nghiên cứu và đề xuất phương pháp mô hình hóa tri thức cho hệ thống văn bản luật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ

NGUYỄN HÀ THANH

NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT PHƯƠNG PHÁP
MÔ HÌNH HÓA TRI THỨC CHO HỆ THỐNG VĂN BẢN LUẬT

LUẬN VĂN THẠC SỸ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN

HÀ NỘI - 2017
i


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC CÔNG NGHỆ

NGUYỄN HÀ THANH

NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT PHƯƠNG PHÁP
MÔ HÌNH HÓA TRI THỨC CHO HỆ THỐNG VĂN BẢN LUẬT

Ngành:

Công nghệ thông tin

Chuyên ngành:

Kỹ thuật phần mềm

Mã số:

60480103

LUẬN VĂN THẠC SỸ CÔNG NGHỆ THÔNG TIN

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS TS. NGUYỄN VIỆT HÀ

HÀ NỘI - 2017
ii


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan công việc trong luận văn này được thực hiện bởi chính tôi.
Các số liệu, kết quả được trình bày trong luận văn là hoàn toàn trung thực. Tất cả
các tài liệu tham khảo, công trình nghiên cứu, kết quả công việc của người khác
được sử dụng trong đề tài đều được ghi rõ nguồn. Nếu như những gì tôi nói trên
đây là trái sự thật, tôi xin chịu mọi trách nhiệm theo pháp luật và quy định của nhà
trường.

Hà Nội, ngày ... tháng ... năm ......
Chữ ký ..........................................

i


LỜI CẢM ƠN
Thực hiện luận văn là việc cá nhân của mỗi học viên cao học để có thể lấy
bằng Thạc sỹ nhưng để luận văn có được chất lượng tốt và có đóng góp thực tiễn
cho xã hội thì đó là công sức của nhiều người.

Đầu tiên, tôi xin cảm ơn gia đình tôi, những người đã ủng hộ tôi tuyệt đối
trên nhiều phương diện để tôi có thể theo đuổi sự lựa chọn của mình. Tôi cũng xin
cảm ơn Thầy Nguyễn Việt Hà, người Thầy đã truyền cho tôi động lực, cho tôi
nhiều kiến thức và kinh nghiệm quý báu trong nghiên cứu khoa học nói chung và
trong thực hiện đề tài nói riêng.
Tôi xin cảm ơn các thầy cô tại Trường Đại học Công nghệ và Khoa Luật, Đại
học Quốc gia Hà Nội, những người đã đào tạo và giúp tôi trưởng thành trong năng
lực nghề và năng lực nghiên cứu.
Tôi xin cảm ơn các bạn sinh viên trong nhóm nghiên cứu Skylab, Trường
Đại học Công nghệ, ĐHQGHN đã cùng tham gia đóng góp ý kiến cho đề tài và
giúp sức cho tôi trong việc thu thập dữ liệu cũng như thử nghiệm phương pháp
được đề xuất trong luận văn.

Tôi xin chân thành cảm ơn!

ii


MỤC LỤC
CHƯƠNG 1. ĐẶT VẤN ĐỀ ........................................................................... 1
1.1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1
1.2. Các nghiên cứu liên quan........................................................................... 2
1.2.1. Các nghiên cứu về biểu diễn tri thức.................................................. 2
1.2.2. Các nghiên cứu về Legal Engineering ............................................... 4
1.3. Nhiệm vụ của luận văn .............................................................................. 5
1.4. Cấu trúc luận văn ....................................................................................... 5
CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT ............................................................... 7
2.1. Mô hình hóa tri thức .................................................................................. 7
2.1.1. Tri thức và biểu diễn tri thức .............................................................. 7
2.1.2. Mô hình tri thức .................................................................................. 8

2.1.3. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng ngôn ngữ khung ................. 8
2.1.4. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng luật sinh ............................. 9
2.1.5. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng mạng ngữ nghĩa ...............10
2.2. Văn bản pháp luật ....................................................................................12
2.2.1. Văn bản pháp luật và vai trò của văn bản pháp luật.........................12
2.2.2. Các loại văn bản pháp luật ...............................................................12
2.2.3. Đặc trưng về hiệu lực của văn bản pháp luật ...................................14
CHƯƠNG 3. MÔ HÌNH HÓA TRI THỨC CHO VĂN BẢN LUẬT ...... 15
3.1. Mô tả bài toán ..........................................................................................15
3.2. Phân tích tính chất của văn bản pháp luật................................................15
3.3. Mô tả phương pháp ..................................................................................17
3.3.1. Phân tích và lựa chọn kỹ thuật biểu diễn .........................................17
3.3.2. Cấu trúc khung .................................................................................18
3.3.3. Các luật suy diễn ..............................................................................23
3.5. Đánh giá phương pháp .............................................................................24
3.5.1. Điểm mạnh của phương pháp...........................................................24
iii


3.5.2. Hạn chế của phương pháp ................................................................25
CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM .................................................................... 26
4.1. Phương pháp và dữ liệu thực nghiệm ......................................................26
4.2. Kết quả thực nghiệm và phân tích ...........................................................29
4.3. Xây dựng hệ thống hướng dịch vụ ..........................................................31
4.4. Đánh giá thực nghiệm ..............................................................................35
CHƯƠNG 5. KẾT LUẬN ............................................................................. 36
PHỤ LỤC A. CÁC CĂN CỨ PHÁP LÝ........................................................ 37
PHỤ LỤC B. CÀI ĐẶT CÁC LUẬT SINH .................................................. 42
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 43

