TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC ĐẠI HỌC BIÊN SOẠN: TS TRẦN VĂN TÍNH

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC
****************

BỘ MÔN TÂM LÝ HỌC

TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU

TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC ĐẠI HỌC

BIÊN SOẠN:
TS. TRẦN VĂN TÍNH

1


CHƯƠNG 1: TÂM LÝ HỌC DẠY HỌC ĐẠI HỌC
Tâm lý học sư phạm là một trong những ngành ứng dụng được phát triển sớm nhất
của khoa học tâm lý. Đối tượng của tâm lý học sư phạm là những quy luật tâm lý của việc
dạy học và giáo dục đối với trẻ từ mẫu giáo đến học sinh và sinh viên. Cụ thể tâm lý học
sư phạm tìm cơ chế tâm lý của qúa trình học sinh lĩnh hội nền văn hoá vật chất, tinh thần
của xã hội và biến nó thành vốn riêng của mình; tìm mối quan hệ giữa tri thức tiếp thu
được với sự phát triển các chức năng tâm lý cấp cao của học sinh, sinh viên; tìm cơ chế
lĩnh hội của từng lứa tuổi khác nhau, tổ chức các hoạt động phù hợp với sự phát triển trí
tuệ và sự phát triển tâm lý. Việc nghiên cứu những vấn đề này thể hiện mối liên hệ chặt
chẽ của ngành tâm lý học lứa tuổi và ngành tâm lý học sư phạm.
Tâm lý học sư phạm xuất hiện từ bao giờ? Năm 1889, Đại hội đầu tiên của các nhà
tâm lý học trên thế giới đã họp ở Pari, một trong những hướng ứng dụng đầu tiên của
khoa học tâm lý là việc vận dụng tri thức tâm lý học vào công tác giảng dạy và giáo dục ở
nhà trường.

Ví dụ như những kết quả thực nghiệm trong tâm lý học đại cương về quy luật tâm
sinh lý của Weber, Faisner, quy luật nhớ của Ebingauz, nghiên cứu cảm giácvận động của
Weent... Nhưng việc ứng dụng trực tiếp từ kết quả nghiên cứucủa tâm lý học đại cương đã
rất hạn chế và mâu thuẫn với kinh nghiệm của giáo viên. Ví dụ: Ebingauz nghiên cứu sự
ghi nhớ những từ vô nghĩa thì ít giúp ích cho giáo viên là những người cần biết quy luật
nhớ những tài liệu có ý nghĩacủa học sinh. Nhà giáo dục nổi tiếng người Nga
K.D.Usinxki trong tác phẩm “con người là đối tượng của giáo dục” đã có cống hiến lớn
cho sự phát triển tư tưởng tâm lý sư phạm. Ông cho rằng muốn giáo dục con người thì
trước hết phải hiểu biết con người về tất cả mọi mặt, và đã kêu gọi tất cả các nhà giáo
dục: “Các bạn hãy nghiên cứu những quy luật của các hiện tượng tâm lý mà các bạn
muốn điều khiển và các bạn hãy hành động căn cứ trên những quy luật này và những
hoàn cảnh mà các bạn muốn vận dụng chúng vào đó”; Nhà tâm lý học người Mỹ W.
James, trong tác phẩm “Nói chuyện với các giáo viên về tâm lý học” đã cho rằng: khi biết
được những quy luật tâm sinh lý hay những hình thức và tốc độ phản ứng vận động thì
2


người giáo viên sẽ hiểu được đời sống tinh thần của trẻ và những quy luật lĩnh hội tài liệu
học tập.
Do đó, những hiện tượng tâm lý trẻ em và thanh niên diễn ra trong quá trình giảng
dạy và giáo dục ở nhà trường cần phải được nghiên cứu riêng và trở thành đối tượng của
ngành tâm lý học sư phạm.
Trong hội nghị tâm lý học sư phạm đầu tiên ở nước Nga được tổ chức vào đầu thế
kỷ XX, các nhà tâm lý học đã khẳng định rằng chỉ có thể gắn tâm lý học với thực tiễn sư
phạm bằng cách nghiên cứu thực nghiệm trong chính quá trình dạy học và giáo dục. Do
vậy, cần giải quyết đúng đắn vấn đề lý luận và phương pháp luận của tâm lý học sư phạm
và tâm lý học lứa tuổi mà trước hết là nhuồn gốc phát triển tâm lý có quan hệ với lý luận
dạy học. Việc xác định các nguyên tắc, các con đường, các biện pháp dạy học và giáo dục
phụ thuộc vào quan niệm về nguồn gốc phát triển tâm lý trẻ.
Các nhà tâm lý học Mácxít cho rằng yếu tố bẩm sinh di truyền là tiền đề của sự

phát triển tâm lý, giáo dục có vai trò chủ đạo và hoạt động cá nhân có tính chất quyết định
trực tiếp đến sự phát triển của mỗi cá nhân. Trong những điều kiện giáo dục thuận lợi như
nhau thì trẻ nào có được những ưu thế về bẩm sinh di truyền thì sẽ phát triển tốt hơn.
Ngược lại những trẻ có yếu tố bẩm sinh di truyền tương đối ngang bằng nhau thì trẻ nào
được sống trong điều kiện giáo dục thuận lợi hơn sẽ phát triển tốt hơn. Sức mạnh của giáo
dục là khả năng tăng tốc sự phát triển theo định hướng xã hội đúng đắn, là phát hiện tiềm
năng tâm lý làm cho mỗi cá nhân có diều kiện bộc lộ tự do và phát triển tối ưu năng lực
và nhân cách của mình.
Từ những kiến giải trên, ta thấy rằng những lĩnh vực của tâm lý học sư phạm bao
trùm hai khoa học: Tâm lý học và Giáo dục học.
Những mục đích của Tâm lý học sư phạm: Tâm lý học sư phạm quan tâm trước hết
đến việc ứng dụng các tri thức khoa học về tư duy của con người và nhân cách của họ vào
quá trình sư phạm, bao gồm những vấn đề như: động cơ, định hướng, kiểm tra, đánh giá...
Tâm lý học sư phạm cũng có mục đích tìm hiểu về người học và quá trình hướng dẫn, đào
tạo họ, nhờ quá trình đó mà người học được định hướng phát triển và trưởng thành. Vì
vậy, Tâm lý học sư phạm có nhiệm vụ chọn lọc, tổ chức, giải thích, kết hợp các sự kiện,
tài liệu, kỹ thuật, nguyên tắc từ lâu đài đồ sộ của tâm lý học để ứng dụng thực tiễn vào
3


quá trình giáo dục. Như vậy, Tâm lý học sư phạm có mục đích cung cấp cho giáo viên
những hiểu biết tâm lý học đúng đắn, khoa học về trẻ em và thanh thiếu niên; một cái
nhìn sâu sắc về bản chất của sự học; một nhận thức đúng đắn về ý nghĩa của sự khác biệt
cá thể, tri thức về sự trưởng thành và phát triển của trẻ em, hiểu biết về những vấn đề
hành vi của trẻ em, thanh thiếu niên và khả năng ứng xử với chúng. Nhờ đó, người làm
công tác giảng dạy, giáo dục nắm được những nguyên lý cơ bản để giải quyết những vấn
đề nảy sinh trong quá trình sư phạm và học có thể đánh giá các biện pháp được sử dụng
nhằm đạt được mục tiêu đào tạo.
1.1. Sự ra đời của Tâm lý học dạy học đại học
1.1.1. Nguyên nhân khách quan

a. Sự phát triển của đào tạo đại học trên thế giới và ở Việt Nam
Hệ thống giáo dục đại học của các nước trên thế giới có một lịch sử phát triển khá lâu
đời và không ngừng phát triển. Số trường đại học và cao đẳng của Nhật Bản (tính đến
1994) là 1.208 với tổng số sinh viên là 3.266.275. Nước Mỹ có trên 3.000 trường đại học;
Hàn Quốc có 314 trường đại học và cao đẳng, với 2.196.940 sinh viên và 54.135 giáo
chức. Thái Lan có 53 trường đại học với 872.630 sinh viên và có 23.121 giáo chức (năm
1995). Các nước thuộc Liên Xô trước đây có khoảng 870 trường đại học, với 5,2 triệu
sinh viên và có trên 70.000 phó tién sĩ và 19.000 tiến sĩ khoa học tham gia công tác đào
tạo đại học và trên đại học (số liệu của những năm 80); Các nước á Phi, Mỹ La Tinh,
Brazin có 6.260.000 sinh viên (những năm 80 ).
Giáo dục đại học Việt Nam có một lịch sử phát triển lâu đời. “Quốc Tử Giám” được
mở năm 1076 tại Hà Nội có thể được xem là trường đại học đầu tiên của Việt Nam. Đầu
thế kỷ XX, kiểu đại học phương Tây du nhập vào nước ta. Năm 1902, Đại học Y-Dược
được thành lập. Một số trường cao đẳng và đại học khác được thành lập từ năm 1906 đến
1939 và được tập hợp lại thành Đại học Đông Dương đặt tại Hà Nội, chung cho cả Việt
Nam, Lào, Campuchia. Số lượng sinh viên của trường này đạt quy mô cao nhất là 1.200
vào năm 1942. Trong những năm kháng chiến chống Pháp (1946-1954) hình thành ba
trung tâm đại học mới tại Việt Bắc, Liên khu IV và Nam Ninh (Trung Quốc). Đấy là cơ
sở đại học đầu tiên của nước Việt Nam độc lập, dạy hoàn toàn bằng tiếng Việt. Sau giải
4


