Lý Thường Kiệt

Nhiïìu tấc giẫ 104

L THÛÚÂNG KIÏÅT
L Thûúâng Kiïåt (1019 - 1105) tïn thêåt lâ Ngư Tën, tûå
Thûúâng Kiïåt, qụ úã lâng An Xấ, huån Quẫng Àûác (Cú Xấ, Gia
Lêm ngây nay). Do cố cưng trêën an phûúng nam, ưng àûúåc vua L
Thấnh Tưng phong túái chûác Ph Qëc Thấi y vâ ban Qëc tđnh
(hổ Vua). Trûúác êm mûu xêm lûúåc ca nhâ Tưëng, nùm 1075, L
Thûúâng Kiïåt ch trûúng "tiïu phất chïë nhên" (ra tay trûúác chïë ngûå
àõch) têën cưng thânh Ung Chêu, Khêm Chêu, bân àẩp xêm lûúåc
quan trổng ca àõch rưìi tiïëp àố àêåp tan 30 vẩn qn Tưëng chia 2
àûúâng thy - bưå xêm lûúåc Àẩi Viïåt tẩi phông tuën sưng Nhû
Nguåt (sưng Cêìu) nùm 1077. Sau chiïën thùỉng vang dưåi, ưng chêën
chónh ngoẩi giao, nưåi trõ, xêy dûång që
c gia Àẩi Viïåt ngây mưåt
thïm hng mẩnh
Ưng vưën hổ Ngư, tïn lâ Tën, ngûúâi úã lâng An Xấ, huån
Quẫng Àûác (Cú Xấ, Gia Lêm - Hâ Nưåi), con ca Sng Tiïët Tûúáng
Ngư An Ngûä. Vïì sau, ưng theo gia àònh sang ng úã phûúâng Thấi
Hôa (Hâ Nưåi).
Bònh sinh lâ ngûúâi khưi ngư tën t, thưng minh, nhanh
nhển. Ngûúâi cố chđ khđ, thđch nghïì vộ.
Hâng ngây, Ngư Tën thûúâng luån cung kiïëm bây trêån àưì,
àïm chong àên àổc binh phấp. Ưng chống thânh tâi vâ liïn tiïëp
àûúåc thùng chûác.
Nùm 20 tíi, Ngư Tën àûúåc àûa vâo lâm hoẩn quan trong
cung vua, 22 tíi giûä chûác "Hoâng mưn chi hêåu" trong qn tc
vïå... Khi vua L Thấnh Tưng lïn ngưi, Ngư Tën àûúåc rúâi khỗ
i
nhûäng chûác v trong nưåi cung vâ àûa ra gip viïåc nhâ vua tẩi
triïìu àònh. Ưng àûúåc phong lâ Thấi bẫo, cêìm "tiïët viïåt", ài thanh

tra cấc quan úã vng Thanh - Nghïå.
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 105

Nùm 1069 Thấnh Tưng ài àấnh Champa àïí n mùåt phđa
nam. Ưng àûúåc cûã lâm tûúáng tiïn phong, lêåp cưng lúán, vua phong
Ph qëc Thấi y, tûúác Khai qëc cưng vâ ban cho hổ L (do àố cố
tïn L Thûúâng Kiïåt).
Lc bêëy giúâ úã Trung Hoa, nhâ Tưëng gùåp nhiïìu rưëi ren, Tïí
tûúáng Vûúng An Thẩch àûa ra nhiïìu cẫi cấch nhûng khưng cố kïët
quẫ. Vua tưi nhâ Tưëng mong tòm lưëi thoất bùçng cấch xêm lûúåc Àẩi
Viïåt. Khi nhâ Tưëng chín bõ xêm lûúåc nûúác Viïåt, lc hưåi àâm vúái
cấc àẩi thêìn, ưng lâ ngûúâi àêìu tiïn trong lõch sûã dên tưåc dấm àïì ra:
"Ngưìi n àúåi giùåc sao bùçng àem qn àấnh trûúác àïí chùån cấc mi
nhổn c
a giùåc". Àố lâ cú súã ca chiïën lûúåc "Tiïn phất chïë nhên" (ra
tay trûúác, chïë ngûå àõch). Ưng nhòn xa trưng rưång, lêåp lẩi khưëi àoân
kïët trong triïìu, àïì nghõ Linh Nhên Thấi hêåu cho gổi L Àẩo
Thânh vïì trao chûác Thấi phố, cng bân viïåc giûä nûúác. Bïn trong
giûä n nưåi trõ chín bõ khấng chiïën chưëng ngoẩi bang.
Nùm 1075 ưng àem 10 vẩn qn chia lâm hai àẩo àấnh sang
àêët nhâ Tưëng. Àẩo qn thûá nhêët do phố tûúáng Tưn Àẫn chó huy,
gưìm qn ca cấc vng dên tưåc do Thên Cẫnh Phc, Vi Thû An,
Hoâng Kim Mận... dêỵn àêìu, àấnh thùèng vâo thânh Ung Chêu
(Nam Ninh - Trung Qëc) theo àûúâng bưå. Àẩo qn thûá hai do ưng
trûåc tiïë
p chó huy, theo àûúâng biïín àưí bưå vâo Chêu Khêm, Chêu
Liïm (Quẫng Àưng). Vâo àêët Tưëng, ưng viïët "Phẩt Tưëng lưå bưë vùn"
nối rộ l do cåc hânh qn ca mònh lâ àêåp tan sûå chín bõ xêm
lûúåc ca nhâ Tưëng vâ gip nhên dên Hoa Nam thoất khỗi cẫnh
lêìm than do Vûúng An Thẩch cng triïìu àònh nhâ Tưëng gêy ra.

