Đánh giá hiệu quả điều trị hội chứng cổ vai cánh tay do thoái hóa cột sống cổ bằng điện châm, xoa bóp bấm huyệt kết hợp thủy châm núcleo c m p

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI
-----***-----

TRỊNH THỊ HƯƠNG GIANG

§¸NH GI¸ HIÖU QU¶ §IÒU TRÞ HéI
CHøNG
Cæ VAI C¸NH TAY DO THO¸I HãA CéT
SèNG Cæ B»NG §IÖN CH¢M, XOA BãP
BÊM HUYÖT
KÕT HîP THñY CH¢M NóCLEO C.M.P.

LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC


HÀ NỘI - 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI
-----***-----

TRỊNH THỊ HƯƠNG GIANG

§¸NH GI¸ HIÖU QU¶ §IÒU TRÞ HéI
CHøNG

Cæ VAI C¸NH TAY DO THO¸I HãA CéT
SèNG Cæ B»NG §IÖN CH¢M, XOA BãP
BÊM HUYÖT
KÕT HîP THñY CH¢M NóCLEO C.M.P.
Chuyên ngành : Y học cổ truyền
Mã số
: 60720201
LUẬN VĂN THẠC SĨ Y HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1. PGS.TS. LÊ THÀNH XUÂN
2. TS. PHẠM HỒNG VÂN


HÀ NỘI - 2019
LỜI CẢM ƠN
Với tất cả lòng kính trọng, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới:
Đảng ủy, Ban Giám hiệu, Phòng Quản lý – Đào tạo Sau Đại học,
Khoa Y học cổ truyền, các Phòng Ban của Trường Đại học Y Hà Nội đã tạo
điều kiện tốt nhất cho em trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn.
PGS.TS. Lê Thành Xuân – Phó trưởng Khoa Y học cổ truyền Trường
Đại học Y Hà Nội và TS. Phạm Hồng Vân – Trưởng phòng Kế hoạch tổng
hợp Bệnh viện Châm cứu Trung ương đã trực tiếp hướng dẫn, giảng dạy và
chỉ bảo em trong quá trình học tập và thực hiện nghiên cứu.
Các thầy cô trong Hội đồng thông qua đề cương, Hội đồng chấm
luận văn Thạc sĩ y học Trường Đại học Y Hà Nội, những người thầy, người
cô đã đóng góp cho em nhiều ý kiến quý báu để em hoàn thành nghiên cứu.
Các thầy cô trong Khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Y Hà Nội,
những người đã luôn dạy dỗ và dìu dắt em trong suốt thời gian học tập tại
trường.
Ban Giám đốc, Phòng Kế hoạch tổng hợp cùng toàn thể nhân viên

Bệnh viện Châm cứu Trung ương đã tạo điều kiện cho em thu thập số liệu
và thực hiện nghiên cứu.
Cuối cùng, em muốn bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới những người thân
trong gia đình, bạn bè đồng nghiệp đã luôn giúp đỡ, động viên em trong quá
trình học tập và nghiên cứu.
Hà Nội, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Trịnh Thị Hương Giang



LỜI CAM ĐOAN
Tôi là Trịnh Thị Hương Giang, học viên Cao học khóa 26, Trường Đại
học Y Hà Nội, chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan:
1. Đây là luận văn do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng
dẫn của PGS.TS. Lê Thành Xuân và TS. Phạm Hồng Vân.
2. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã
được công bố tại Việt Nam.
3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác,
trung thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp nhận của cơ sở nơi
nghiên cứu.
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này.
Hà Nội, ngày 26 tháng 8 năm 2019
Người viết cam đoan

Trịnh Thị Hương Giang


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

ALT

Alanine Aminotransferase (men gan ALT)

AST

Aspartate Aminotransferase (men gan AST)

BN

Bệnh nhân

CMP

Nucleotide cytidine monophosphat

ĐC

Đối chứng

HC

Hội chứng

MRI

Magnetic Resonance Imaging (Hình ảnh cộng hưởng từ)

NC

Nghiên cứu

NDI

Neck Disability Index
(Bộ câu hỏi đánh giá mức độ hạn chế sinh hoạt hàng ngày do

SHHN

đau cổ)
Sinh hoạt hàng ngày

THCS

Thoái hóa cột sống

TVĐ

Tầm vận động

TVĐĐ

Thoát vị đĩa đệm

UDP

Uridin disodium diphosphat

UMP

Uridin monophosphat

UTP

Uridin triphosphat

VAS

Visual Analogue Scale (Thang điểm nhìn đánh giá mức độ đau)