phóng (1954), các trường đại học di chuyển về Hà Nội. Năm 1956 ở Hà Nội có các
trường Tổng hợp, Sư phạm, Bách khoa, Y-Dược, Nông nghiệp, Kinh tế- tài chính và nghệ
thuật. Cho đến năm 1975 ở miền Bắc đã có 30 trường đại học với 8.400 giảng viên và
56.000 sinh viên. Cũng trong thời gian đó, ở miền Nam có 4 viện đại học công lập, 3 đại
học cộng đồng và 11 đại học tư, có tổng số sinh viên là 166.000. Sau ngày Việt Nam
thống nhất (1975), các trường đại học, cao đẳng (hiện nay, do sát nhập một số trường để
thành lập các đại học quốc gia nên số trường đại học chỉ còn 199, trong đó có 91 trường
công lập và 18 trường dân lập và một số cao đẳng cộng đồng) với khoảng 36.500 giảng

viên, trong đó 31% là nữ, 14% có học vị Phó tiến sĩ, Tiến sĩ và gần 930.000 sinh viên,
trong đó có khoảng 589.000 sinh viên chính quy.
Như vậy, số trường đại học trong nước và trên thế giới tăng rất nhanh, số lượng sinh
viên có tới hàng chục triệu và số lượng cán bộ khoa học giảng dạy đại học cũng không
ngừng tăng lên và đặc biệt là chất lượng đội ngũ cán bộ giảng dạy thay đổi theo chiều
hướng tăng nhanh các cán bộ có trình độ học vị, học hàm cao, có năng lực đào tạo đại học
và trên đại học. Thực tiễn đó đã lôi cuốn sự chú ý đặc biệt của các nhà tâm lý học, giáo
dục học và các nhà phương pháp vào việc nghiên cứu các cơ sở khoa học cho công tác
giảng dạy và giáo dục đại học nhằm nâng cao hiệu quả đào tạo các chuyên gia có trình độ
chuyên môn cao .
b. Nhu cầu xã hội đối với chuyên gia
Do sự thúc đẩy phát triển xã hội và đặc biệt là ảnh hưởng của cách mạng khoa học kỹ
thuật, nhu cầu của xã hội đối với chuyên gia đã có nhiều thay đổi. Trong xã hội cũ, tính
chất bảo thủ và lạc hậu của nhà trường đại học so với xã hội đã luôn luôn tồn tại. Việc
giảng dạy của nhà trường đại học cũ là hướng vào quá khứ. Tức là, xã hội yêu cầu người
chuyên gia tích luỹ càng nhiều tri thức càng tốt bằng tri thức của mình , có quan niệm ai
nhớ giỏi là người uyên bác, là nhà bác học. Nội dung tri thức, cách sắp xếp , tổ chức và
chuyền đạt thông tin do thầy giáo quy định. Phương pháp giảng dạy là thầy giải thích tài
liệu, củng cố tài liệu, rồi kiểm tra, còn sinh viên tiếp nhận tài liệu, ghi nhớ chúng.
Xã hội ngày nay có nhu cầu khác hẳn đối với các chuyên gia, nền sản xuất hiện đại đòi
hỏi chuyên gia trong bất kỳ lĩnh vực nào cũng phải có kỹ năng tư duy sáng tạo, biết đặt ra
những nhiệm vụ mới một cách độc lập, có nguyên tắc, năng động, có khả năng thích ứng
5


với những điều kiên biến đổi không ngừng. Do sự bùng nổ về thông tin, khoảng cách vốn
có giữa giảng đường đại học với xã hội càng bị đẩy xa hơn. Người sinh viên không thể
chỉ chông đợi vào những tri thức mà nhà trường cung cấp cho họ và càng không thể hy
vọng vào vốn tri thức ấy như một thứ “cẩm nang” có thể dùng nó trong suốt cuộc đời
nghề nghiệp của mình. Bởi vì, chỉ sau một thời gian ngắn, một bộ phận các tri thức lĩnh

hội được trong nhà trường sẽ trở nên bất cập, và hiển nhiên là sau khi họ tốt nghiệp đại
học, bao nhiêu phát minh mới sẽ ra đời và đòi hỏi họ phải tham gia phát triển chúng một
cách hiệu quả. Có thể ví von không quá đáng rằng “người mù chữ ngày mai sẽ là người
không biết học việc học tập”. Điều này cũng có nghĩa “học như thế nào” trở thành một
tiêu chí đánh giá người học.
c. Nhu cầu tự hoàn thiện của sinh viên và người tốt nghiệp đại học
Với những lý do trên, ngày nay quá trình đào tạo ở đại học ngày càng trở lên phức tạp
về nội dung, phương pháp cũng như phương tiện được sử dụng trong quá trình đó. Để đáp
ứng nhu cầu mới của quá trình đào tạo đại học, sinh viên phải tự hoàn thiện nhân cách của
mình, đặc biệt những phẩm chất và năng lực “tự đào tạo” theo hướng “nghiên cứu phát
triển” để trở thành chuyên gia giỏi trong xã hội hiện đại. Người tốt nghiệp đại học cũng
có nhu cầu tự hoàn thiện như phần trên đã trình bày, nhưng giảng đường đại học phải
từng bước chuẩn bị kỹ năng này cho họ. Chính tính phức tạp và những đặc điểm mới
trong tâm lý sinh viên hiện đại sẽ trở thành một xu thế mới, một đối tượng hấp dẫn của
khoa học Tâm lý sư phạm đại học.
1.1.2. Nguyên nhân chủ quan
a. Tâm lý học là khoa học cơ bản có tính ứng dụng cao
Việc ra đời ngành Tâm lý học sư phạm nói chung, Tâm lý học sư phạm đại học nói
riêng còn do chính nguyên nhân chủ quan rất đặc trưng của Tâm lý học: một khoa học
luôn luôn hướng vào thực tiễn. Tâm lý học hiện đại ngày nay có trên năm mươi ngành
Tâm lý học ứng dụng, điều đó cho thấy rõ ý nghĩa của Tâm lý học trong việc giải quyết
các vấn đề của thực tiễn xã hội .
b. Sự vận động của Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm dẫn đến sự ra đời một
chuyên ngành mới: Tâm lý học sư phạm đại học.
6


Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm một thời gian dài đã chỉ giới hạn phạm vi
nghiên cứu của mình vào các vấn đề tâm lý học sinh, mãi đến những năm 60 của thế kỷ
XX, hai ngành tâm lý học này đã ngày càng quan tâm nhiều hơn đến các vấn đề giảng dạy

và giáo dục người lớn mà trước hết là sinh viên.
Từ các điều kiện nói trên, đã nảy sinh ngành Tâm lý học sư phạm đại học, như một
nhánh của Tâm lý học sư phạm trong điều kiện đặc trưng của trường đại học. Trường đại
học làm thế nào để khai thác hết khả năng tiềm tàng ở sinh viên, làm tối ưu hoá các hoạt
động của cá nhân và tập thể, để khi ra trường họ trở thành những chuyên gia biết làm
việc. Vai trò và vị trí của Tâm lý học sư phạm đại học trong hệ thống chung của Tâm lý
học không chỉ xuất phát từ quan điểm sử dụng các tri thức tâm lý trong thực tiễn mà nó
còn là một khâu củng cố những nhiệm vụ nhận thức của Tâm lý học như nghiên cứu và
giải thích các hiện tượng tâm lý với vấn đề điều khiển và tự điều khiển hoạt động của cá
nhân và tập thể. Về điều này, Viện sĩ B.Ph.Lomốp đã viết: “Tham gia tích cực vào giải
quyết các nhiệm vụ nảy sinh trong thực tiễn xã hội là những điều kiện cần thiết để phát
triển tiếp theo của bản thân Tâm lý học như một khoa học. Chỉ bằng cách liên hệ chặt chẽ
với thực tiễn mới có khả năng mở ra triển vọng thực tế của khoa học tâm lý, hoàn thiện
những phương pháp của nó và phát triển lý luận”. Sự ra đời muộn mằn của Tâm lý học
sư phạm đại học cho phép nó thừa hưởng thành tựu phong phú của các ngành Tâm lý ra
đời trước nó, đặc biệt là Tâm lý học lứa tuổi và Tâm lý học sư phạm.
1.2. Đối tượng, nhiệm vụ, phương pháp của Tâm lý học dạy học đại học
1.2.1. Đối tượng của Tâm lý học dạy học đại học:
-

Những quy luật tâm lý của việc dạy học và giáo dục ở đại học

-

Vai trò, vị trí của các biểu hiện, sự phát triển và quy luật vận hành của các hiện tượng
tâm lý cá nhân và xã hội diễn ra trong hoạt động của sinh viên và hoạt động của giảng
viên

-

Các biện pháp tâm lý tác động đến sinh viên và giảng viên nhằm giải quyết những
nhiệm vụ của giáo dục đại học đạt kết quả cao.