iv


Danh sách hình vẽ
Hình 1.1. Kiến trúc phân tầng của web ngữ nghĩa [39]........................................ 3
Hình 2.1. Dữ liệu, thông tin và tri thức [30] ......................................................... 7
Hình 2.2. Ví dụ về mạng ngữ nghĩa....................................................................10
Hình 2.3. Ví dụ về nhược điểm của mạng ngữ nghĩa .........................................11
Hình 3.1. Minh họa quan hệ trích dẫn giữa các VBPL ......................................21
Hình 3.2. Minh họa quan hệ hướng dẫn giữa các VBPL ...................................22
Hình 3.3. Minh họa quan hệ thay thế giữa các VBPL ........................................22
Hình 4.1. Dữ liệu thu thập được .........................................................................26
Hình 4.2. Tình trạng văn bản 01/2000/NQ-HĐTP theo CSDLQG ....................31
Hình 4.3. Kiến trúc của hệ cơ sở tri thức ............................................................32
Hình 4.4. Truy vấn và phản hồi giữa client và server ........................................33
Hình 4.5. Ứng dụng Hỗ trợ soạn thảo văn bản luật IEE.....................................34
Hình 4.6. Ứng dụng hỗ trợ đọc văn bản luật ......................................................34

Danh sách bảng
Bảng 3.1. Mức lương tối thiểu vùng thay đổi qua từng năm..............................17
Bảng 3.2. Các loại văn bản pháp luật .................................................................18
Bảng 3.3. Khung về loại văn bản........................................................................19
Bảng 3.4. Khung về văn bản pháp luật ...............................................................20
Bảng 3.5. Khung về quan hệ...............................................................................23
Bảng 3.6. Danh sách các luật suy diễn ...............................................................24
Bảng 4.1. Thống kê dữ liệu theo loại văn bản ....................................................27
Bảng 4.2. Thống kê dữ liệu theo năm ban hành .................................................28
Bảng 4.3. Kết quả thực nghiệm ..........................................................................29

v

Các ký hiệu viết tắt

AMD
BLDS
CPU
CSDLQG
GPU
IEE
KMP
MHz
MIPS
NĐ
NQ
QPPL
RAM
REST
TT
VBADPL
VBHC
VBPL
VBQPPL

Advanced Micro Devices
Bộ luật dân sự
Central Processing Unit
Cơ sở dữ liệu quốc gia
Graphic processing unit
Integrated editing environment

Thuật toán Knuth–Morris–Pratt
Megahertz.
Million instructions per second
Nghị định
Nghị quyết
Quy phạm pháp luật
Random Access Memory
Representaion State Transfer
Thông tư
Văn bản áp dụng pháp luật
Văn bản hành chính
Văn bản pháp luật
Văn bản quy phạm pháp luật

vi


Tóm tắt
Văn bản pháp luật đóng một vai trò quan trọng trong hệ thống pháp luật của
mọi quốc gia. Với mục tiêu xử lý tự động các thông tin và phát huy hiệu quả của
các tri thức từ văn bản pháp luật, chúng ta cần một phương pháp mô hình hóa tri
thức phù hợp cho chúng. Trong phạm vi của nghiên cứu này, chúng tôi khảo sát kỹ
lưỡng các đặc tính của hệ thống văn bản pháp luật Việt Nam và đề xuất phương
pháp mô hình hóa cho các văn bản và quan hệ giữa chúng. Thách thức chính của
công việc này là xử lý được tính chất luôn thay đổi của các văn bản luật, khoảng
thời gian có hiệu lực và các mối liên hệ chặt chẽ giữa chúng. Các tính chất và các
mối quan hệ được biểu diễn trong cơ sở tri thức mà chúng tôi thiết kế được lựa
chọn để thông tin trong các văn bản pháp luật trở nên hữu dụng nhất. Khi biểu diễn
cơ sở tri thức của mình, chúng tôi so sánh ba phương pháp biểu diễu tri thức phổ
biến là: Mạng ngữ nghĩa, Luật sinh và Ngôn ngữ khung, trên cơ sở đó, các điểm

mạnh của các phương pháp này được kế thừa trong phương pháp được đề xuất
trong nghiên cứu. Bên cạnh đó, chúng tôi cài đặt một hệ thống hướng dịch vụ cung
cấp dịch vụ truy vấn tri thức cho các hệ thống khác.
Từ khóa
Mô hình hóa tri thức, Văn bản pháp luật Việt Nam, Ngôn ngữ Khung, Luật sinh.

vii


Abstract
Legal documents play an important role in legal system of every nation. In
order to automated process information and make use of knowledge from legal
documents, we need an appropriate knowledge representation for them. In this
research, we investigate properties of Vietnamese legal document system and
propose a representation for the documents and their relationships. The main
challenge for this task is dynamic charateristics, validity period and binding
relationships among legal documents. Properties and relationships which we design
to represent in our knowlege base are selective in order to make use of information
within legal documents. In order to represent our knowlege base, we compare three
methods: Semantic Network, Production Rules, Frame Language and make use of
their advantages in our representation. Moreover, we implement a service-oriented
system providing knowledge querying service for other application systems based
on our research result.
Keywords
Knowledge representation, Vietnamese Legal Document System, Frame
language, Production rule.

viii

CHƯƠNG 1.