YHCT

Y học cổ truyền

YHHĐ

Y học hiện đại


MỤC LỤC


DANH MỤC BẢNG


DANH MỤC BIỂU ĐỒ

DANH MỤC HÌNH

10

ĐẶT VẤN ĐỀ
Hội chứng cổ vai cánh tay là một nhóm các triệu chứng lâm sàng liên
quan đến các bệnh lý cột sống cổ có kèm theo các rối loạn chức năng rễ, dây
thần kinh cột sống cổ và/hoặc tủy cổ, không liên quan tới bệnh lý viêm [1],
[2]. Nguyên nhân thường gặp là do thoái hóa cột sống cổ với biểu hiện lâm
sàng là đau vùng cổ, vai và một bên tay, kèm theo một số rối loạn cảm giác
và/hoặc vận động tại vùng chi phối của rễ dây thần kinh cột sống cổ bị ảnh
hưởng [3],[4],[5]. Bệnh tuy không nguy hiểm đến tính mạng nhưng ảnh
hưởng nhiều đến chất lượng cuộc sống, là một trong những nguyên nhân hàng
đầu làm giảm hoặc mất khả năng lao động và hiệu quả công việc ở người
trưởng thành, vì vậy việc điều trị bệnh lý này đang ngày càng được quan tâm
tại các cơ sở y tế [1],[6].
Thoái hóa cột sống cổ gây chèn ép vào các rễ, dây thần kinh làm tổn
thương các tế bào Schwann sản xuất myelin. Tái tạo và bảo vệ bao myelin sau
tổn thương thần kinh là một yếu tố cơ bản trong điều trị phục hồi bệnh lý thần
kinh ngoại biên. Núcleo C.M.P. Forte là sự kết hợp các Nucleotide cytidine
monophosphat (CMP) và Uridin triphosphat (UTP), có tác dụng tái tạo bao
myelin, phục hồi lại bao myelin đã bị mất đi, được khuyến cáo dùng trong
điều trị các bệnh lý liên quan đến tổn thương thần kinh ngoại biên có căn
nguyên xương khớp [7].
Theo Y học cổ truyền (YHCT), hội chứng cổ vai cánh tay được xếp vào
phạm vi chứng Tý đã được mô tả rất rõ ràng trong các y văn cổ. Nguyên nhân
do phong, hàn, thấp tà xâm nhập vào cơ thể nhân khi chính khí hư suy, làm
khí huyết vận hành trong kinh lạc bị trở trệ không thông mà sinh bệnh. Phép
chữa phải khu phong, tán hàn, trừ thấp, thông kinh hoạt lạc nhằm khôi phục
lại sự cân bằng âm dương, nâng cao chính khí, đuổi tà khí, làm cho khí huyết
lưu thông [8].

11

Về điều trị hội chứng cổ vai cánh tay, hiện nay có nhiều phương pháp
điều trị làm giảm các triệu chứng như: Y học hiện đại (thuốc giảm đau, giãn
cơ, phong bế thần kinh…) và Y học cổ truyền (thuốc sắc và các phương pháp
không dùng thuốc: điện châm, thủy châm, cứu ngải, xoa bóp bấm huyệt…)
kết hợp phục hồi chức năng (hồng ngoại, siêu âm, sóng ngắn…) [9],[10].
Điện châm, xoa bóp bấm huyệt là các phương pháp chữa bệnh không dùng
thuốc của Y học cổ truyền, đã góp phần không nhỏ trong điều trị các chứng
đau nói chung và khôi phục lại tầm vận động của cổ, vai, cánh tay trong hội
chứng cổ vai cánh tay nói riêng. Thủy châm (tiêm thuốc vào huyệt) là phương
pháp điều trị kết hợp giữa dùng thuốc của Y học hiện đại với phương pháp
châm của Y học cổ truyền, đã được nghiên cứu ứng dụng điều trị chứng đau
trong hội chứng cổ vai cánh tay và đem lại kết quả khả quan [11],[12].
Nhằm góp phần nâng cao hiệu quả điều trị, chúng tôi tiến hành nghiên
cứu đề tài “Đánh giá hiệu quả điều trị hội chứng cổ vai cánh tay do thoái
hóa cột sống cổ bằng điện châm, xoa bóp bấm huyệt kết hợp thủy châm
Núcleo C.M.P.” với 2 mục tiêu:
1. Đánh giá hiệu quả điều trị hội chứng cổ vai cánh tay do thoái hóa

cột sống cổ bằng điện châm, xoa bóp bấm huyệt kết hợp thủy châm
Núcleo C.M.P.
2. Đánh giá tác dụng không mong muốn của phương pháp can thiệp
trên lâm sàng và cận lâm sàng.