1.2.2. Nhiệm vụ của Tâm lý học dạy học đại học:
7


-

Phân tích về phương diện tâm lý các hoạt động của sinh viên, giảng viên, trên cơ sở đó
vạch ra những cơ sở tâm lý cho việc nâng cao hiệu quả đào tạo đại học. Điều khiển về
mặt tâm lý học quá trình giảng dạy, hình thành nhận thức từ tri giác đến tư duy độc lập
sáng tạo cho sinh viên, vạch ra các chuẩn phát triển trí tuệ và dự đoán sự phát triển đó
trong quy trình đào tạo.

-

Nghiên cứu tâm lý tập thể sinh viên và ảnh hưởng của nó đến hoạt động học tập, hoạt
động xã hội, hoạt động nghiên cứu khoa học của họ.

-

Vạch ra các quy luật hình thành nhân cách sinh viên và những phẩm chất nghề nghiệp
quan trọng của người chuyên gia tương lai.

-

Nghiên cứu nhân cách và hoạt động của người cán bộ giảng dạy; những cơ sở tâm lý
của nghiệp vụ sư phạm và sự sáng tạo sư phạm của họ.

-

Phân tích mối quan hệ- giao tiếp giữa giảng viên và sinh viên.

-

Phân tích quá trình thích ứng đối với việc học tập ở đại học của học sinh mới vào đại
học và với điều kiện hoạt động nghề nghiệp của sinh viên mới ra trường.

-

Luận chứng về mặt tâm lý học cho quan điểm hệ thống đối với việc đào tạo chuyên
gia của các trường đại học.

(Dựa trên quan điểm của Diachencô và Kandưbivich “Tâm lý học đại học” Minscơ 1981
tr. 16. Tiếng Nga)
1.3. Bản chất và quy luật của sự phát triển tâm lý người
1.3.1. Bản chất của sự phát triển tâm lý người
Để tìm hiểu được sự hình thành và phát triển của trẻ diễn ra theo cơ chế nào, trước
tiên chúng ta cần hiểu khái niệm Trưởng thành và Phát triển là gì.
Trưởng thành là sự hiện thực hoá các yếu tố của cơ thể, được mã hoá trong các
gen, dưới tác động của các yếu tố ngoại cảnh. Sự trưởng thành của cơ thể dường như
được lập trình sẵn và ít phụ thuộc vào sự học của cá thể (sự trưởng thành của hệ thần
kinh, của các giác quan, khả năng vận động của cơ thể của trẻ v.v…).
Phát triển là sự thay đổi có tính hệ thống của cá nhân do sự học mang lại. Đó là sự
hình thành cái mới của cá nhân, trong một hoàn cảnh xã hội cụ thể (ví dụ, lúc đầu trẻ khóc
do bị đói và phải thỏa mãn nhu cầu cá nhân, sau này trẻ khóc thể hiện cảm xúc buồn, vui
hay thái độ của mình với người khác – những biểu hiện này là sự hình thành những cấu
8

trúc tâm lý mới về mặt xã hội – tình cảm trong đời sống tinh thần của trẻ). Nói cách khác,
phát triển là sự thay đổi các hành động bên ngoài dẫn đến sự thay đổi các cấu trúc bên
trong, tạo ra cấu trúc mới trên cơ sở tiềm năng đã có của bản thân và những điều kiện của
môi trường xã hội, tạo ra bản sắc riêng của mỗi cá nhân. Mục đích của sự phát triển giúp
cho việc đảm bảo sự thích ứng của cơ thể với môi trường đồng thời là quá trình lĩnh hội
và sáng tạo của con người.
Sự phát triển tâm lý của con người do chính hoạt động và giao tiếp của họ trong
cuộc sống hàng ngày tạo ra. Ngoài việc tạo ra cái riêng của mỗi con người cũng có những
cơ chế hình thành phát triển tâm lý chung của nhiều người, và tâm lý chung này đều có
nguồn gốc từ bên ngoài, từ nền văn hóa xã hội và quan hệ xã hội. Cơ chế hình thành phát
triển tâm lý trẻ được xem như cơ chế hình thành các cấu trúc tâm lý (hiểu theo J. Piaget),
hay là cơ chế hình thành các chức năng tâm lý cấp cao (hiểu theo L. S. Vygotsky). Tuy
vậy, cơ chế hình thành các cấu trúc tâm lý có những đặc điểm sau:
-

Sự phát triển tâm lý của trẻ là quá trình lĩnh hội những kinh nghiệm lịch sử - xã hội,
biến những kinh nghiệm đó thành kinh nghiệm của cá nhân. Để con người tồn tại và
phát triển phải cần đến hai loại kinh nghiệm. Kinh nghiệm loài đã được mã hóa trong
gen, kinh nghiệm xã hội do con người có được qua quá trình học tập, lĩnh hội thông
qua hoạt động và giao tiếp. Đặc điểm này đều được các thuyết đề cập đến (các kích
thích ‘S’ trong thuyết hành vi; kích thích tâm trí trong học thuyết của J.Piaget; các
quan hệ xã hội trong thuyết phân tâm; các công cụ kí hiệu trong thuyết lịch sử văn hóa
của L. S. Vygotsky v.v…). Như vậy, tâm lý trẻ em có nguồn gốc từ bên ngoài và được
chuyển vào bên trong trẻ.

-

Quá trình lĩnh hội những kinh nghiệm xã hội – lịch sử của trẻ em được thực hiện
thông qua sự tương tác giữa trẻ với thế giới bên ngoài, mà trước hết là tương tác xã

hội. Trẻ tương tác với thế giới đồ vật để hình thành những kinh nghiệm về thuộc tính
vật lý của sự vật và phương pháp sáng tạo ra sự vật đó. Tuy vậy, ngay cả khi tương tác
với đồ vật cũng có sự hiện diện của người lớn (trẻ học cách sử dụng đồ vật - các công
cụ kí hiệu mà con người sáng tạo ra và được mã hóa trong đồ vật). Vì vậy, ở góc độ
này hay góc độ khác, tương tác là sự tất yếu trong sự phát triển tâm lý của trẻ.
Quá trình hình thành và phát triển các cấu trúc tâm lí trẻ em thực chất là quá trình
9


chuyển những kinh nghiệm xã hội - lịch sử từ bên ngoài vào bên trong của trẻ theo cơ chế
nhập tâm. Có hai cách lý giải cơ chế chuyển vào trong là các nhà tâm lý học nhận thức và
các nhà tâm lý học hoạt động. J. Piaget cho rằng quá trình chuyển hóa này là quá trình cơ
thể thích nghi. Chủ thể thực hiện quá trình đồng hóa và điều ứng các kích thích bên ngoài
để làm tăng trưởng các cấu trúc đã có (đồng hóa) hoặc hình thành cấu trúc mới (điều ứng)
nhằm giúp cho cơ thể cân bằng, thích ứng với môi trường. Các nhà tâm lý học hoạt động
(L. S. Vygotsky, A.N. Leochev, P.Ia. Galperin v.v…) cho rằng cơ chế chuyển vào trong
có ba điểm cơ bản: (a) cơ chế chuyển bắt nguồn từ vật thật qua các bước: Hành động vật
thật  hành động với lời nói to  hành động với lời nói thầm không thành tiếng  hành
động với lời nói thầm bên trong. Trong đó, hành động với vật thật, hành động thực tiễn, là
nguồn gốc của mọi sự phát triển tâm lí; (b) trong quá trình chuyển hóa các hành động từ
bên ngoài vào bên trong theo các bước, thường xuyên diễn ra hai hành động: hành động
với đối tượng (hành động của chủ thể theo lôgic của đối tượng) và hành động chủ ý của
chủ thể đến đối tượng và đến hành động với đối tượng. Hai hành động này ở mức độ sau
sẽ kết hợp với nhau tạo thành một cấu trúc tâm lý gồm nghĩa khách quan của đối tượng và
ý nghĩa chủ quan của chủ thể về đối tượng đó; (c) quá trình chuyển hành động từ bên
ngoài vào bên trong của cá nhân được định hướng theo nhiều cách, cách định hướng khái
quát có hiệu quả hơn thể hiện qua việc định hướng về phương pháp học, phương pháp
làm việc v.v…
1.3.2. Các quy luật của sự phát triển tâm lý người
Sự hình thành và phát triển tâm lý người chịu sự chi phối của nhiều yếu tố ở nhiều

góc độ khác nhau. Tuy nhiên, mỗi yếu tố đều có giá trị, tác động ở mặt này hay mặt khác
đồng thời các yếu tố đều thống nhất với nhau để tác động một cách phù hợp đến sự hình
thành và phát triển nhân cách con người.
a. Sự phát triển tâm lý phụ thuộc vào yếu tố môi trường (tự nhiên, xã hội)
Mỗi cá nhân muốn tồn tại và phát triển bao giờ cũng cần có một môi trường hiện
thực với nhiều lực tác động trực tiếp và gián tiếp, chi phối và quy định sự phát triển tâm
lý cá nhân. Cả môi trường tự nhiên và môi trường xã hội đều tác động đến sự phát triển
tâm lý của trẻ nhưng môi trường văn hóa xã hội là chủ yếu (ngay cả môi trường tự nhiên
cũng mang tính văn hóa – xã hội).
10


