên cứu về khía
cạnh chủ thể của tội phạm là thể nhân. Vấn đề về chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương
mại ngày càng được quan tâm nghiên cứu và kết quả là đã được thể chế hóa thành pháp luật
trong BLHS Việt Nam hiện hành. Tuy nhiên, khá nhiều khía cạnh lý luận và thực tiễn của
chủ thể của tội phạm là pháp nhân thương mại chưa được luận giải một cách sâu sắc.
19