12

CHƯƠNG 1

TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Hội chứng cổ vai cánh tay theo Y học hiện đại
1.1.1. Đại cương hội chứng cổ vai cánh tay do thoái hóa cột sống cổ
Hội chứng cổ vai cánh tay (Cervical scapulohumeral syndrome), còn
gọi là hội chứng vai cánh tay (Scapulohumeral syndrome) hay bệnh lý rễ tủy
cổ (Cervical radiculopathy), là một nhóm các triệu chứng lâm sàng liên quan
đến các bệnh lý cột sống cổ có kèm theo các rối loạn chức năng rễ, dây thần
kinh cột sống cổ và/hoặc tủy cổ, không liên quan tới bệnh lý viêm [1],[2].
Biểu hiện lâm sàng thường gặp là đau vùng cổ, vai và một bên tay, kèm
theo một số rối loạn cảm giác và/hoặc vận động tại vùng chi phối của rễ, dây
thần kinh cột sống cổ bị ảnh hưởng [1],[3].
Nguyên nhân thường do THCS cổ hoặc TVĐĐ cột sống cổ gây nên,
trong đó THCS cổ là nguyên nhân chủ yếu. Thoái hóa cột sống cổ là bệnh lý
mạn tính khá phổ biến, tiến triển chậm, thường gặp ở người lớn tuổi và/hoặc
liên quan đến tư thế vận động. Tổn thương cơ bản của bệnh là tình trạng thoái
hóa của sụn khớp và đĩa đệm, những thay đổi ở phần xương dưới sụn và
màng hoạt dịch [13]. Có thể gặp thoái hóa ở bất kỳ đoạn nào tuy nhiên đoạn
từ C4-C7 là hay gặp nhất [14],[15].
1.1.2. Sơ lược về cấu tạo giải phẫu và chức năng của cột sống cổ
1.1.2.1. Cấu tạo giải phẫu
Cột sống cổ có 7 đốt, từ C1 đến C7, có đường cong ưỡn ra trước, đốt
C1 (đốt đội) không có thân đốt, đốt C7 có mỏm gai dài nhất sờ thấy rõ [16].
Giữa C1 với xương chẩm và giữa C1-C2 không có đĩa đệm, vì vậy giữa
C1 và xương chẩm và C1-C2 không có lỗ tiếp hợp.


13

Hình 1.1. Các đốt sống cổ [17]
Các đốt sống cổ kể từ C2 trở xuống liên kết với nhau bởi ba khớp:

- Khớp đĩa đệm gian đốt: đĩa đệm gian đốt luôn phải chịu áp lực tải
trọng lớn. Khi có sự cố định lâu trong một tư thế (do nghề nghiệp) hoặc do áp
lực trọng tải, sẽ dẫn đến thoái hóa đĩa đệm và hình thành các gai xương ở các
đĩa đệm cổ thấp.
- Khớp sống – sống (còn gọi là khớp mấu lồi đốt sống, khớp nhỏ): tạo
nên bởi các mấu sống trên và mấu sống dưới của hai thân đốt kế cận và được
nhận biết trên phim chụp tư thế nghiêng (Hình 1.2).
- Khớp bán nguyệt (còn gọi là khớp Luschka), chỉ có duy nhất ở cột
sống cổ. Mỗi thân đốt sống có hai mấu bán nguyệt ở góc trên ngoài, hợp với
hai góc dưới ngoài của thân đốt trên để tạo nên hai khớp bán nguyệt ở mỗi
khe gian đốt. Mấu bán nguyệt bình thường có hình gai hoa hồng dễ nhận biết
trên phim X-quang tư thế thẳng (Hình 1.2). Khi khớp bán nguyệt bị thoái hóa
dễ chèn ép vào động mạch đốt sống thân nền.


14

Hình 1.2. Hình ảnh cột sống cổ trên phim X-quang thẳng và nghiêng [18]
Lỗ tiếp hợp (còn gọi là lỗ ghép) (Hình 1.3): thành trong của lỗ tiếp hợp
hình thành bởi phía ngoài là thân đốt sống và khớp Luschka. Khớp mấu lồi
đốt sống hình thành bởi diện khớp mấu lồi đốt sống trên và diện khớp mấu lồi
đốt sống dưới, khớp được bao bọc bởi bao khớp ở phía ngoài.

Lỗ tiếp hợp C3-C4
Đĩa đệm C4-C5
Cuống sống
Mấu khớp dưới C6
Mấu khớp trên C7

Hình 1.3. Hình ảnh lỗ tiếp hợp trên phim X-quang tư chế chếch 3/4 [18]

Dây thần kinh hỗn hợp chạy dọc theo lỗ tiếp hợp và tách ra thành hai
phần cảm giác và vận động riêng biệt. Phần vận động còn gọi là rễ trước tiếp
xúc với khớp bán nguyệt, rễ sau nằm ở phía bên trong mỏm khớp và bao
khớp. Rễ thần kinh bình thường chỉ chiếm khoảng1/4-1/5 lỗ tiếp hợp.