Môi trường sống của xã hội loài người là nguồn gốc làm nảy sinh tâm lý người. Sự
phát triển là quá trình trẻ em lĩnh hội kinh nghiệm loài người trong nền văn hoá - xã hội
lịch sử. Các nhà tâm lí học macxit khẳng định rằng, sự phát triển tâm lí không diễn ra theo
quy luật di truyền sinh học mà diễn ra theo quy luật di truyền xã hội. Nghĩa là, trong quá
trình hoạt động và giao lưu, cá nhân tiếp thu kinh nghiệm xã hội lịch sử, và biến nó thành
kinh nghiệm của bản thân, nhờ đó mà đời sống tâm lí của cá nhân ấy được phát triển. Như
vậy nền văn hoá xã hội lịch sử là nguồn gốc và nội dung của sự phát triển tâm lí.
Trình độ phát triển xã hội khác nhau góp phần tạo nên sự khác nhau trong sự phát
triển tâm lý. Nếu đứa trẻ được sống trong một nền văn hoá lành mạnh thì sự phát triển
tâm lí, nhân cách sẽ diễn ra thuận lợi và ngược lại. Tuy nhiên, để phát triển tâm lí đứa trẻ
phải hoạt động, giao lưu để tiếp thu, lĩnh hội kinh nghiệm của nền văn hoá xã hội lịch sử.
Trong môi trường xã hội, giáo dục giữ vai trò trọng yếu, chủ đạo đối với sự phát
triển tâm lý. Giáo dục là sự tác động tới con người của toàn bộ xã hội và của thực tiễn
xung quanh. Đó là quá trình mà thế hệ trước truyền lại kinh nghiệm xã hội - lịch sử cho
các thế hệ mới nhằm chuẩn bị cho họ bước vào cuộc sống và lao động để đảm bảo sự phát
triển hơn nữa của xã hội và cá nhân.
Bàn về vai trò của giáo dục đối với sự phát triển tâm lí trẻ em, các nhà tâm lí học,
giáo dục học macxít khẳng định rằng, giáo dục giữ vai trò chủ đạo, định hướng sự phát

triển tâm lí trẻ em. Song để giáo dục mang lại hiệu quả, theo L. S. Vygotsky, giáo dục
phải hướng vào vùng phát triển gần nhất của trẻ, giáo dục phải đi trước sự phát triển, kéo
theo sự phát triển, chứ không chạy theo sự phát triển. Chất lượng giáo dục tạo ra chất
lượng của sự phát triển tâm lý. Các mức độ giáo dục khác nhau tạo nên sự hình thành phát
triển nhân cách khác nhau.
Đối với trẻ thơ, giai đoạn đầu tiên của cuộc đời (từ 0 - 6 tuổi), giáo dục giữ vai trò
vô cùng quan trọng trong sự phát triển các chức năng tâm lí, hình thành những cơ sở ban
đầu của nhân cách con người, chuẩn bị cho những giai đoạn phát triển sau được thuận lợi.
Trẻ em không một mình đối diện với thế giới xung quanh nó. Những mối quan hệ của nó
với thế giới xung quanh bao giờ cũng thông qua người lớn. Người lớn là trung tâm của
mọi tình huống mà đứa trẻ ở trong đó. Các nhà tâm lí học macxít khẳng định rằng, người
lớn - nhà giáo dục là cầu nối giữa trẻ em và thế giới xung quanh. Chỉ có thông qua người
11


lớn và nhờ có người lớn trẻ mới lĩnh hội tri thức, kinh nghiệm xã hội - lịch sử chứa đựng
trong đồ dùng, đồ chơi, trong giao tiếp ứng xử. Mối quan hệ giữa trẻ em với người lớn nhà giáo dục ngày càng sâu sắc và trở nên tinh tế hơn, đa dạng hơn trong tiến trình phát
triển tâm lí trẻ em.
Yếu tố môi trường cũng đã từng được coi như là yếu tố duy nhất, quyết định sự
phát triển tâm lý của trẻ và chỉ cần nghiên cứu môi trường con người sinh sống có thể biết
được nhân cách con người đó. Đây là một cách hiểu siêu hình về môi trường, cho rằng
môi trường là bất biến, quyết định trước tâm lý của con người, con người thụ động trước
môi trường. Quan niệm này coi trẻ em như “tấm bảng sạch” hay “tờ giấy trắng” và người
lớn muốn viết gì lên đó thì viết. Sự phát triển tâm lí của trẻ hoàn toàn phụ thuộc vào tác
động bên ngoài. Quan niệm như vậy sẽ không giải thích được vì sao trong môi trường như
nhau lại có những nhân cách rất khác nhau.
Để xem xét yếu tố môi trường ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân
cách con người như thế nào, chúng ta cùng đề cập đến các nội dung sau:
a.1. Tác động của môi trường tự nhiên đến quá trình phát triển tâm lý người
Môi trường tự nhiên bao gồm toàn bộ những gì không phải là con người và do con

người tạo ra cũng như cộng đồng xã hội người nhưng nó có liên quan đến con người như
một chủ thể và tác động đến cuộc sống, đến tâm - sinh lý của con người như đất đai, sông
núi, nắng mưa, hạn hán lũ lụt, bão từ, hiệu ứng nhà kính v.v… Môi trường tự nhiên tác
động đến con người ở các mặt sau:
-

Môi trường tự nhiên là điều kiện khách quan, tác động tới việc tổ chức sản xuất và
tổ chức đời sống cộng đồng, tạo ra bản sắc văn hoá của mỗi cộng đồng (bên cạnh
dòng sông Hồng tạo nên văn hóa nông nghiệp).

-

Môi trường tự nhiên trực tiếp tác động đến các hành động nhận thức và sinh hoạt
của các cá nhân sống trong nó. Người sống ở vùng biển, đồng bằng hay miền núi
có những đặc điểm tâm lý khác biệt nhau v.v…

a.2. Tác động của môi trường xã hội đến quá trình phát triển tâm lý người
Môi trường xã hội là một hệ thống các quan hệ hiện hữu giữa con người với con
người và giữa con người với thế giới đồ vật do con người chế tạo ra. Môi trường xã hội
bao hàm hai yếu tố: (a) các quan hệ xã hội hiện thực, hiện hữu, công khai (ví dụ, cách ứng
12


xử của vợ chồng); (b) yếu tố văn hóa ngầm ẩn (quan niệm về vợ chồng). Từ khi sinh ra
đến khi từ giã cõi đời, mỗi cá nhân luôn luôn tồn tại và phát triển trong một môi trường
văn hóa nhất định. Như vậy, môi trường văn hóa – xã hội tác động trực tiếp đến quan hệ
cá nhân tham gia vào và các “khuôn mẫu văn hóa” tác động đến quan hệ đó và tác động
trực tiếp đến đời sống tâm lý cá nhân (tương tác văn hóa).
Môi trường xã hội là một tổng thể rộng lớn có tác động trực tiếp đến sự hình thành
và phát triển nhân cách của mỗi cá nhân. Tác động của môi trường xã hội có thể được

xem xét ở các khía cạnh sau đây:
Gia đình và sự phát triển tâm lý của trẻ: Đây là môi trường đầu tiên có tác động
trực tiếp, mạnh mẽ đến sự hình thành và phát triển tâm lý trẻ. Những đặc điểm của môi
trường gia đình tác động đến trẻ như: (a) truyền thống văn hóa của gia đình, đây được
xem là yếu tố cốt lõi, quan trọng đối với sự tồn tại của mỗi gia đình; (b) cách ứng xử của
các thành viên trong gia đình với nhau (phong cách giao tiếp trong gia đình); (c) quan
điểm và lối sống của mỗi thành viên trong gia đình; (d) số lượng và thế hệ của các thành
viên trong gia đình; (e) tình yêu thương, tình cảm của gia đình v.v… Đứa trẻ sẽ bị tác
động tâm lý ngay từ khi người mẹ mang thai, được quyết định bởi trạng thái, tâm lý của
người mẹ do cách tác động từ gia đình. Ví dụ, gia đình có kiểu quan hệ nồng ấm - chấp
nhận và yêu cầu cao đối với con thường phát triển ở các con xúc cảm và tình cảm tích cực
đối với cha, mẹ và người thân; phát triển ở chúng khả năng trí tuệ, sự ham hiểu biết và
năng lực học tập, thái độ và hành vi vị tha, nhu cầu cao và khả năng thiết lập các quan hệ
rộng rãi với người khác; phát triển khả năng tự đánh giá bản thân mình; dễ dàng chấp
nhận và tuân theo những quy tắc hành vi của cha mẹ và cô giáo đặt ra v.v…
Nhóm bạn trong quá trình phát triển tâm lí cá nhân. Giao tiếp với bạn bè, với
người xung quanh vẫn là tác nhân quan trọng trong quá trình xã hội hoá trẻ em. Bạn
ngang hàng được hiểu là những người tại cùng thời điểm nhất định có sự tương đồng cơ
bản về cấu trúc nhận thức, thái độ và hành vi ứng xử. Như vậy, trẻ khác tuổi vẫn có thể
được coi là bạn ngang hàng khi có sự điều chỉnh nhận thức và hành vi cho phù hợp với
bạn cùng chơi. Gia đình tạo cho trẻ sự an toàn và các điều kiện để học hỏi, khám phá và
tìm tòi thì bạn bè ngang hàng giúp phát triển ở trẻ em các mô hình kĩ năng xã hội cơ bản,
phát triển các ứng xử của trẻ em với bạn và người xung quanh. Bạn bè ảnh hưởng đến sự
13