ĐẶT VẤN ĐỀ

1.1. Lý do chọn đề tài
Mặc dù được xây dựng bởi những người được đào tạo bài bản về pháp luật
nhưng với khối lượng tri thức đồ sộ chứa trong các bộ luật và các văn bản hướng
dẫn thì việc xảy ra sai sót là chuyện không tránh khỏi [2]. Ngoài ra, hệ thống pháp
luật không phải là một hệ thống bất biến, khi có một sửa đổi nhỏ tại một văn bản
nào đó, để giữ được tính thống nhất, những phần liên quan khác trong toàn bộ hệ
thống cũng cần được sửa đổi theo, đây là công việc nhàm chán và dễ sai sót đối với
con người [41]. Vì những lý do trên, việc tin học hóa hệ thống văn bản pháp luật sẽ
góp phần nâng cao kỹ thuật lập pháp, đảm bảo cơ chế bảo hiến [1] trong hệ thống
pháp luật Việt Nam cũng như giải quyết được sự chồng chéo trong hệ thống văn
bản pháp luật [3].
Xã hội của chúng ta được điều chỉnh bởi các quy phạm pháp luật có mối
quan hệ ràng buộc lẫn nhau [8]. Trong định hướng xây dựng một xã hội thông minh
có sự phục vụ và hỗ trợ của hệ thống máy tính (e-Society), luật pháp đóng vai trò
rất quan trọng [28]. Từ kinh nghiệm của các quốc gia, những nghiên cứu và ứng
dụng khoa học máy tính, kỹ thuật phần mềm và trí tuệ nhân tạo vào pháp luật sẽ
giúp nâng cao chất lượng của hệ thống pháp luật [41].
Để thực hiện điều đó, các tri thức trong miền ứng dụng này cần được sắp xếp
và biểu diễn dưới hình thức thuận tiện tối đa cho máy tính trong việc hiểu và áp
dụng hiệu quả trong các giải thuật tự động [33]. Vì vậy, chúng tôi nghiên cứu và đề
xuất một mô hình tri thức cho hệ thống văn bản luật Việt Nam dựa trên phân tích
đặc điểm, tính chất của hệ thống này.
Phương pháp của chúng tôi kế thừa một số kỹ thuật biểu diễn tri thức đã có và
cải tiến chúng hướng tới mục tiêu đáp ứng được sự thay đổi không ngừng của hệ
thống văn bản luật. Đây là tiền đề cho các nghiên cứu khác về trí tuệ nhân tạo có thể
tiếp cận tốt hơn, giải quyết triệt để hơn các bài toán đặt ra trong miền tri thức này.

1


1.2. Các nghiên cứu liên quan
1.2.1. Các nghiên cứu về biểu diễn tri thức
Biểu diễn và mô hình hóa tri thức là bài toán cơ sở trong trí tuệ nhân tạo. Bài
toán này đầu tiên được khởi xướng để phục vụ cho Hệ giải Bài toán Tổng quát [34]
của Allen Newell và Herbert A. Simon. Cho đến nay, biểu diễn tri thức là chủ đề
nghiên cứu của nhiều nhà khoa học và các tổ chức nghiên cứu phát triển trên thế
giới. Dưới đây là những nghiên cứu biểu diễn tri thức trong các hệ chuyên gia,
trong cuộc cách mạng web ngữ nghĩa và trong các ứng dụng trợ lý ảo.
Vào những năm 70, 80 của thế kỷ XX, các hệ trí tuệ nhân tạo sử dụng nền
tảng tri thức của một miền ứng dụng cụ thể phát triển dưới tên là các hệ chuyên gia
[27]. Tri thức được xây dựng trong các hệ chuyên gia bao gồm các thông tin về thế
giới và áp dụng các cơ chế suy diễn trên tập tri thức để có thể trả lời các câu hỏi.
Vào cùng thời điểm đó, các nhà nghiên cứu phát triển khái niệm mang tên ngôn
ngữ khung [22] và luật suy diễn [25]. Sự kết hợp của chúng tạo nên các hệ thống
mạnh mẽ, tiêu biểu là hệ thống KL-ONE [11] thời bấy giờ.
Được đề xuất năm 2001 bởi Berners-Lee, Hendler, và Lassila, công nghệ
web ngữ nghĩa [10] đã trở thành một phong trào toàn cầu. Công nghệ này cung cấp
cho chúng ta một cách tiếp cận mới trong việc quản lý thông tin, các quá trình phát
triển cũng như các nguyên tắc trong tạo lập và sử dụng siêu dữ liệu ngữ nghĩa [18].
Dẫn đầu bởi W3C, phong trào này khuyến khích các nhà phát triển web tái cấu trúc
nội dung của website thành dữ liệu web ngữ nghĩa. Thay vì chỉ mục website dựa
trên từ khóa, web ngữ nghĩa tạo nên các mô hình tri thức lớn tập hợp các khái niệm
[19]. Công nghệ này cải thiện kết quả tìm kiếm của người dùng web cũng như hoạt
động xử lý thông tin tự động của các tác tử [7].
Các máy tìm kiếm sử dụng các tác tử tự động truy cập vào các trang web để
tiến hành xếp hạng chúng với những từ khóa cho trước [24]. Mặc dù vậy, do chúng

không thể can thiệp được vào cấu trúc và nội dung các trang web nên đôi lúc kết
quả trả về không đúng với nhu cầu tìm kiếm của người dùng. Web ngữ nghĩa với
nền móng là các phương pháp biểu diễn tri thức đã góp phần giải quyết vấn đề này.
Với mục tiêu như vậy, W3C đưa ra những ngôn ngữ chuẩn có thể biểu diễn được
mô hình tri thức (ontology) giữa các website như OWL [12] , RDF [42] và RDF
shema [13] . Hình 1.1 [39] thể hiện kiến trúc phân tầng của web ngữ nghĩa.
2


Hình 1.1. Kiến trúc phân tầng của web ngữ nghĩa [39]

Năm 2011, trợ lý ảo Siri trên dòng sản phẩm iPhone và iPad của Apple thu
hút được sự chú ý của những người dùng điện thoại thông minh trên toàn thế giới
với khả năng nhận yêu cầu của người sử dụng thông qua giọng nói. Kể từ đó trở đi,
phát triển các ứng dụng trợ lý ảo trở thành xu hướng của các hãng công nghệ hàng
đầu thế giới [9].
Để các chương trình trợ lý ảo có thể xử lý tự động các công việc và thực hiện
chức năng của mình, trong quá trình cài đặt chúng, việc mô hình hóa tri thức là tối
quan trọng. Những tri thức cần được mã hóa là các nhà hàng, các bộ phim, các sự
kiện, những lời đánh giá, danh sách các địa điểm, các yêu cầu [16].
Các chương trình này thực hiện các phép suy diễn để có thể tìm ra phương án
tốt nhất, thực hiện những hành động phù hợp nhất đối với người sử dụng. Ngoài ra
chương trình có thể tự mở rộng và tái cấu trúc khi có thêm những nguồn thông tin
mới từ phía các hệ thống mà nó tương tác cũng như từ người dùng.