15

Đĩa đệm: được cấu tạo bởi ba thành phần là nhân nhày, vòng sợi và
mâm sụn.
- Nhân nhày: được cấu tạo bởi một màng liên kết. Bình thường nhân
nhày nằm ở trong vòng sợi, khi cột sống vận động về một phía thì nó bị đẩy
chuyển động dồn về phía đối diện.
- Vòng sợi: gồm những vòng sợi sụn (fibro-cartilage) rất chắc chắn và
đàn hồi đan vào nhau theo kiểu xoắn ốc. Ở phía sau và sau bên của vòng sợi
tương đối mỏng, nơi dễ xảy ra lồi và thoát vị đĩa đệm.
- Mâm sụn: gắn chặt vào tấm cùng của đốt sống, nên còn có thể coi là
một phần của đốt sống.
- Chiều cao của đĩa đệm: ở đoạn đốt sống cổ khoảng 3mm.
Dây chằng:
- Dây chằng dọc trước bám ở mặt trước các đốt sống và đĩa đệm.
- Dây chằng dọc sau bám vào mặt sau thân đốt và đĩa đệm.
- Ngoài ra còn dây chằng vàng, dây chằng liên gai, dây chằng liên ngang.
Mạch máu, thần kinh:
- Từ đốt C2 đến C6 có động mạch đốt sống thân nền, tĩnh mạch và một
số nhánh thần kinh giao cảm cổ chạy trong lỗ động mạch ở giữa mỏm ngang
của mỗi đốt và ngay bên cạnh mỏm móc.
- Thần kinh và vận động: các nhánh của đám rối cổ sâu: nhánh vận
động cho cơ ở cột sống, cơ thang, cơ ức đòn chũm. Nhánh C5 chi phối vận
động cơ delta, cơ tròn nhỏ, các cơ trên gai, dưới gai. Nhánh C6 chi phối vận

động cơ nhị đầu, cơ cánh tay trước. Nhánh C7 chi phối vận động cơ tam đầu.
Nhánh C8 chi phối vận động cơ gấp ngón tay.
- Cảm giác: nhánh C1, C2, C3 cho nửa sau đầu. Nhánh C4 cho vùng
vai. Nhánh C5, C6, C7 cho nửa quay cánh tay, cẳng tay, ngón 1, 2, 3. Nhánh
C8, D1 cho nửa trụ cánh tay, cẳng tay, ngón 4, 5.


16

- Phản xạ gân xương: nhánh C5 chi phối phản xạ gân xương cơ nhị đầu.
Nhánh C6 chi phối phản xạ gân xương cơ nhị đầu và trâm quay. Nhánh C7
chi phối phản xạ gân xương cơ tam đầu.
1.1.2.2. Chức năng cột sống cổ [19]
Chức năng chịu tải trọng và bảo vệ tủy
Ở cột sống cổ các thân đốt sống nhỏ, đĩa đệm không chiếm toàn bộ bề
mặt thân đốt, do đó tải trọng tác động phần lớn lên đĩa đệm dẫn tới sự giảm
chiều cao gian đốt. Khoang gian đốt C2-C3, C5-C6 là những nơi chịu tải trọng
lớn nhất ở cột sống cổ, do đó hay gặp thoái hóa ở những đoạn đốt sống cổ này.
Cột sống cổ còn là nơi bảo vệ tủy và các thành phần khác trong ống sống.
Chức năng vận động
Cột sống cổ có phạm vi vận động rất lớn. Đoạn cổ trên (C1-C3) đáp
ứng cho chuyển động xoay, thường ít gặp thoái hóa ở đoạn này. Các khớp đốt
sống cổ cho phép chuyển động trượt giữa các thân đốt sống tạo nên vận động
duỗi và gấp cột sống cổ. Các cử động của cột sống cổ bao gồm:
- Cử động theo mặt phẳng trước sau: cúi và ngửa cổ. Động tác này
được thực hiện ở ba phần, đơn thuần chỉ xảy ra ở xương chẩm và đốt đội. Còn
lại là vai trò của các khớp đốt sống khác từ C2 đến C7.
- Cử động theo mặt phẳng ngang: nghiêng sang hai bên phải, trái.
- Cử động quay cổ: động tác này chủ yếu do khớp trục đội (C1-C2)
đảm nhiệm còn lại là sự tham gia của các đốt sống từ C2 đến C7.

1.1.3. Nguyên nhân của thoái hóa cột sống cổ
- Sự lão hóa.
- Yếu tố cơ giới: Các dị dạng bẩm sinh, các biến dạng thứ phát sau chấn
thương, u, loạn sản, béo phì…
- Các yếu tố khác: Cơ địa già sớm, tuổi mãn kinh, đái tháo đường,
loãng xương do nội tiết, bệnh goute, bệnh da sạm màu nâu, thợ may, lái xe…