Ưng cng ra lïånh cho qn khưng àûúåc àưång túái "cấi kim súåi chó"
ca dên. Nhúâ àố, qn ưng ài àïën àêu, qn Tưëng bõ àấnh tan àïën
àêëy. Nhên dên Hoa Nam gổi ưng lâ "cha hổ L". Qn Viïåt tiïën
vâo thânh Ung Chêu vâ sau mưåt thúâi gian vêy hậm àậ hẩ àûúåc
thânh. Thêëy cåc hânh qn àậ àẩt kïët quẫ, ưng hẩ lïånh rt qn
vïì, chín bõ chưëng giùåc.
Nùm 1077, 30 va
ån qn Tưëng do Quấch Qu chó huy trân
sang Viïåt Nam ta. Ưng cho lêåp phông tuën sưng Nhû Nguåt
(sưng Cêìu) àïí chùån giùåc rưìi cho thy qn àấnh bẩi giùåc úã vng
biïín Quẫng Ninh. Qn bưå ca Quấch Qu àấnh àïën sưng Nhû
Nhiïìu tấc giẫ 106

Nguåt bõ chùån àûáng. Nhiïìu trêån chiïën àêëu quët liïåt xẫy ra. Giùåc
Tưëng khưng sao vûúåt àûúåc phông tuën Nhû Nguåt, àânh àống
trẩi chúâ viïån binh. Àang àïm, L Thûúâng Kiïåt cho ngûúâi vâo àïìn
thúâ Trûúng Hưëng, Trûúng Hất úã phđa nam búâ sưng Nhû Nguåt,
giẫ lâm thêìn àổc vang bâi thú, sau nây àûúåc coi nhû "Bẫn tun
ngưn àưåc lêåp àêìu tiïn" ca Viïåt Nam:
"Nam qëc sún hâ Nam àïë cû
Tiïåt nhiïn àõnh phêån tẩi thiïn thû
Nhû hâ nghõch lưỵ lai xêm phẩm
Nhûä àùèng hânh khan th bẩi hû"
(Sưng ni nûúác Nam vua Nam úã
Rânh rânh àõnh phêån tẩi sấch trúâi
Cúá sao l giùåc sang xêm phẩm
Chng bay sệ bõ àấnh túi búâ
i).
Nhúâ thïë tinh thêìn binh sơ thïm hùng hấi.
Thúâi cú àïën, ưng tưí chûác mưåt trêån quët chiïën, vûúåt sưng

àấnh vâo trẩi ca giùåc. Hún mưåt nûãa sưë qn giùåc bõ tiïu diïåt. Tiïëp
àố, ưng cho ngûúâi sang nghõ hôa, múã àûúâng thoất cho giùåc: Quấch
Qu àưìng vâ vưåi vậ rt qn vïì. Qn Viïåt bấm sất giùåc vâ
chiïëm lẩi nhûäng vng àêët àậ mêët. Sau chiïën thùỉng, L Thûúâng
Kiïåt lo viïåc nưåi trõ, tu bưí àï àiïìu, àûúâng sấ, sûãa àưíi bưå mấy hânh
chđnh trong cẫ nûúác. Vua L nhêån ưng lâm em ni vâ cûã ưng
trưng coi chêu ấi.
Nhûäng nùm cëi àúâi, ưng côn cêìm qn ài àấnh L Giấ
c úã
Diïỵn Chêu (1103), dểp giùåc Chiïm qëy nhiïỵu úã Bưë Chđnh (1104),
tưí chûác lẩi bưå mấy qn àưåi, duåt àưíi cấc àún võ tûâ cêëm binh àïën
dên binh.
Vúái cưng lao hiïín hấch ca mònh, L Thûúâng Kiïåt tûâng àûúåc
cẫ triïìu àònh nhâ L qu trổng. Ngay lc ưng côn sưëng, L Nhên
Tưng àậ cho lâm bâi hất àïí tấn dûúng cưng trẩng. Ưng àûúåc lõch sûã
ghi nhêån lâ anh hng kiïåt xët, mưåt con ngûúâi hiïën dêng cẫ têm
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 107