3


1.2.2. Các nghiên cứu về Legal Engineering
Legal Engineering (LE) [38] là một hướng nghiên cứu mới dựa trên ý tưởng

nếu coi xã hội là một hệ thống thì pháp luật là đặc tả của hệ thống ấy. Một hệ thống
pháp luật tốt sẽ góp phần tạo nên một xã hội tốt đẹp hơn. Các nghiên cứu này sử
dụng khoa học máy tính để áp dụng vào pháp luật để giảm tải công sức trong việc
xây dựng và sửa đổi luật, cũng như thiết kế các hệ thống thông tin phục vụ trong
lĩnh vực này. Dưới đây là một số nghiên cứu tiêu biểu về Legal Engineering trên
thế giới.
Tại Viện Khoa học và Công nghệ tiên tiến Nhật Bản (JAIST), nhóm của giáo
sư Takuya Katayama có những nghiên cứu trong việc kiểm chứng sự vận hành của
xã hội điện tử thông qua các kỹ thuật kiểm chứng mô hình [29]. Các yêu cầu đối
với một xã hội điện tử bao gồm: Tính đúng đắn, Tính giải trình, Tính bảo mật, Tính
kháng lỗi, Tính tiến hóa và Tính tin cậy của cơ sở hạ tầng. Những nghiên cứu này
dựa trên ý tưởng vai trò của luật pháp đối với một xã hội tương ứng với vai trò của
bản đặc tả hình thức đối với một xã hội điện tử, vì vậy khi hình thức hóa pháp luật,
ta có thể sử dụng các kỹ thuật kiểm chứng phần mềm để kiểm chứng xã hội điện tử.
Cũng tại đây, nhóm của giáo sư Shimazu và PGS TS. Nguyễn Lê Minh có
những nghiên cứu về xử lý ngôn ngữ tự nhiên đối với cấu trúc của văn bản luật
như: Đưa ra mô hình cấu trúc logic của một đoạn văn bản luật [15], Phát hiện phần
giả định và phần hiệu lực trong một câu luật [14], Chuyển đổi các câu luật sang
hình thức logic [31]. Các phương pháp đưa ra trong các nghiên cứu dựa trên phân
tích đặc trưng của đoạn văn bản luật, cấu trúc của câu luật để áp dụng các thuật
toán phù hợp.
Tại đại học Exeter của vương quốc Anh, giáo sư Ajit Narayanan và giáo sư
Mervyn Bennun đã viết cuốn “Law, Computer Science, and Artificial Intelligence”
[32] gồm tập hợp các quan điểm của những nhà nghiên cứu về luật, khoa học máy
tính và trí tuệ nhân tạo. Cuốn sách này đề cao vai trò của việc kết hợp những ngành
khoa học đó để có được những nghiên cứu thiết thực hơn. Đại học Toronto của
Canada có bài tổng hợp các quan điểm trong việc kết hợp Luật và Khoa học máy
tính [41]. Giáo sư Benjamin Alarie, Khoa Luật đại học Toronto phân tích con
người khả năng ghi nhớ giới hạn và sự thiếu khách quan trong tiếp cận các vấn đề
pháp lý, do đó một hệ thống như Watson [26] rất hữu ích trong các bài toán trong

4


lĩnh vực này, hệ thống có thể đọc mọi thứ và đưa ra quan điểm một cách không
thiên vị.
Nghiên cứu về Legal Engineering là hướng nghiên cứu nhận được sự quan
tâm của các nhà khoa học trên thế giới. Tại mỗi quốc gia, hệ thống luật có những
đặc trưng riêng nên cần những giải pháp tương ứng. Chúng tôi mong muốn rằng kết
quả nghiên cứu được đề xuất trong luận văn có thể góp phần giúp cho các nghiên
cứu về Legal Engineering tại Việt Nam phát triển mạnh mẽ hơn.
1.3. Nhiệm vụ của luận văn
Trên thế giới, đặc biệt là các nước theo truyền thống pháp luật dân sự [40]
như Việt Nam, hệ thống văn bản luật là nguồn chính yếu trong việc điều chỉnh các
mối quan hệ xã hội. Trong hệ thống này, các văn bản luật có mối quan hệ chặt chẽ
và mật thiết với nhau. Một văn bản không thể tự nó quy định đầy đủ các khía cạnh
của các quy phạm pháp luật mà phải được kế thừa, trích dẫn, giải thích bởi một hay
nhiều văn bản pháp luật khác. Bên cạnh đó, hệ thống văn bản pháp luật là hệ thống
luôn vận động, một sự thay đổi nhỏ tại một văn bản cũng có thể ảnh hưởng đến tính
nhất quán trong toàn hệ thống. Tính chất đặc thù này của văn bản pháp luật khiến
cho việc mô hình hóa tri thức và giải tự động các bài toán đối với văn bản pháp luật
có những thử thách nhất định so với các loại văn bản khác.
Nhận thấy tầm quan trọng của việc mô hình hóa tri thức hệ thống văn bản
luật, trong phạm vi luận văn này, chúng tôi nghiên cứu và đề xuất một mô hình
biểu diễn tri thức cho hệ thống văn bản pháp luật tiếng Việt, sau đó cài đặt mô hình
vào một hệ thống hướng dịch vụ, cung cấp dịch vụ tri thức cho các hệ thống ứng
dụng. Phương pháp được sử dụng trong luận văn là phương pháp biểu diễn tri thức
sử dụng cấu trúc khung [22] kết hợp với phương pháp mô hình hóa tri thức bằng
luật sinh [25]. Cấu trúc khung và tập các luật sinh được đề xuất dựa trên tính chất
đặc trưng của văn bản luật.
1.4. Cấu trúc luận văn