17

1.1.4. Triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng
1.1.4.1. Lâm sàng
HC cổ vai cánh tay biểu hiện lâm sàng bằng hai hội chứng chính:
* Hội chứng cột sống cổ: Đau vùng cổ gáy. Điểm đau cột sống cổ khi
ấn vào các gai sau, cạnh cột sống cổ. Hạn chế vận động cột sống cổ [1],[20].
* Hội chứng rễ thần kinh:
- Đau âm ỉ tăng từng cơn, từ vùng gáy lan lên vùng chẩm và xuống vai
hoặc cánh tay, bàn tay.
- Rối loạn vận động, cảm giác kiểu rễ.
- Một số nghiệm pháp đánh giá tổn thương rễ thần kinh cổ: Dấu hiệu
bấm chuông, nghiệm pháp Spurling, nghiệm pháp dạng vai, nghiệm pháp kéo
giãn cổ [1],[20].
* Các triệu chứng khác: Hội chứng động mạch sống nền. Có thể có
các rối loạn thần kinh thực vật [1],[21].
1.1.4.2. Cận lâm sàng
- X-Quang cột sống cổ: cho thấy các hình ảnh: gai xương; hẹp khoang
gian đốt sống, hẹp lỗ tiếp hợp (tư thế chếch ¾); đặc xương dưới sụn, phì đại
mấu bán nguyệt và mất đường cong sinh lý cột sống cổ.
- Chụp cộng hưởng từ (MRI) CS cổ: trong THCS cổ cho thấy các hình
ảnh tổn thương như phim X-quang; phì đại các dây chằng dọc, vị trí tổn

thương rễ thần kinh, hình ảnh thoát vị, mức độ thoát vị, khối u…
- Chụp cắt lớp vi tính : Chụp cắt lớp vi tính đơn thuần có thể được chỉ
định khi không có MRI hoặc chống chỉ định chụp MRI.
- Xạ hình xương: Khi nghi ngờ ung thư di căn hoặc viêm đĩa đệm đốt
sống, cốt tủy viêm.


18

- Điện cơ: Có thể giúp phát hiện tổn thương nguồn gốc thần kinh và
phân biệt bệnh lý tủy cổ với bệnh lý rễ và dây thần kinh ngoại biên [1],[20].
1.1.5. Chẩn đoán hội chứng cổ vai cánh tay do thoái hóa cột sống [5],[20]
Dựa vào các tiêu chuẩn sau:
- Biểu hiện lâm sàng ít nhất một triệu chứng của hội chứng cột sống:
đau cột sống cổ; điểm đau cạnh sống cổ; hạn chế vận động cột sống cổ.
- Biểu hiện lâm sàng ít nhất một triệu chứng của hội chứng rễ thần
kinh: đau dọc theo rễ thần kinh cổ; có một trong số các dấu hiệu kích thích rễ:
bấm chuông; rối loạn cảm giác dọc theo rễ thần kinh; rối loạn phản xạ gân
xương; rối loạn dinh dưỡng cơ.
- Chụp X-quang cột sống cổ ba tư thế (thẳng, nghiêng, chếch ¾) có ít
nhất 1 trong 3 hình ảnh thoái hóa cột sống cổ: phì đại mấu bán nguyệt, gai
xương thân đốt, hẹp lỗ tiếp hợp.
1.1.6. Điều trị hội chứng cổ vai cánh tay do thoái hóa cột sống
* Các biện pháp không dùng thuốc:
- Giáo dục bệnh nhân, thay đổi thói quen sinh hoạt, công việc…
- Bất động cột sống cổ (giai đoạn cấp).
- Tập vận động cột sống cổ, vai, cánh tay với các bài tập thích hợp.
- Vật lý trị liệu: Liệu pháp nhiệt, kích thích điện, siêu âm liệu pháp, xoa
bóp, kéo giãn cột sống [1],[20].
* Dùng thuốc: Thuốc giảm đau (Paracetamol, Non – steroid…); thuốc

giãn cơ (Epirisone, Mephenesine, Diazepam…); thuốc giảm đau thần kinh
(Gabapentin, Pregabalin…); vitamin nhóm B hoặc dẫn chất B12
Mecobalamin…; Corticosteroid (Prednisolone, Methylprednisolone); các
thuốc chống thoái hóa tác dụng chậm (Piascledine; Glucosamine sulfate;
Diacerein...) [20],[22],[23].


19

* Điều trị ngoại khoa:
- Một số chỉ định: Đau nhiều song điều trị nội khoa ít có kết quả, có tổn
thương thần kinh nặng và tiến triển, có chèn ép tủy cổ đáng kể.
- Một số phương pháp phẫu thuật chủ yếu: Chỉnh sửa cột sống để giải
phóng chèn ép thần kinh tại các lỗ tiếp hợp bị hẹp, lấy nhân nhày đĩa đệm
thoát vị, làm dính và vững cột sống [1],[22].
* Các phương pháp khác: Tiêm corticosteroid ngoài màng cứng; phong
bế rễ thần kinh; đốt thần kinh cạnh hạch giao cảm cổ bằng sóng cao tần (radio
frequency ablation, RFA)… [1],[21].
1.2. Hội chứng cổ vai cánh tay theo Y học cổ truyền
1.2.1. Bệnh danh
Không có bệnh danh tương ứng riêng cho hội chứng cổ vai cánh tay.
Bệnh thuộc phạm vi chứng Tý của Y học cổ truyền [8],[24].
1.2.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh
- Do ngoại tà xâm nhập: do vệ khí của cơ thể suy giảm, phong, hàn,
thấp tà xâm phạm vào cân cơ xương khớp kinh lạc làm cho vận hành của khí
huyết trong kinh mạch bị bế tắc gây đau. Tùy theo nguyên nhân mà biểu hiện
ra ngoài thành chứng phong tý, hành tý, thấp tý.
- Khí trệ huyết ứ: hay gặp do cân cơ bị tổn thương cấp tính làm cho khí
huyết trở trệ không thông mà gây đau.
- Do can thận hư: Thận không chủ được cốt tủy, can huyết hư không