phát triển tâm lý cá nhân ở các khía cạnh sau: (a) bạn bè là những mô hình xã hội để trẻ
em thực hiện hành vi của mình nghĩa là trẻ có thể bắt chước các hành vi, khuôn mẫu của
bạn bè, kể cả hành vi tốt hay không tốt; (b) bạn bè là những tác nhân củng cố hành vi xã
hội được lặp lại ở trẻ em nghĩa là những tác động của bạn bè (hành vi yêu thương, hành vi

bạo lực v.v…) sẽ được cá nhân tiếp nhận, được củng cố và thể hiện ở những đối tượng
khác (cũng thể hiện hành vi yêu thương với người khác hay hành vi bạo lực với người
khác); (c) bạn là chuẩn mực để so sánh hành vi xã hội của trẻ. Học sinh có thể kém hơn
thầy giáo nhưng khó có thể chấp nhận kém bạn, “thua thầy một vạn không bằng kém bạn
một ly”. Đây có thể là động lực (tích cực hay tiêu cực) đối với sự phát triển tâm lý trẻ; (d)
bạn là tấm gương phản chiếu và điều chỉnh hành vi của trẻ em. Trong quá trình tương tác
với bạn, các hành vi của trẻ được bạn tiếp nhận và phản ứng lại theo sự cảm nhận của bạn,
nhờ quan sát các phản ứng đáp lại của bạn, trẻ em nhận ra hiệu quả tác động của mình, từ đó
điều chỉnh hành vi theo hướng tăng cường hoặc làm mất nó.
Trong giao tiếp nhóm bạn, yếu tố văn hóa đóng vai trò vô cùng quan trọng. Đây là yếu
tố khó xác định nhưng nó lại là yếu tố điều chỉnh trực tiếp đến hành vi của mỗi cá nhân trong
nhóm. Vì vậy, để có sự tác động tích cực từ nhóm bạn đến sự phát triển tâm lý cá nhân, nhà
giáo dục cần quan tâm đến việc xây dựng được các giá trị văn hóa tích cực trong mỗi nhóm
người học.
Vai trò của nhà trường đối với sự phát triển tâm lí cá nhân. Nhà trường giữ vai trò
vô cùng quan trọng đối với sự phát triển tâm lý cá nhân vì nó tác động đến giai đoạn phát
triển quan trọng nhất của đời sống tâm lý cá nhân (20 năm đầu của cá nhân), giai đoạn
hình thành những nét nhân cách đầu tiên và quyết định sự phát triển tương lai của cá
nhân. Vai trò và chức năng của nhà trường đối với quá trình phát triển cá nhân được thể
hiện ở các điểm sau: (a) nhà trường là một thiết chế xã hội, có chức năng đặc thù là xã hội
hóa cá nhân vì vậy có nhiệm vụ xác định mục tiêu phát triển của cá nhân trong cả cuộc
đời cũng như trong từng giai đoạn; (b) nhà trường có khả năng tổ chức các hoạt động của
cá nhân để thực hiện có kết quả mục tiêu phát triển đó, thông qua nội dung, phương thức
giáo dục của nhà trường; (c) nhà trường có quyền pháp lý và các điều kiện thực tế để tổ
chức các lực lượng xã hội trở thành lực lượng giáo dục và được giáo dục.
Sự tác động từ phía nhà trường được thể hiện cụ thể ở các nội dung: (a) dạy học
14


bao giờ cũng đi trước sự phát triển của trẻ, kéo theo và định hướng cho sự phát triển của

trẻ (dạy học tác động vào vùng phát triển gần của L. S. Vygotsky); (b) dạy học dựa trên
cơ chế và quy luật hình thành phát triển trẻ em.
Để làm được điều này có hiệu quả, nhà trường cần phải tiến hành các nội dung: (a)
xây dựng nội dung và phương pháp dạy học khoa học; (b) xây dựng một môi trường văn
hóa trong trường học (văn hóa giao tiếp, ứng xử, đoàn kết, yêu thương, cùng phấn đấu
v.v…); (c) không ngừng nâng cao phẩm chất nhân cách của người giáo viên.
Ảnh hưởng của truyền hình, máy tính và các phương tiện truyền thông khác đến sự
phát triển cá nhân. Đây là một lực lượng tác động vô cùng quan trọng đối với sự hình
thành và phát triển tâm lý cá nhân, nó tác động hàng ngày, hàng giờ đến nhận thức, tình
cảm và hành vi của con người. Điều quan trọng của sự tác động này là sự đa dạng của
các nguồn thông tin mà nhà giáo dục không kiểm soát được (những thông tin tích cực và
tiêu cực, thông tin thuận chiều và trái chiều, thông tin đúng và thông tin sai lệch v.v…).
Sự tác động của các loại phương tiện thông tin đã thực sự trở thành một lực lượng xã
hội độc lập, can thiệp mạnh mẽ và sâu sắc tới quá trình xã hội hoá cá nhân và sự phát
triển của xã hội. Chúng đã và đang làm thay đổi căn bản cuộc sống của cá nhân, gia
đình và xã hội.
Sự tác động của nguồn thông tin này đến sự phát triển tâm lý của mỗi cá nhân thể
hiện ở các nội dung sau: (a) cá nhân có xu hướng càng ngày càng dành nhiều thời gian sử
dụng cho xem ti vi, máy tính, các phương tiện truyền thanh, truyền hình; (b) mang đến
nguồn tư liệu vô tận để cá nhân có thể khai thác thông tin hữu ích; (c) cung cấp cho trẻ
các khuôn mẫu xã hội đa dạng; (d) là một công cụ giáo dục đắc lực; (e) ảnh hưởng tiêu
cực của truyền hình, máy tính và các phương tiện truyền thông hiện đại khác - xu hướng
bạo lực và sự suy giảm tính nhạy cảm đối với hành vi bạo lực ở trẻ em.
Tóm lại, giáo dục giữ vai trò chủ đạo, định hướng sự phát triển tâm lí trẻ em. Giáo
dục có thể tác động đến mọi yếu tố bên trong cũng như bên ngoài của các điều kiện đối
với sự phát triển tâm lí trẻ em. Tuy nhiên, giáo dục không phải là vạn năng. Sự phát triển
tâm lí trẻ em còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố: điều kiện sinh học, môi trường, và khả năng
hoạt động của trẻ
b. Sự phát triển tâm lý phụ thuộc vào yếu tố di truyền và sự trưởng thành
15

Yếu tố di truyền đã từng được coi là yếu tố quyết định sự hình thành và phát triển
tâm lý con người (thuyết tiền định). Theo từng giai đoạn trưởng thành, các đặc điểm tâm
lý được mã hóa vào trong gen và cứ như vậy bộc lộ và phát triển, môi trường chỉ được coi
như yếu tố có tính chất điều chỉnh. Điển hình cho cách hiểu này là nhà tâm lý học người
Mỹ E. Toocđai cho rằng tự nhiên ban cho mỗi con người một vốn nhất định, giáo dục cần
phải bộc lộ vốn đó là vốn gì và sử dụng nó bằng phương tiện tốt nhất. Ở phương Đông
từng có quan niệm: Cha mẹ sinh con trời sinh tính, hay người quân tử vốn sẽ là người
quân tử còn kẻ tiểu nhân mãi mãi là tiểu nhân (Khổng Tử) v.v… Cách hiểu này đã tạo ra
sự phân hóa xã hội, tạo ra sự bất bỉnh đẳng, phân chia giai cấp trong xã hội.
Để xem xét yếu tố di truyền ảnh hưởng đến sự hình thành và phát triển nhân cách
con người như thế nào, chúng ta cùng đề cập đến các nội dung sau:
b.1. Bẩm sinh, di truyền là gì?
Di truyền được hiểu là sự truyền lại của thế hệ trước cho thế hệ sau những đặc tính
sinh học. Sự di truyền này được thực hiện theo cơ chế mã hóa và giải mã các gen. Yếu tố
di truyền được thể hiện ở: (a) kiểu di truyền là tập hợp các đặc tính được di truyền, được
kế thừa từ một cá thể ở thế hệ trước, là khả năng tiềm tàng của cá thể như giới hạn về
chiều cao, màu mắt, màu da v.v...; (b) kiểu ngoại hình là tập hợp các đặc tính di truyền
được mỗi người thực sự thể hiện ra trong suốt cuộc đời. Kiểu ngoại hình là sự kết hợp
giữa kiểu di truyền với những trải nghiệm của chính cá nhân trong cuộc sống, làm biến
đổi kiểu di truyền. Do đó kiểu ngoại hình thường không trùng khớp với kiểu di truyền (hai
đứa trẻ có kiểu di truyền giống nhau về chiều cao và cân nặng, nhưng một trẻ được luyện tập
thể thao nhiều hơn sẽ có chiều cao cao hơn trẻ không được luyện tập. Ngược lại, hai trẻ có
nhiều điểm bề ngoài giống nhau (kiểu ngoại hình giống nhau), nhưng thực ra chúng có hai
kiểu di truyền khác nhau. Quá trình di truyền có thể bị biến đổi (biến dạng), do sự tham gia
của quá nhiều hoặc quá ít nhiễm sắc thể (NST) và thường dẫn đến gen bị hỏng. Gen hỏng
có thể gây ra các bệnh bẩm sinh ở thế hệ sau như Hội chứng Down (bất thường NST thứ
21), gây chậm phát triển trí tuệ và kém khả năng miễn dịch. Hội chứng Turner (chỉ có một
NST giới tính X). Người phụ nữ mắc chứng Turner sẽ bị lùn, chậm trí tuệ v.v... Hiện nay,

một số bệnh trong các bệnh do lỗi gen có thể chẩn đoán sớm và có thể khắc phục được.
Bẩm sinh là những đặc tính của cá thể có ngay từ khi mới sinh và tồn tại tương đối
16