Luận văn được trình bày trong 5 chương gồm các nội dung tổng quan về lĩnh
vực nghiên cứu, mô tả bài toán, cơ sở lý thuyết, phương pháp đề xuất, kết quả thực
nghiệm và hướng phát triển trong tương lai. Ngoài chương 1 đã được trình bày, các
phần còn lại luận văn có nội dung như sau:
5


Chương 2 nêu ra những cơ sở lý thuyết quan trọng làm nền móng cho việc đề
xuất phương pháp mô hình hóa tri thức của luận văn. Phần đầu chương nêu lên
những lý thuyết về tri thức và mô hình hóa tri thức gồm những khái niệm và
phương pháp chung của lĩnh vực. Tiếp đó là những lý thuyết về văn bản pháp luật,
phân loại và đặc trưng của chúng.
Chương 3 của luận văn phân tích kỹ những đặc điểm riêng có của hệ thống
văn bản pháp luật Việt Nam và đề xuất phương pháp mô hình hóa tri thức cho hệ
thống này dựa trên những phân tích và cơ sở đã có. Phần cuối chương nêu ra những
đánh giá sơ bộ về phương pháp trên phương diện những điểm mạnh, hạn chế và
nguyên nhân của chúng.
Chương 4 trình bày phương pháp thực nghiệm, dữ liệu dùng cho thực
nghiệm, kết quả thực nghiệm và phân tích các kết quả đó để đưa ra được những
nhận xét và hướng phát triển trong tương lai. Bên cạnh, chúng tôi cũng trình bày
những kết quả bước đầu trong việc áp dụng hệ thống vào các ứng dụng thực tế.
Chương 5 tổng kết toàn bộ những kết quả đã đạt được trong luận văn. Các
nội dung về xuất xứ bài toán, phương pháp, kết quả thực nghiệm, ý nghĩa và hướng
phát triển của nghiên cứu được thể hiện trong chương này.

6


CHƯƠNG 2.

CƠ SỞ LÝ THUYẾT

2.1. Mô hình hóa tri thức
2.1.1. Tri thức và biểu diễn tri thức
Tri thức hay kiến thức là những sự kiện, thông tin hay kỹ năng thu được
thông qua trải nghiệm hoặc giáo dục, những hiểu biết lý thuyết hay thực tiễn về
một vấn đề [35]. Trong khi tri thức hiện có thể được giải thích, mã hóa dưới dạng
ngôn ngữ, văn bản, âm thanh, phim, ảnh thì tri thức ẩn là những tri thức thu được từ
trải nghiệm thực tế, ẩn trong mỗi cá nhân và khó mã hóa cũng như chuyển giao ví
dụ như niềm tin, thái độ, kỹ năng. Trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo, biểu diễn tri trức
là biểu diễn được trạng thái của một miền bài toán như các đối tượng, thuộc tính
của các đối tượng và quan hệ giữa chúng [36].
Biểu diễn tri thức nhằm thể hiện thông tin về thế giới dưới hình thức thuận
tiện cho các hệ thống máy tính sử dụng. Biểu diễn tri thức được đặt trên nền tảng
nghiên cứu về con người, cách con người giải quyết các vấn đề, và biểu diễn tri
thức với mục đích đưa ra được mô hình giúp đơn giản hóa việc thiết kế và xây
dựng các hệ thống phức tạp. Biểu diễn tri thức có mối liên hệ chặt chẽ với logic để
có thể thực thi tự động các phép suy diễn, phổ biến là các phép suy diễn trên tập
hợp [17]. Giá trị của dữ liệu tăng lên khi nó được chuyển thành tri thức, là cơ sở
đưa ra các quyết định phù hợp. Hình 2.1 là lược đồ thể hiện quan hệ giữa Dữ liệu,
Thông tin và Tri thức.

Hình 2.1. Dữ liệu, thông tin và tri thức [30]
7


2.1.2. Mô hình tri thức
Mô hình tri thức là đặc tả hình thức một cách rõ ràng của các khái niệm, các
biến số cần cho quá trình tính toán và thiết lập mối quan hệ giữa chúng [23].
Mô hình tri thức được sử dụng như một khung trình bày tri thức về thế giới

hay một phần của nó. Các mô hình tri thức mô tả:
- Các cá thể: Các đối tượng cơ bản, nền tảng
- Các lớp: Các tập hợp, hay kiểu của các đối tượng
- Các thuộc tính: Thuộc tính, tính năng, đặc điểm, tính cách, hay các thông
số của các đối tượng.
- Các mối liên hệ: Cách thức mà các đối tượng liên hệ tới một đối tượng khác.
2.1.3. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng ngôn ngữ khung
Ngôn ngữ khung [22] cho phép các đối tượng trong thế giới thực được biểu
diễn một cách đầy đủ và linh hoạt. Sử dụng ngôn ngữ khung, các đối tượng được
đóng gói thành một thực thể có cấu trúc, bên cạnh đó các thao tác trên tri thức cũng
được định nghĩa trên cấu trúc đó, ví dụ khi mô tả khái niệm về một ma trận, các
thao tác có thể định nghĩa thêm có thể là phép tính định thức, tính ma trận nghịch
đảo hay véc tơ riêng của ma trận đã cho.
Khung (Frame) là cấu trúc tổng quát nhất bao gồm hai thành phần là Slot và
Facet. Slot thể hiện một thuộc tính của đối tượng được đặc tả bằng Khung. Mỗi
Slot lại được đặc tả chi tiết hơn bởi các Facet, đó là các thông tin hoặc thủ tục của
thuộc tính đặc tả bởi Slot. Facet có thể được định nghĩa gồm nhiều loại khác nhau:
-