nuôi dưỡng được cân cơ, xương khớp bị thoái hóa, biến dạng, cơ bị teo, khớp
bị dính... Thường gặp ở người già hoặc người mắc bệnh lâu ngày [8],[24].
1.2.3. Các thể lâm sàng
1.2.3.1. Phong hàn thấp tý


20

- Triệu chứng: Đau mỏi các khớp, trời mưa lạnh ẩm đau tăng hoặc tái phát.
Đau nhiều một khớp hoặc di chuyển, chườm ấm đỡ đau, kèm vận động khó, tê bì,
sợ gió, sợ lạnh. Rêu lưỡi trắng hoặc trắng dính, mạch phù khẩn hoặc nhu hoãn.
- Pháp điều trị: Khu phong, tán hàn, trừ thấp, thông kinh lạc.
- Bài thuốc: Quyên tý thang.
- Châm cứu: Phong trì, Kiên tỉnh, Kiên ngung, Thiên tông, Khúc trì,
Dương lăng tuyền và các huyệt tại chỗ, lân cận vùng đau.
- Xoa bóp bấm huyệt: vùng đau và các huyệt trên.
1.2.3.2. Khí trệ huyết ứ
- Triệu chứng: Thường xuất hiện sau khi mang vác quá nặng hoặc chấn
thương, vai gáy đau như dùi đâm, đau có điểm nhất định; vận động cổ khó
khăn, nặng thì không quay trở được, đau cự án, chất lưỡi có điểm ứ huyết,
tím, mạch sáp.
- Pháp điều trị: Hoạt huyết hóa ứ, lý khí chỉ thống.
- Bài thuốc: Thân thống trục ứ thang gia giảm.
- Châm cứu: Huyết hải, Phong trì, Kiên tỉnh, Kiên ngung, Dương lăng
tuyền, A thị huyệt và các huyệt lân cận vùng đau.
- Xoa bóp bấm huyệt: vùng đau và các huyệt trên.
1.2.3.3. Phong hàn thấp tý kết hợp can thận hư
- Triệu chứng lâm sàng: giống biểu hiện của phong hàn thấp tý nhưng
thiên về hàn tý, kèm theo triệu chứng của can thận hư như: đau lưng, ù tai,
ngủ ít, nước tiểu trong, lưng gối đau mỏi, tiểu tiện nhiều lần, rêu lưỡi trắng

hoặc vàng mỏng, mạch trầm tế.
- Pháp điều trị: Khu phong, trừ thấp, tán hàn, bổ can thận.


21

- Bài thuốc: Quyên tý thang gia giảm.
- Châm cứu: Phong trì, Kiên tỉnh, Kiên ngung, Thiên tông, Khúc trì,
Quan nguyên, Khí hải, Thận du, Tam âm giao, các huyệt vùng đau và lân cận.
- Xoa bóp bấm huyệt vùng đau và các huyệt trên [8],[24].
1.3. Tổng quan về phương pháp nghiên cứu
1.3.1. Phương pháp điện châm
1.3.1.1. Định nghĩa
Điện châm tức là dùng một máy điện tử tạo xung điện ở tần số thấp qua
các kim đã châm trên kinh huyệt, nhằm kích thích và điều khiển sự vận hành
của khí huyết, sự hoạt động của các cơ, các dây thần kinh, các tổ chức, làm
dịu đau, ức chế cơn đau điển hình nhất là tác dụng để châm tê; làm tăng
cường sự dinh dưỡng của các tổ chức, làm giảm viêm, sung huyết và phù nề
tại chỗ, đưa trạng thái của cơ thể trở về thăng bằng ổn định [11],[25].
1.3.1.1. Cơ chế tác dụng của điện châm
* Theo Y học hiện đại
Châm kim là một kích thích tạo ra một cung phản xạ mới có tác dụng
ức chế và phá vỡ cung phản xạ bệnh lý.
Wei Zhou, Peyman Benharash [26], Hugh MacPherson [27] và nhiều
tác giả khác căn cứ vào vị trí, tác dụng của huyệt nơi châm cứu đề ra ba loại
phản ứng của cơ thể:
- Phản ứng tại chỗ
Là phản ứng đột trục của tế bào thần kinh, cơ co lại (mút kim), các mao
mạch co giãn (thay đổi màu da ở kim châm), histamine được tiết ra, bạch cầu
được tập trung… do đó làm mềm cơ và giảm đau tại chỗ.