ổn định trong suốt cuộc đời của cá thể đó. Cần phân biệt yếu tố bẩm sinh (sinh ra đã có và
sẽ có do yếu tố di truyền) với các thay đổi của cơ thể do yếu tố ngoại cảnh như trẻ bị
nhiễm phóng xạ, thiếu iôt, các chấn thương trong và sau khi sinh v.v… Những biến đổi đó
cũng ảnh hưởng rất lớn tới sự phát triển của cá nhân, nhưng chúng không phải là bẩm
sinh.
b.2. Bẩm sinh, di truyền đối với sự phát triển tâm lý cá nhân
Yếu tố di truyền đóng vai trò chính yếu trong sự phát triển của cơ thể người nhưng
không quy định trực tiếp nội dung tâm lý cũng như ảnh hưởng trực tiếp tới sự phát triển
tâm lý cá nhân. Yếu tố di truyền được khúc xạ và phát động thông qua hoạt động và giao
tiếp của cá nhân. Điều này được thể hiện qua các điểm sau:
-

Yếu tố bẩm sinh, di truyền không quy định sự phát triển tâm lý mà chỉ đặt ra trước chủ
thể các khả năng khác nhau và việc phát triển các khả năng này tùy thuộc vào chủ thể
và hoạt động của chủ thể đó.

-

Khi sinh ra trẻ được kế thừa các yếu tố sinh lý thần kinh có tính bẩm sinh ban đầu tạo
ra sự khác biệt ban đầu của cá nhân về sự phát triển. Trên cơ sở này, khi trẻ được tạo
điều kiện thuận lợi thì trẻ có thể phát triển tốt, còn ngược lại có thể bị thui chột hay
phát triển theo hướng khác. Như vậy, yếu tố sinh lý thần kinh không chỉ là tiềm năng
phát triển mà còn là sản phẩm của chính hoạt động của trẻ trong các môi trường sống
khác nhau.
Yếu tố bẩm sinh di truyền tạo ra tiềm năng cho sự phát triển, góp phần quy định

chiều hướng, tốc độ, hiệu quả và mức độ hoạt động của cá nhân được thể hiện qua các
khía cạnh sau:
-

Bẩm sinh di truyền ảnh hưởng đến tốc độ và mức độ phát triển, biểu hiện đến các lĩnh
vực liên quan đến cơ chế hoạt động thần kinh, hệ nội tiết, các chức năng sinh lý như
khí chất, cảm xúc v.v…

-

Bẩm sinh di truyền ảnh hưởng đến sự tương đồng và khác biệt về cá nhân trong quá
trình phát triển (về chỉ số IQ, anh em sinh đôi cùng trứng được nuôi dưỡng ở môi
trường khác nhau vẫn cho tính tương đồng cao).

-

Các yếu tố di truyền (cấu trúc thần kinh, hệ nội tiết, cấu trúc cơ thể v.v…) sẽ tạo điều
kiện thuận lợi hoặc hạn chế cho quá trình phát triển. Có những trẻ có yếu tố di truyền
17


tích cực sẽ phát triển các năng khiếu trong các lĩnh vực khác nhau (thể thao, nghệ
thuật, âm nhạc v.v...). trong khi đó những yếu tố di truyền hạn chế (chậm thần kinh,
suy nhược cơ thể v.v..) gây khó khăn cho sự phát triển tâm lý cá nhân.
-

Yếu tố di truyền không tác động trực tiếp và riêng rẽ tới sự phát triển của cá nhân mà
bao giờ cũng tác động gián tiếp thông qua hoạt động của cá nhân, trong sự tương tác
và kết hợp với môi trường.

Tóm lại, điều kiện di truyền là tiền đề vật chất của sự phát triển tâm lý người. Điều

kiện sinh học này là cơ sở vật chất, cơ sở di truyền mà trẻ nhận được từ cha mẹ mình. Đó
là cấu tạo giải phẫu sinh lí và những đặc điểm của cơ thể như màu da, màu mắt, hình vóc
v.v… Đặc biệt là đặc điểm hệ thần kinh và những đặc điểm đặc trưng của loài người như
mầm mống của tư duy, ngôn ngữ. Các nhà tâm lí học macxit khẳng định, điều kiện sinh
học là cơ sở vật chất của sự phát triển tâm lí người, nó quy định chiều hướng, nhịp độ, tốc
độ phát triển tâm lí trẻ em.
Yếu tố di truyền góp phần tạo ra sự thuận lợi hoặc khó khăn hơn cho quá trình phát
triển tâm lý. Những đứa trẻ có tư chất tốt sẽ có khả năng phát triển thuận lợi hơn những
đứa trẻ khác (về một lĩnh vực nào đó). Song để phát triển được những yếu tố bẩm sinh di
truyền này, đứa trẻ phải có môi trường giáo dục thuận lợi.
Sự hình thành cấu trúc tâm lý mới là kết quả của chức năng phản ánh hiện thực của
chủ thể. Sự phản ánh này phụ thuộc vào hệ thần kinh, vào sự trưởng thành của cơ thể và
mức độ hoạt động của cơ thể. Mức độ phát triển tâm lí phải phù hợp với sự trưởng thành
của cơ thể. Nếu sự phù hợp này bị phá vỡ sẽ dẫn đến bất bình thường trong quá trình phát
triển của cá nhân (chậm hoặc phát triển sớm về tâm lí so với sự phát triển của cơ thể).
c. Sự phát triển tâm lý phụ thuộc vào tính tích cực hoạt động của chủ thể
Tâm lý người chỉ hình thành và phát triển thông qua hoạt động tích cực của chủ
thể. Các nhà tâm lí học macxit khẳng định rằng, tâm lí con người được hình thành và phát
triển thông qua hoạt động và giao lưu. Các đối tượng, phương tiện và động cơ hoạt động
cũng như những quan hệ xã hội chứa đựng trong nó, những sản phẩm vật chất hay tinh
thần đều là những vật ''mang tâm lí người'', nên qua hoạt động “tâm lý” này thấm vào đứa
trẻ hình thành nên bộ mặt tâm lí của nó.
Tâm lí của trẻ em phát triển đến mức nào phụ thuộc khá lớn vào tính tích cực hoạt
18


động của trẻ, vào sự giáo dục của người lớn. Hoạt động theo xu hướng nào tạo ra xu
hướng ấy trong sự phát triển tâm lý và mức độ sâu rộng của hoạt động tạo ra mức độ sâu

rộng của sự phát triển tâm lý.
Sự hình thành và phát triển tâm lý của con người là kết quả của sự tương tác giữa
hoạt động của cá nhân với hai yếu tố là di truyền và môi trường sống của cá nhân. Hoạt
động được xem như là sự tác động qua lại giữa chủ thể - khách thể và sự tác động qua lại
này để lại dấu ấn ở cả hai phía. Hoạt động có ý nghĩa vô cùng quan trọng với đời sống cá
nhân, là yếu tố quyết định đến sự hình thành và phát triển tâm lý cá nhân được thể hiện
qua các nội dung sau:
-

Hoạt động là đơn vị của đời sống cá nhân, là phương thức tồn tại và phát triển của cá
nhân và xã hội. Giống như tế bào là đơn vị tạo nên cơ thể sống của cá thể, thì hoạt
động là đơn vị tạo nên toàn bộ đời sống tâm lý của cá nhân. Sự phát triển tâm lý của
cá nhân được đặc trưng bởi sự biến đổi liên tục và chuyển hóa lẫn nhau của các hoạt
động để đáp ứng những chức năng nhất định của nó. Trong các dòng hoạt động đó thì
dòng hoạt động chủ đạo giữ vai trò quyết định nhất.

-

Hoạt động là khâu trung gian giữa chủ thể với đối tượng, có chức năng là phương tiện
để chủ thể tác động lên đối tượng, đồng thời là sự phản ánh tâm lý và hướng dẫn chủ
thể trong thế giới đối tượng. Bằng hoạt động, con người tác động vào thế giới sẽ làm
diễn ra sự phản ánh tâm lý, hình thành ở chủ thể biểu tượng ban đầu về thuộc tính của
khách thể và biểu tượng này hướng chủ thể tiếp tục đi sâu vào thế giới đối tượng, làm
cho bản chất của đối tượng được bộc lộ rõ và khi đó chủ thể phán ánh, tiếp thu những
đặc tính của đối tượng biến thành tâm lý của chính mình (chủ thể hóa). Tuy nhiên, khi
con người đạt đến một trình độ tâm lý nhất định thì con người chuyển hóa năng lực
của mình (kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, thái độ v.v...) vào đối tượng làm bộc lộ bản chất
của đối tượng và biến đối tượng thành vật khác, sản phẩm mới (khách thể hóa). Như
vậy, hoạt động là phương tiện để cá nhân và đối tượng tác động với nhau. Trong đó,
một mặt cá nhân cải tạo và sáng tạo ra thế giới, mặt khác, cải tạo và điều chỉnh tâm lý

của chính bản thân mình.