Value (giá trị) : thể hiện giá trị hiện tại của thuộc tính mô tả bởi Slot
Default (giá trị mặc định): giá trị này được lấy nếu như Slot có giá trị rỗng
Range (miền giá trị): cho biết miền giá trị hợp lệ mà Slot có thể nhận
If added: thủ tục được gọi khi Slot được thêm vào hoặc cập nhật
If needed: Facet này mô tả một hàm để tính giá trị của slot
8


Các hệ thống trí tuệ nhân tạo trong thực tế thường sử dụng nhiều Khung,
chúng được liên kết với nhau theo một quan hệ nhất định. Đặc tính phân cấp và kế
thừa của Khung giúp cho ngữ nghĩa được thể hiện tốt hơn. Trong cây kế thừa, gốc

cây thể hiện mức độ trừu tượng cao nhất, các nút lá thể hiện Khung có mức độ trừu
tượng thấp nhất. Các Khung ở mức thấp có thể kế thừa tất cả những tính chất của
những Khung cao hơn. Đặc tính này của Khung đã được kế thừa và tạo thành lợi
thế của các ngôn ngữ hướng đối tượng. Cấu trúc phân cấp của khung cho phép
giảm bớt độ phức tạp trong quá trình xây dựng cơ sở tri thức và cho phép dễ dàng
phân loại tri thức.
2.1.4. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng luật sinh
Biểu diễn tri thức bằng luật sinh [25] là một kiểu biểu diễn tri thức có cấu
trúc. Ý tưởng cơ bản của phương pháp này là mô tả tri thức dưới một cấu trúc nhân
quả: “Nếu A thì B”. Luật sinh là công cụ mô tả tri thức phổ biến và được áp dụng
rộng rãi trong nhiều hệ thống thông minh vì nó có thể giải quyết các vấn đề thực tế.
Các luật sinh giúp giảm không gian tìm kiếm từ đó giảm độ phức tạp tính toán cho
các hệ thống. Bên cạnh đó, luật sinh có thể sử dụng để mã hóa các quyết định của
chuyên gia.
Một cách tổng quát luật sinh có dạng như công thức 2.1 :
(2.1)
Trong đó
mệnh đề điều kiện và

là các biểu thức logic. Trong đó

là

là mệnh đề kết luận. Mệnh đề điều kiện không chứa toán tử

OR ( ) giữa các biểu thức, trong trường hợp mệnh đề điều kiện chứa toán tử OR thì
luật ban đầu sẽ được tách thành hai luật mới không chứa toán tử OR. Mệnh đề kết
luận chỉ gồm duy nhất một biểu thức logic.
Bên cạnh những ưu điểm được nêu phía trên, biểu diễn tri thức bằng luật
sinh có những hạn chế riêng của nó. Đối với hệ thống luật chứa vòng lặp hoặc chứa

mâu thuẫn, quá trình suy diễn sẽ không dừng hoặc cho ra sai kết quả. Ngoài ra,
phương pháp biểu diễn bằng luật sinh mang lại sự khó khăn nếu muốn bổ sung cập
nhật cơ sở tri thức.
9


2.1.5. Phương pháp mô hình hóa tri thức bằng mạng ngữ nghĩa
Mạng ngữ nghĩa [37] là phương pháp biểu diễn tri thức dưới dạng một đồ thị
như một mô hình của bộ nhớ con người. Trong đồ thị, các đỉnh là các đối tượng
(khái niệm) còn các cung chỉ ra mối liên kết (quan hệ) giữa chúng. Đây là cách biểu
diễn tri thức phù hợp với nhu cầu giao tiếp của con người.
Hình 2.2 là một ví dụ của mạng ngữ nghĩa. Chúng ta có những khái niệm
như “Họa mi”, “Chim”, “Lông vũ”, “Tổ”, “Cánh” được kết nối bằng các quan hệ
như trong đồ thị. Bằng việc tìm kiếm trên đồ thị này, ta có được những kết luận như
“Họa mi có cánh”, “Họa mi có lông vũ” hay “Họa mi làm tổ”. Ta thấy rằng cách
biểu diễn này dễ hiểu đối với con người.
Họa mi
Lông vũ

là

có
Chim

làm

có

Tổ

Cánh

Hình 2.2. Ví dụ về mạng ngữ nghĩa

Điểm mạnh của mạng ngữ nghĩa chính là điểm mạnh của công cụ đồ thị
trong việc thực hiện các giải thuật tìm kiếm. Các thuật toán như tìm đồ thị liên
thông, tìm chu trình, tìm đường đi ngắn nhất đều có thể được áp dụng trên mạng
10


ngữ nghĩa. Các cung thể hiện quan hệ giữa hai đối tượng, vì vậy việc tìm kiếm trên
đồ thị chính là thực hiện cơ chế suy diễn trong mô hình tri thức.
Bên cạnh đó, việc thể hiện tri thức theo cách này giúp giảm bớt số lượng đồ
thị cần lưu trữ bằng việc kết hợp lưu trữ và tính toán suy diễn thông qua các thuật
toán trên đồ thị. Đối với đồ thị thông thường, các cung trong một đồ thị cùng biểu
diễn một ý nghĩa nhất định, do đó với mỗi quan hệ cần có một đồ thị riêng mô tả
quan hệ ấy. Điều này gây lãng phí tài nguyên và không thích hợp cho miền tri thức
không ngừng mở rộng như hệ thống văn bản pháp luật.
Mạng ngữ nghĩa phù hợp trong phân tích vấn đề nhưng điểm yếu của phương
pháp này khi cài đặt vào máy tính gặp phải những trở ngại kỹ thuật. Ví dụ trong
Hình 2.3, nếu ta thêm “Cánh cụt” vào đồ thị, ta sẽ có được “Cánh cụt có lông vũ”,
đây là một kết luận không chính xác. Sự sai lầm ở đây xuất phát từ các trường hợp
ngoại lệ trong quan hệ kế thừa, nếu ta can thiệp vào đồ thị để giải quyết các trường
hợp ngoại lệ này, các trường hợp khác trong toàn mạng ngữ nghĩa sẽ bị ảnh hưởng.