Dựa vào những phản ứng này, ta chọn dùng các huyệt tại chỗ, đặc biệt
là A thị huyệt để chữa các chứng đau cấp.
- Phản ứng tiết đoạn


22

Cơ thể có 31 tiết đoạn, mỗi đoạn gồm đôi dây thần kinh tủy sống, một
khoanh tủy, đôi hạch giao cảm và một số cơ quan bộ phận thuộc tiết đoạn đó,
khi một bộ phận trong tiết đoạn có bệnh sẽ gây nên sự thay đổi bất thường ở
da (ấn đau, điện trở giảm…) ở cơ (co rút gây đau).
Châm kim vào những huyệt thuộc tiết đoạn có thể điều chỉnh những rối
loạn trong tiết đoạn, làm mất co thắt và giảm đau.
Dựa vào phản ứng tiết đoạn ta chọn dùng các huyệt du ở lưng, huyệt
trên kinh giáp tích và huyệt mộ để chẩn đoán và điều trị.
- Phản ứng toàn thân
Bất cứ một kích thích nào, từ ngoài cơ thể hoặc từ trong các nội tạng
đều được truyền lên vỏ não.
Theo nguyên lý về hiện tượng chiếm ưu thế (Utomski) “Trong cùng
một thời điểm, nếu trên vỏ não có hai điểm hưng phấn, ổ hưng phấn nào do
luồng kích thích mạnh hơn và đều hơn sẽ thu hút các kích thích ở ổ hưng
phấn kia về nó và dập tắt ổ hưng phấn kia”.
Dựa vào phản ứng toàn thân ở vỏ não ta chọn dùng những huyệt ở xa
vùng bệnh nhưng có tác dụng đặc biệt tới vùng bệnh. Khi châm kim vào
huyệt cần đạt “cảm giác đắc khí” (căng, tê, tức, nặng) đó là dấu hiệu báo kích
thích đã đến mức độ cần thiết (ngưỡng kích thích).
* Theo Y học cổ truyền
- Sự mất cân bằng về âm dương dẫn tới sự phát sinh ra bệnh tật và cơ
chế tác dụng của châm kim cơ bản là điều hòa âm dương.
Cụ thể, muốn đánh đuổi tà khí, nâng cao chính khí thì phải tùy thuộc

vào vị trí nông sâu của bệnh, trạng thái hàn nhiệt, hư thực của người bệnh để
vận dụng dùng điện châm với tần số bổ hay tần số tả (hư thì bổ, thực thì tả).


23

- Bệnh tật phát sinh ra làm rối loạn hoạt động bình thường của hệ kinh
lạc và cơ chế tác dụng của châm kim cơ bản là điều chỉnh cơ năng hoạt động
của hệ kinh lạc.
Hệ kinh lạc là nơi biểu hiện các trạng thái bệnh lý của cơ thể, đồng thời
cũng là nơi tiếp nhận các hình thức kích thích (điện châm, xoa bóp bấm
huyệt…) thông qua các huyệt để chữa bệnh.
Khi điều trị bằng điện châm, người ta tác động vào các huyệt trên các
kinh mạch nhằm làm lưu thông khí huyết, làm cho sự vận hành của kinh khí
được thông suốt [11],[24],[25].
1.3.1.3. Chỉ định và chống chỉ định của điện châm
* Chỉ định: Các chứng liệt (liệt do tai biến mạch máu não, di chứng bại
liệt, liệt các dây thần kinh ngoại biên); bệnh ngũ quan (giảm thị lực, giảm
thính lực, thất ngôn…); các chứng đau cấp và mạn tính (đau do đụng giập,
chấn thương, đau sau mổ, đau các khớp hoặc phần mềm quanh khớp, đau
trong các bệnh lý về thần kinh...); bệnh cơ năng và triệu chứng của một số
bệnh như rối loạn thần kinh tim, mất ngủ không rõ nguyên nhân, kém ăn, đầy
bụng, tiêu chảy, táo bón, cảm cúm, bí tiểu chức năng, nấc...; một số bệnh do
viêm nhiễm như viêm tuyến vú, chắp, lẹo...; châm tê phẫu thuật.
* Chống chỉ định: Cơ thể suy kiệt, sức đề kháng giảm, phụ nữ có thai.
Tránh châm vào những vùng huyệt có viêm nhiễm hoặc lở loét ngoài da. Tất
cả những cơn đau nghi do nguyên nhân ngoại khoa... [11],[24].
1.3.2. Phương pháp xoa bóp bấm huyệt
1.3.2.1. Định nghĩa
Xoa bóp là dùng sự khéo léo và sức mạnh của bàn tay tác động lên da,