-

Hoạt động bao giờ cũng diễn ra trong sự tương tác với người khác. Hoạt động bao giờ
cũng được đặt trong các mối quan hệ giao tiếp xã hội với người khác, có thể là giao
19


tiếp trực tiếp hay giao tiếp gián tiếp và luôn chịu sự chế ước của các quan hệ đó.
Mối quan hệ của ba yếu tố trong quá trình phát triển tâm lý người
Ba yếu tố di truyền, môi trường và hoạt động của chủ thể luôn có sự tác động biện
chứng lẫn nhau. Mỗi yếu tố giữ một vị trí quan trọng khác nhau trong sự phát triển tâm lý
cá nhân song lại thống nhất với nhau để tạo nên sự toàn diện tâm lý cá nhân. Xét theo
“chiều dọc” của sự phát triển tâm lý của trẻ, yếu tố di truyền được xem là yếu tố nền tảng
đầu tiên cho sự phát triển, nếu yếu tố nền tảng này tốt sẽ có thể thúc đẩy cho sự phát triển
nhanh và đạt kết quả cao hơn, ngược lại sẽ làm hạn chế, kiềm chế sự phát triển tâm lý của
trẻ. Yếu tố môi trường được xem như là điều kiện cho sự phát triển. Điều kiện môi trường
thuận lợi sẽ giúp cho sự phát triển tâm lý cá nhân tốt hơn và ngược lại, môi trường không
thuận lợi sẽ kiềm chế, hạn chế phát triển. Môi trường như một mảnh đất để gieo hạt
giống, mảnh đất tốt thì hạt giống nảy mầm và phát triển nhanh hơn, còn ngược lại sẽ làm
cho hạt giống chậm nảy mầm, cây bị còi cọc hơn khi phát triển. Yếu tố hoạt động của chủ
thể được xem là yếu tố quyết định cho sự phát triển, chủ thể tích cực hoạt động theo xu
hướng nào sẽ tạo ra đời sống tâm lý theo xu hướng đó, mang tính điển hình hơn. Tuy
nhiên, khi xem xét mối quan hệ của ba yếu tố này cần chú đến các nội dung: (a) sự tương
tác của ba yếu tố này trong mỗi giai đoạn có những khác nhau; (b) không được nhấn
mạnh một yếu tố nào đó mà bỏ qua yếu tố khác, cần phải tiến hành giáo dục, phát triển
tổng hợp cả ba yếu tố trên.
d. Quy luật về tính tiệm tiến, theo trình tự và nhảy vọt theo các giai đoạn
Sự phát triển tâm lý diễn ra một cách tiệm tiến nghĩa là dần dần tích lũy các kinh

nghiệm và khi đạt đến một lượng nhất định sẽ dẫn đến sự nhảy vọt, biến đổi về chất sang
một giai đoạn cao hơn.
Trong nghiên cứu của J. Piaget, quy luật này được thể hiện trong sự đồng hóa và
điều ứng (tiếp nhận thông tin vào cấu trúc đã có – thích nghi các thông tin, tạo sự cân
bằng) qua đó dẫn đến biến đổi cấu trúc đã có tạo ra cái mới (nhảy vọt) dẫn đến sự thăng
bằng. Sự phát triển các cấu trúc tâm lí theo cách tăng dần về số lượng (tăng trưởng) và đột
biến (phát triển, biến đổi về chất). Các nghiên cứu của S. Freud và E. Erikson cho thấy sự
phát triển các cấu trúc nhân cách của trẻ em diễn ra bằng cách tăng dần các mối quan hệ
với người lớn, dẫn đến cải tổ các cấu trúc nhân cách đã có, tạo ra cấu trúc mới, để thiết
20


lập sự cân bằng trong đời sống nội tâm của mình. Như vậy, trong quá trình phát triển các
cấu trúc tâm lí thường xuyên diễn ra và đan xen giữa hai quá trình: tiệm tiến và nhảy vọt.
Hai quá trình này có quan hệ nhân quả với nhau.
Sự phát triển tâm lý diễn ra theo trình tự. Sự hình thành, phát triển và trưởng thành
của cơ thể từ lúc bắt đầu là hợp tử cho đến khi về già cũng trải qua tuần tự các giai đoạn:
thai nhi, tuổi thơ, dậy thì, trưởng thành, ổn định, suy giảm, già yếu và chết. Thời gian của
mỗi giai đoạn ở từng cá thể có thể dài ngắn khác nhau, cường độ và tốc độ phát triển các
giai đoạn ở mỗi cá thể có thể khác nhau, nhưng mọi cá thể phát triển bình thường đều
phải trải qua các giai đoạn đó theo một trật tự hằng định, không đốt cháy, không nhảy cóc,
bỏ qua giai đoạn trước để có giai đoạn sau. Vì vậy, trong quá trình tổ chức, điều khiển sự
phát triển tâm lý của trẻ, nhà giáo dục cần phải chú ý đến đặc tính của từng giai đoạn thì
mới có thể giáo dục hiệu quả.
e. Quy luật về tính không đồng đều của sự phát triển tâm lý
Sự phát triển tâm lý của cá nhân diễn ra một cách không đồng đều trong tiến trình
phát triển cả về thể chất lẫn tâm lý ở các giai đoạn lứa tuổi. Sự không đồng đều được thể
hiện ở các nội dung sau:
Sự không đồng đều ở các giai đoạn lứa tuổi. Mỗi giai đoạn lứa tuổi có những tốc
độ phát triển khác nhau. Tuổi càng nhỏ thì sự phát triển càng nhanh, thậm chí tính theo

từng tuần, từng tháng (đối với trẻ dưới 3 tuổi) và càng về sau thì tốc độ phát triển càng
chậm. Giai đoạn 12 đến 15 tuổi được coi là giai đoạn bứt phá của sự phát triển thể chất,
giai đoạn 15 đến 18 tuổi thì sự phát triển trở nên êm ả hơn.
Trong mỗi giai đoạn phát triển, mỗi cá nhân có những điểm phát triển tối ưu để
hình thành và phát triển một số chức năng tâm lí đặc trưng của lứa tuổi đó. Chẳng hạn, từ
2 - 3 tuổi là thời kì nhạy cảm để trẻ phát triển ngôn ngữ ban đầu nên trong giai đoạn này
trẻ hỏi suốt ngày, nói suốt ngày. Thời kì 5 - 6 tuổi là thời điểm tốt nhất để hoàn thiện vốn
ngôn ngữ cơ bản của trẻ, trước khi đến trường phổ thông. Ở giai đoạn này số lượng từ
tăng lên rất nhanh và đạt tới 3500 – 4000 từ.
Tính không đồng đều còn thể hiện giữa các cá nhân trong cùng một độ tuổi. Ở
cùng một độ tuổi sự phát triển tâm lý giữa các cá nhân cũng khác nhau về tốc độ, mức độ,
khuynh hướng, tính cách, năng lực, hứng thú v.v… Chính sự khác nhau này mà các nhà
21


tâm lí học macxít khẳng định rằng, mỗi trẻ em là một chủ thể riêng biệt, không đứa trẻ
nào giống đứa trẻ nào. Chẳng hạn, khả năng giao lưu bằng cảm xúc trực tiếp với người
lớn xuất hiện ở đa số trẻ vào tháng thứ ba, nhưng có trẻ tháng thứ hai đã phát triển khá tốt.
Đến ba tuổi, nhiều trẻ đã nói được câu ghép, nhưng một số trẻ vẫn chỉ sử dụng được câu
đơn. Trong hoạt động tạo hình ở trẻ mẫu giáo, có những trẻ rất say mê trong hoạt động
sáng tạo, trẻ tạo nên những bức tranh phong phú, ngược lại có những trẻ rất thờ ơ.
Nguyên nhân của sự phát triển không đồng đều giữa các trẻ em do cả yếu tố bên
trong (nhu cầu, hứng thú, tính tích cực hoạt động và giao tiếp v.v...) và yếu tố bên ngoài
như môi trường sống và giáo dục (ví dụ những đứa trẻ được gia đình luôn quan tâm chăm
sóc, giao tiếp tốt với trẻ, tạo ra môi trường để khuyến khích trẻ nói, thì trình độ ngôn ngữ
sẽ phát triển hơn hẳn so với trẻ không được gia đình quan tâm).
Hiểu được quy luật về tính không đồng đều sẽ giúp các nhà giáo dục phát huy
được vai trò chủ đạo của mình trong quá trình tổ chức hoạt động, định hướng, điều chỉnh,
điều khiển sự phát triển tâm lý của trẻ em.
f. Quy luật về tính mềm dẻo và có khả năng bù trừ