Cánh cụt

là

Họa mi

Lông vũ

là

có
Chim

làm

có

Tổ

Cánh

Hình 2.3. Ví dụ về nhược điểm của mạng ngữ nghĩa

11


2.2. Văn bản pháp luật
2.2.1. Văn bản pháp luật và vai trò của văn bản pháp luật
Tại Việt Nam, văn bản pháp luật là văn bản do các cơ quan nhà nước có
thẩm quyền ban hành, có hình thức và thủ tục do luật định, nội dung chứa đựng ý
chí Nhà nước dùng để điều chỉnh các quan hệ xã hội trong hoạt động quản lý Nhà
nước [6]. Những người không hoạt động trong lĩnh vực pháp lý thường đồng nhất
pháp luật với nội dung của các văn bản pháp luật, đây là một nhận thức chưa đúng
đắn. Các nguồn tạo nên pháp luật bao gồm: tập quán pháp, tiền lệ pháp và văn bản
pháp luật [5].

Mặc dù chỉ là một trong số những nguồn tạo nên pháp luật, hệ thống các văn
bản pháp luật là nguồn quan trọng trong thực tiễn áp dụng, thực thi pháp luật và
giải quyết tranh chấp. Đối với các nước theo truyền thống pháp luật dân sự [40], hệ
thống văn bản pháp luật là nguồn pháp luật chính trong giải quyết tranh chấp cũng
như xử lý người phạm tội, chủ thể vi phạm hành chính.
Việt Nam là một nước theo truyền thống pháp luật dân sự, văn bản quy phạm
pháp luật có vai trò không thể thay thế trong điều chỉnh các mối quan hệ xã hội, là
xương sống của cả hệ thống pháp luật Việt Nam. “Luật ban hành các văn bản quy
phạm pháp luật” [4] được Quốc hội Việt Nam thông qua và ban hành để đảm bảo
tính thống nhất và hiệu quả cao nhất trong hệ thống văn bản pháp luật.
Các thiết chế có thẩm quyền ban hành các loại văn bản quy phạm pháp luật
bao gồm Quốc hội, Ủy ban thường vụ quốc hội, Chủ tịch nước, Chính phủ, Thủ
tướng chính phủ, Bộ, cơ quan ngang Bộ, cơ quan trực thuộc Chính phủ, Tòa án
nhân dân tối cao, Viện kiểm sát nhân dân tối cao, Hội đồng nhân dân, Ủy ban nhân
dân [4]. Như vậy có thể thấy khối lượng văn bản pháp luật được ban hành rất lớn
và có ảnh hưởng sâu rộng đến các hoạt động của các cơ quan, tổ chức, cá nhân
trong một quốc gia.
2.2.2. Các loại văn bản pháp luật
Do sự đa dạng về tiêu chí phân loại và mục đích phân loại nên văn bản pháp
luật có thể được phân loại theo nhiều cách khác nhau. Mặc dù vậy, để phục vụ cho
mục tiêu mô hình hóa tri thức của chúng, chúng tôi trình bày cách thức phân loại
12


dựa trên mục đích, tính chất của văn bản quy pháp luật. Theo đó, văn bản pháp luật
có thể chia thành ba loại: văn bản quy phạm pháp luật, văn bản áp dụng pháp luật,
văn bản hành chính [6].
Văn bản quy phạm pháp luật (VBQPPL): được quy định rõ trong Luật ban
hành văn bản quy phạm pháp luật. Để hiểu được khái niệm này, cần phải hiểu khái
niệm Quy phạm pháp luật (QPPL) [5], đó là “quy tắc xử sự chung, có hiệu lực bắt

buộc chung, được áp dụng lặp đi lặp lại nhiều lần đối với cơ quan, tổ chức, cá
nhân trong phạm vi cả nước hoặc đơn vị hành chính nhất định, do cơ quan Nhà
nước, người có thẩm quyền quy định trong Luật này ban hành và được Nhà nước
bảo đảm thực hiện”
Điều 2, Luật Ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015 quy định “Văn
bản quy phạm pháp luật là văn bản có chứa quy phạm pháp luật, được ban hành
theo đúng thẩm quyền, hình thức, trình tự, thủ tục quy định trong Luật này. Văn
bản có chứa quy phạm pháp luật nhưng được ban hành không đúng thẩm quyền,
hình thức, trình tự, thủ tục quy định trong Luật này thì không phải là văn bản quy
phạm pháp luật”.
Văn bản áp dụng pháp luật (VBADPL) là văn bản do chủ thể có thẩm quyền
ban hành theo hình thức và trình tự thủ tục do pháp luật quy định, nhằm cá biệt hóa
các quy phạm pháp luật thành những mệnh lệnh cụ thể, áp dụng một lần đối với cá
nhân, tổ chức nhất định. Đây là văn bản cụ thể hóa các quy định của văn bản quy
phạm pháp luật và chỉ có hiệu lực đối với những người liên quan.
Văn bản hành chính (VBHC) là loại văn bản trong hệ thống hành chính nhà
nước, mang tính chất thông tin điều hành, nhằm cụ thể hóa việc thi hành những quy
định chung, quyết định quy phạm của cơ quan nhà nước cấp trên hoặc quy định quy
phạm của cơ quan mình nhằm giải quyết những vụ việc cụ thể trong khâu quản lý.
Ba loại văn bản này có sự khác nhau về thẩm quyền, trình tự thủ tục ban
hành, nội dung, số lần áp dụng, điều kiện có hiệu lực và đối tượng thi hành. Việc
xây dựng cơ sở tri thức cho hệ thống VBPL cần thể hiện được loại văn bản để
không bị mất mát nội dung trong lưu trữ, đây là điều kiện tiên quyết để những phép
suy diễn trên cơ sở tri thức không bị bế tắc hoặc đưa ra kết quả sai không chính xác
so với nguyên tắc của hệ thống VBPL.
13