cơ, khớp của bệnh nhân nhằm mục đích chữa bệnh, phòng bệnh và nâng cao


24

sức khỏe. Bấm huyệt là một thủ thuật nằm trong tập hợp các thủ thuật xoa
bóp, dùng ngón tay tác động vào huyệt có tác dụng giải tỏa các cơn co giật
căng thẳng của cơ bắp, khai thông kinh mạch, điều tiết cân bằng âm dương
trong cơ thể, nhằm đạt được mục đích chữa bệnh.
1.3.2.2. Tác dụng của xoa bóp bấm huyệt
- Tác dụng đối với da: Da là cơ quan nhận cảm (nóng, lạnh), truyền
kích thích vào hệ thống thần kinh trung ương và tiếp nhận những đáp ứng của
cơ thể đối với kích thích đó. Vì vậy, khi xoa bóp có tác dụng trực tiếp đến da
và thông qua da ảnh hưởng đến toàn thân.
- Tác dụng đối với hệ thần kinh: rất nhiều tác giả cho rằng xoa bóp bấm
huyệt có ảnh hưởng rất lớn đến hệ thần kinh thực vật, nhất là hệ giao cảm,
qua đó gây nên những thay đổi trong một số hoạt động nội tạng và mạch máu.
Ngoài ra, xoa bóp bấm huyệt còn làm thay đổi điện não.
- Tác dụng đối với cơ, gân, khớp: làm tăng tính đàn hồi của cơ, tăng
dinh dưỡng cơ; tăng tính co giãn, tính hoạt động của gân, dây chằng, thúc
đẩy việc tiết dịch trong cơ khớp và tuần hoàn quanh khớp.
- Tác dụng đối với hệ tuần hoàn: làm giãn mạch, đẩy máu về tim do đó
làm giảm gánh nặng cho tim và giúp máu về tim tốt hơn; hạ huyết áp đối với
bệnh nhân tăng huyết áp…
- Tác dụng đến hệ bạch huyết: xoa bóp giúp cho việc vận chuyển bạch
huyết được tăng cường, tạo điều kiện giảm hiện tượng ngừng trệ và sự tiết
dịch ở vùng khớp và ổ bụng và có tác dụng tiêu sưng.
- Tác dụng đối với các chức năng: xoa bóp bấm huyệt có tác dụng kích
thích các chức năng hô hấp, tiêu hóa, trao đổi chất trong cơ thể.

25

1.3.2.3. Các thủ thuật xoa bóp bấm huyệt [11],[24]
Một số thủ thuật thường dùng: xoa, xát, day, lăn, bóp, chặt, bấm huyệt,
vận động cột sống cổ, phát.
- Xoa: Dùng vân ngón tay, gốc bàn tay hoặc mô ngón tay út, ngón tay
cái xoa tròn trên da chỗ đau, tay của thầy thuốc di chuyển trên da người bệnh.
+ Tác dụng: lý khí hòa trung, thông khí huyết, hết sưng, giảm đau.
- Xát: Dùng gốc gan bàn tay, mô ngón tay út hoặc mô ngón tay cái xát lên
da theo hướng thẳng (đi lên, đi xuống hoặc sang phải, sang trái).
+ Tác dụng: thông kinh lạc, dẻo gân cốt, lý khí làm hết đau, hết sưng.
- Day: Dùng gốc bàn tay, mô ngón tay út, mô ngón tay cái hơi dùng sức
ấn xuống da của người bệnh và di chuyển theo đường tròn.
+ Tác dụng: giảm sưng đau, khu phong thanh nhiệt, giúp tiêu hóa.
- Lăn: Dùng mu bàn tay, ô mô út hoặc dùng các khớp giữa bàn tay và
ngón hoặc dùng các khớp ngón tay vận động nhẹ nhàng khớp cổ tay với một
sức ép nhất định lần lượt lăn trên da thịt bệnh nhân.
+ Tác dụng: khu phong tán hàn, thông kinh lạc làm lưu thông khí huyết
do đó giảm đau và khớp vận động được dễ dàng.
- Bóp: Có thể dùng hai bàn tay hoặc các ngón tay để bóp vào các huyệt,
vừa bóp vừa hơi kéo thịt lên.
+ Tác dụng: giải nhiệt, khai khiếu, khu phong, tán hàn, thông kinh lạc.
- Chặt: Duỗi thẳng bàn tay, dùng ô mô út chặt liên tiếp vào chỗ bị bệnh.
+ Tác dụng: thông khí huyết, tán hàn, khu phong.
- Bấm huyệt: Cắt ngắn móng tay, dùng ngón tay để bấm vào các huyệt,
thường dùng ngón cái, bấm từ từ tăng dần đến khi bệnh nhân cảm thấy tức
nặng thì hãm lại khoảng một phút. Khi bấm không được day vì sẽ làm tổ chức
bầm tím và đau.