hưìn sûác lûåc cho sûå nghiïåp àưåc lêåp ca Tưí qëc úã bíi àêìu thúâi tûå
ch. Tâi nùng qn sûå kiïåt xët ca ưng lâm kễ th khiïëp phc.
Theo Lï Qu Àưn, chđnh sûã Tưëng phẫi thûâa nhêån: binh phấp
"àấnh àêu thùỉng àêëy" ca nhâ L àậ àûúåc Sấi Diïn Khấnh nhâ
Tưëng mư phỗng vâ àûúåc Tưëng Thêìn Tưng "cho lâ phẫi".
Phố tiïën sơ VÙN KHỤ
Nhiïìu tấc giẫ 108

LÏ ÀẨI HÂNH
Lï Hoân (941-1005) qụ úã thưn Trung Lêåp, Thổ Xn, Thanh
Hốa, súám mưì cưi cẫ cha lêỵn mể. Lúán lïn, ưng theo Nam Viïåt Vûúng
Àinh Liïỵn àấnh dểp cấc sûá qn, àûúåc Àinh Bưå Lơnh cho giûä túái

chûác Thêåp àẩo tûúáng qn. Cha con Àinh Tiïn Hoâng bõ giïët hẩi,
ưng àûúåc cûã lâm Nhiïëp chđnh rưìi àûúåc suy tưn lâm Hoâng àïë. Nùm
980, nhâ Tưëng xêm lûúåc Àẩi Cưì Viïåt, Lï Hoân àậ lậnh àẩo cåc
khấng chiïën chưëng Tưëng thùỉng lúåi. Chiïën thùỉng ma xn nùm
981 vâ sûå ra àúâi ca triïìu àẩi Tiïìn Lï àậ múã àêìu mưåt giai àoẩn
phc hûng ca dên tưåc Viïåt.
Vâo giúâ dêìn, ngây rùçm thấng Bẫy, nùm Tên Sûãu (941), cëi
ngưi lâ
ng nhỗ thưn Trung Lêåp, xậ Xn Lêåp, Thổ Xn, Thanh
Hốa, mưåt em bế nghêo "bưë àúä àố, mể xố cha" àậ ra àúâi. Àố lâ Lï
Hoân.
Cha hổ Lï, tïn Mõch. Mể hổ Àùång, tïn Sen. Vâi nùm sau khi
sinh con, mể Lï Hoân mêët. Rưìi cha cng mêët nưët. Khi Lï Hoân mưì
cưi cẫ cha lêỵn mể cng lâ lc Ngư Vûúng (Ngư Quìn) mêët (944).
Nûúác Viïåt phẫi trẫi qua mưåt thúâi loẩn lẩc, sûã c gổi lâ "Loẩn 12 sûá
qn" (944-968).
Àûáa trễ Lï Hoân "trú trổi mưåt mònh, cûåc khưí mn chiïìu" êëy
àûúåc mưåt ngûúâi cng hổ - mưåt võ quan nhỗ hổ Lï ni. Chùm hổc,
chùm lâm, chõu khố chõu khưí lâ nết nưíi bêåt sët thúâ
i niïn thiïëu
ca ưng.
Trûúãng thânh, Lï Hoân rúâi nhâ cha ni, ài theo Nam Viïåt
Vûúng Àinh Liïỵn. Lâ mưåt ngûúâi lđnh trđ dng khấc thûúâng, Lï
Hoân àûúåc cha con Àinh Bưå Lơnh khen ngúåi vïì nhûäng chiïën cưng
àấnh dểp cấc sûá qn, giao cho trưng coi 2.000 binh sơ.
Àïën nùm 971, sau khi thưëng nhêët non sưng, lêåp nïn cú
nghiïåp nhâ Àinh, Àinh Tiïn Hoâng phong cho ưng chûác v Thêåp
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 109