2.2.3. Đặc trưng về hiệu lực của văn bản pháp luật
Thời điểm có hiệu lực và hết hiệu lực của văn bản pháp luật là thuộc tính

quan trọng để xác định xem những văn bản nào đang quy định các quan hệ xã hội
tại một thời điểm cụ thể. Các thời điểm này được quy định rõ trong Luật Ban hành
văn bản quy phạm pháp luật [4], có thể trích xuất được từ chính văn bản đó và
những văn bản có liên quan.
Thông thường thời điểm có hiệu lực của văn bản pháp luật được ghi rõ trên
văn bản đó. Mặc dù vậy, đối với văn bản quy phạm pháp luật được ban hành theo
trình tự, thủ tục rút gọn thì có thể có hiệu lực từ ngày thông qua hay ký ban hành.
Hiệu lực hồi tố là hiệu lực trở về trước của VBQPPL, trước khi nó được ban
hành. Về cơ bản, pháp luật Việt Nam chỉ chấp nhận hiệu lực hồi tố trong một số ít
các trường hợp đối với các VBQPPL cấp trung ương. Trong phạm vi của luận văn,
chúng tôi không giải quyết vấn đề hiệu lực hồi tố đối với các VBQPPL.
Một VBQPPL bị ngưng hiệu lực thi hành khi thuộc một trong các trường
hợp: (1) Bị đình chỉ thi hành, (2) Bị ra quyết định bãi bỏ, (3) Quyết định ngưng
hiệu lực thi hành trong một thời hạn nhất định. Sự kiện và thời điểm ngưng hiệu lực
được ghi rõ tại văn bản quy phạm pháp luật khác.
Văn bản quy phạm pháp luật hết hiệu lực thi hành khi thuộc một trong các
trường hợp: (1) Hết thời hạn có hiệu lực đã được quy định trong văn bản, (2) Được
sửa đổi, bổ sung hoặc thay thế bằng văn bản quy phạm pháp luật mới của chính cơ
quan nhà nước đã ban hành văn bản đó (3) Bị bãi bỏ bằng một văn bản của cơ quan
nhà nước có thẩm quyền.
“Văn bản quy phạm pháp luật hết hiệu lực thì văn bản quy phạm pháp luật
quy định chi tiết thi hành, văn bản đó cũng đồng thời hết hiệu lực” [4]. Quy định
mới này tại Luật ban hành văn bản quy phạm pháp luật 2015 được đánh giá là một
sự cải tiến lớn trong kỹ thuật lập pháp, giúp hệ thống hóa các VBQPPL. Đây cũng
là cơ sở quan trọng trong việc tạo các luật suy diễn được đề xuất ở Chương 3.
Về hiệu lực về không gian, văn bản quy phạm pháp luật trung ương có hiệu
lực trong phạm vi cả nước, văn bản quy phạm pháp luật địa phương có hiệu lực
trong phạm vi đơn vị hành chính, được quy định cụ thể ngay trong văn bản đó [4].
14

CHƯƠNG 3.

MÔ HÌNH HÓA TRI THỨC CHO VĂN BẢN LUẬT

3.1. Mô tả bài toán
Nhiệm vụ của đề tài là khái quát cơ sở lý thuyết, kế thừa những nghiên cứu
đã có, đề xuất phương pháp và xây dựng được hệ thống mô hình hóa tri thức cho
văn bản luật Việt Nam. Để tiện cho việc trình bày các kết quả nghiên cứu, bài toán
được mô tả như công thức 3.1.
=
=

(3.1)

Trong đó, là mốc thời gian, và là tập hợp các văn bản luật có hiệu lực
và quan hệ giữa chúng tại thời điểm . Hệ thống văn bản pháp luật không ngừng
vận động, tại mỗi thời điểm, tập hợp các văn bản pháp luật và quan hệ giữa chúng
là khác nhau. Ví dụ, ngày 31/12/2016, Bộ luật dân sự 2005 (số 33/2005/QH11)
được gọi là bộ luật dân sự hiện hành. Sau đó một ngày, ngày 1/1/2017 và kể từ đó
trở đi, Bộ luật dân sự 2015 (số 91/2015/QH13) bắt đầu có hiệu lực và thay thế
BLDS 2005. Điều này kéo theo hàng loạt các thay đổi trong quan hệ của các văn
bản trong hệ thống.
Việc trả lại tập hợp các văn bản có hiệu lực và quan hệ giữa chúng tại một
thời điểm không đơn thuần là gọi ra các thông tin được lưu trữ sẵn trong các bảng
của hệ cơ sở dữ liệu quan hệ. Hệ tri thức bên cạnh khả năng lưu trữ, cần có cơ chế
suy diễn để tính toán và đưa ra được tập hợp và một cách chính xác nhất. Cơ
chế lưu trữ thông tin và suy diễn cần dựa trên tính chất khách quan của các văn bản
pháp luật, các tính chất này được phân tích chi tiết trong Phần 3.2.
3.2. Phân tích tính chất của văn bản pháp luật

Trong việc xây dựng cơ sở tri thức cho văn bản luật trong phạm vi luận văn,
mỗi tính chất đặc trưng của văn bản pháp luật đóng một trong hai vai trò, hoặc là
hỗ trợ chứng minh tính đúng đắn của luật sinh hoặc quy định các ràng buộc mà hệ
tri thức này cần đáp ứng. Để có thể xây dựng một khung tri thức linh hoạt, đầy đủ
15