Hệ thần kinh của trẻ em rất mềm dẻo nên nhà giáo dục có thể làm thay đổi tâm lí
trẻ em. Tính mềm dẻo cũng tạo ra khả năng bù trừ. Khi một chức năng tâm lí hoặc sinh lí
nào đó yếu hoặc thiếu thì những chức năng tâm lí khác được tăng cường, phát triển mạnh
hơn để bù đắp hoạt động không đầy đủ của chức năng bị yếu hay bị hỏng. Thí dụ: khuyết
tật của thị giác được bù đắp bằng sự phát triển thính giác, trí nhớ kém được bù bằng tính
tổ chức cao và tính chính xác của hoạt động.
Sự bù trừ này được chứng minh ở cả góc độ tâm lý lẫn sinh lý. Nhà sinh lý học
thần kinh và tâm lý học hành vi người Mỹ K. Lashley và các cộng sự đã nghiên cứu và
cho thấy nếu một vùng nào đó trên vỏ não đang hoạt động với một chức năng nhất định,
khi vùng đó bị cắt bỏ thì các vùng khác của vỏ não sẽ thay thế vùng vỏ não bị cắt và hoạt
động bị mất sẽ được khôi phục. Theo nghiên cứu của của nhà phân tâm học A. Adler, con
người ngay từ nhỏ đã có xu hướng vươn tới sự tốt đẹp. Con người ý thức được sự thiếu
hụt, yếu kém và mặc cảm về điều đó nhưng điều này lại trở thành động lực thúc đẩy cá
nhân khắc phục, bù trừ sự thiếu hụt đó. Đứa trẻ muốn nhìn tất cả nếu trẻ bị mù, muốn
nghe tất cả nếu tai của trẻ bị khiếm khuyết, muốn nói nếu trẻ gặp khó khăn về ngôn ngữ
22


v.v... Xu hướng bù trừ trong tâm lí là quy luật tâm lí cơ bản trong quá trình phát triển.
Thậm chí, sự bù trừ có thể quá mức (siêu bù trừ), dẫn đến chuyển hoá sự yếu kém trở
thành sức mạnh.
Như vậy, cả về phương diện hành vi bên ngoài, các cấu trúc tâm lí bên trong và cơ
chế sinh lí thần kinh của vỏ não đều cho thấy sự linh hoạt và khả năng bù trừ của cá nhân
trong quá trình phát triển. Việc phát hiện quy luật về tính mềm dẻo và bù trừ trong quá
trình phát triển tâm lí đã vạch ra cơ sở khoa học cho việc điều chỉnh sự lệch lạc và khắc
phục sự chậm trễ, hẫng hụt tâm lí của cá nhân, do các tác động từ phía chủ thể và từ phía
môi trường, đem lại sự cân bằng và phát triển bình thường cho cá nhân.
1.4. Phương pháp nghiên cứu của Tâm lý học dạy học đại học
a. Phương pháp luận của Tâm lý học sư phạm đại học là học thuyết về các phương
pháp nhận thức khoa học và cải tạo thế giới, là những quan điểm duy vật biện

chứng về bản chất tâm lý, về sự thống nhất ý thức, nhân cách và hoạt động. Những
quan điểm đó là:
-

Tâm lý người là sản phẩm cao nhất của sự phát triển vật chất, là chức năng của não, là
sự phản ánh hiện thực khách quan.

-

Các quá trình tâm lý là hình ảnh chủ quan của thế giới khách quan.

-

Có sự thống nhất giữa ý thức, nhân cách, hoạt động của con người. Tâm lý được biểu
hiện và hình thành trong hoạt động và giao tiếp. Thông qua phương tiện hoạt động của
chủ thể mà tâm lý của nó trở thành được nhận thức đối với người khác.
b. Các phương pháp cụ thể:
Phương pháp là sự tổng hợp các cách thức và các quan điểm nhận thức các quy luật
của tự nhiên và xã hội. Phương pháp nghiên cứu Tâm lý hoc sư phạm đại học là các
cách thức nghiên cứu những đặc điểm tâm lý hoạt động của sinh viên, của giảng viên
và của tập thể sinh viên. Bao gồm các nhóm phương pháp sau:
-

Nhóm phương pháp nghiên cứu lý luận.

-

Phương pháp lập kế hoạch nghiên cứu.

23

-

Phương pháp tổ chức nghiên cứu. Có 3 phương pháp tổ chức nghiên cứu: so sánh
(hay gọi là phương pháp nghiên cứu cắt ngang); nghiên cứu theo chiều dọc (bổ
dọc); phương pháp phức hợp.

Trong nghiên cứu tâm lý, cần xem xét kỹ các thành phần của việc tổ chức nghiên cứu:
số lượng các đối tượng nghiên cứu (n); số lượng các chỉ số nghiên cứu (m); số thời
điểm nghiên cứu (t).
Các phương pháp nghiên cứu chuyên biệt được sử dụng trong Tâm lý học sư phạm
bao gồm:
Quan sát: Kelly (1965) định nghĩa quan sát như một sự kiểm tra có tính phương

(i)

pháp về hành vi của một cá thể hoặc của một nhóm cùng với việc suy luận được
căn cứ trên những giải thích về các nhân tố ảnh hưởng đến hành vi. Theo Flores,
độ tin cậy của quan sát có thể được đảm bảo nhờ: (a) Hành vi của cá nhân hoặc
nhóm sẽ thay đổi tuỳ thuộc vào hoàn cảnh và thời gian, vì vậy việc quan sát cần
phải được tiến hành trong những điều kiện và bối cảnh khác nhau để đảm bảo độ
chắc chắn; (b) Các quan sát cần phải được lặp lại và có tính hệ thống. Một hành vi
có thể xảy ra một lần và không tái diễn, do đó những quan sát lặp lại và có tính hệ
thống sẽ làm bộ lộ những xu thế hành vi hoặc mẫu hành vi thường là nhất quán đối
với một cá thể hoặc có tính đặc trưng cho một nhóm tuổi nào đó. Vì vậy, khi quan
sát cần phải ghi chép nghiêm túc và kịp thời (như là chụp ảnh vậy); (c) Sự chuẩn bị
kỹ càng cho việc quan sát cũng là một nhân tố đảm bảo độ tin cậy, trong đó cần
lưu ý việc huấn luyện kỹ năng quan sát, cũng như khả năng tiên liệu về hành vi sẽ
xảy ra và biết tách bóc chúng ra khỏi những hành vi khác.

(ii)

Thang phân loại: Các nhà tâm lý học cho rằng thang phân loại là một công cụ
hữu hiệu để phân biệt, xác định các nét tính cách hoặc đặc điểm của học sinh sinh viên. Chẳng hạn Flores đưa ra một thang phân loại sau đây:

5

4

3

2

1

Hoàn toàn đáng tin Hầu như luân đáng Có thể đáng tin Không đáng tin Vô trách nhiệm. Có
cậy trong mọi tình tin cậy trong mọi cậy
huống

tình huống

trong cậy. Thường xao thể luân luân không

nhiều

tình nhãng

huống

nhiệm

24

trách đáng tin cậy


Khi sử dụng thang phân loại cần tránh tính chủ quan, cũng như những định kiến về đối
tượng được đánh giá phân loại, khiến việc đánh giá có thể bị sai lệch, hoặc đánh giá quá
cao, hoặc đánh giá quá thấp. Kết quả của việc phân loại đánh giá bằng thang phân loại sẽ
có ý nghĩa và hữu ích nếu chúng được giải thích kết hợp với những dữ kiện khác về đối
tượng.
(iii)

Bảng hỏi: Là một công cụ chuyên biệt được sử dụng trong tâm lý học giáo dục
trước hết nhằm mục đích thu thập, phân loại, giải thích thông tin, niềm tin, dư
luận... Về mặt hình thức, bảng hỏi gồm một dãy câu hỏi được xây dựng tỉ mỉ, cẩn
thận. Các câu hỏi cần được xây dựng sao cho câu trả lời thu được có tính khách
quan, không bị áp đặt và cũng tránh bị phân tán quá mức. Yếu điểm lớn nhất của
phương pháp này là không thể xác minh được năng lực và sự trung thực của người
trả lời.

(iv)

Kỹ thuật đo lường xã hội được sử dụng để xác định quan hệ liên nhân cách giữa
các sinh viên, nó là một công cụ hỗ trợ cho phương pháp quan sát. Flores đưa ra
một số chỉ dẫn khi sử dụng phương pháp này như sau: (a) Một cách để có được
thông tin đo lường xã hội là: yêu cầu mỗi sinh viên viết ra tên của 3 bạn đồng học
(chẳng hạn) mà sinh viên đó muốn cùng học tập, cùng làm việc, cùng chơi. Mức
độ ưa thích sẽ được đánh thứ tự lần lượt từ 1,2,3,... (b) Dựa trên sự lựa chọn đó
thành lập nên một lược đồ quan hệ xã hội (Sociogram), các mũi tên trong lược đồ

sẽ chỉ hướng của dự lựa chọn bạn chơi, bạn học, bạn làm,... (c) Người giảng viên
phụ trách lớp cần biết rằng một sinh viên có thể lựa chọn “bạn chơi” khác nhau
trong những hoàn cảnh khác nhau, thậm chí ở lứa tuổi sinh viên, một sự bất đồng
nhỏ cũng có thể dẫn đến sự thay đổi bạn chơi. (d) Những dữ liệu thu được, giảng
viên cần phải giữ tuyệt mật, vì sự tiết lộ có thể gây ra những bất lợi trong bầu
không khí của tập thể sinh viên. (e) Những phát hiện về mặt đo lường xã hội
thường khó giải thích rõ ràng vì sao một sinh viên này được nhiều bạn ưa chọn,
trong khi những sinh viên khác lại không? Tuy vậy, những khó khăn kiểu này
không nên là vật cản trở trong việc nghiên cứu mối quan hệ giữa giảng viên và
sinh viên.
25