àẩo tûúáng qn, Àiïån tiïìn àư chó huy sûá - tûác chûác v tưíng chó huy

qn àưåi cẫ nûúác Àẩi Cưì Viïåt, trûåc tiïëp chó huy àưåi qn cêëm vïå
ca triïìu àònh Hoa Lû. Lc nây ưng trôn 30 tíi.
Thấng 10-979, cha con Àinh Tiïn Hoâng bõ viïn quan hêìu Àưỵ
Thđch giïët hẩi. Sau khi Àưỵ Thđch bõ giïët, tưn Vïå vûúng Àinh Toân
(múái 6 tíi) lïn ngưi vua. Lï Hoân lâm Nhiïëp chđnh trong mưåt tònh
thïë àêìy khố khùn.
Cấc àẩi thêìn Àinh Àiïìn, Nguỵn Bùåc, Phẩm Hẩp nưíi loẩn
nhûng bõ Lï Hoân dểp tan. Phô mậ nhâ Àinh lâ Ngư Nhêåt Khấnh
bỗ trưën vâo nam, rûúác vua Chùmpa cng hún nghòn chiïën thuìn
toan cûúáp kinh àư Hoa Lû nhûng bõ bậo dòm chïët. Trïn biïn thy
phđa bùỉc, lúåi dng triïìu àònh rưë
i ren, Tưëng triïìu lưå ngay àõnh
thưn tđnh nûúác Viïåt. Thấng 6-980, nhâ Tưëng hổp qn bưën mùåt,
theo hai àûúâng thy bưå trân vâo nûúác Viïåt.
Thấi hêåu Dûúng Vên Nga cng vùn vộ bấ quan àậ àưìng lông
tưn Lï Hoân lâm vua, lêëy hiïåu lâ Lï Àẩi Hânh trûúác khi xët
qn àấnh giùåc.
Thấng 7-980, vua Tưëng hẩ chiïëu phất qn sang xêm lûúåc
Àẩi Cưì Viïåt. Lï Àẩi Hânh vûâa triïín khai binh sơ sùén sâng chiïën
àêëu, vûâa cûã sûá giẫ àûa thû cêìu hôa àïí trấnh nẩn binh àao. Trûúác
dậ têm vâ sûác ếp ca giùåc, Lï Àẩi Hânh hẩ lïånh chiïën àêëu, quë
t
bẫo vïå àêët nûúác.
Ma xn nùm 981, ưng àậ mang chiïën thùỉng trúã vïì. Cng
vúái qn dên cẫ nûúác, ưng àậ tấi tẩo mưåt Bẩch Àùçng, sấng tẩo mưåt
Chi Lùng lõch sûã, thùỉng lúán trïn cẫ hai mùåt trêån thy, bưå, giïët
tûúáng àêìu sỗ Hêìu Nhên Bẫo, tiïu diïåt quấ nûãa qn Tưëng, bùỉt t
vư kïí. Vua Tưëng phẫi xëng chiïëu lui qn.
Àẩi thùỉng ma xn 981 lâ àẩi thùỉng àêìu tiïn ca mưåt dên
tưåc phc hûng sau hún nghòn nùm Bùỉc thåc vâ múã àêìu k ngun

Àẩi Viïåt tûå ch trûúác cấc triïìu àẩi phong kiïën phûúng Bùỉc.
Trong mưåt phêìn tû thïë k àûáng àêìu Nha
â nûúác (980-1005), Lï
Àẩi Hânh rêët chùm lo xêy dûång vâ bẫo vïå àêët nûúác.
Nhiïìu tấc giẫ 110

Vïì àưëi nưåi, thûåc hiïån chưëng cất cûá, àõa phûúng ch nghơa, xêy
dûång "cú súã hẩ têìng" ca nïìn kinh tïë, chđnh trõ thưëng nhêët.
Vïì àưëi ngoẩi, theo àíi àûúâng lưëi nhu thån nhûng cûúng
quët xûáng àấng lâ võ vua mâ nưåi trõ, ngoẩi giao àïìu xët sùỉc.
Tûâ lc trễ cho àïën khi qua àúâi (thấng 3 nùm ÊËt T - 1005),
trong gêìn nûãa thïë k oanh liïåt, ngûúâi anh hng Lï Àẩi Hânh àậ
hïët lông vò nûúác, vò dên, trong mổi hoân cẫnh ln kiïn quët cng
toân dên bẫo vïå nïìn àưåc lêåp ca Tưí qëc vâ chùm lo sûå nghiïåp xêy
dûång àêët nûúác.
Giấo sû TRÊÌN QËC VÛÚÅNG
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 111

ÀINH TIÏN HOÂNG
Àinh Bưå Lơnh (Àinh Tiïn Hoâng: 924 - 979) qụ úã àưång Hoa
Lû, chêu Àẩi Hoâng (nay lâ huån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh), tûâ
nhỗ àậ thưng minh hún ngûúâi. Trûúãng thânh vâo thúâi loẩn lẩc, sûá
qn cất cûá, Àinh Bưå Lơnh àậ chiïu têåp nhên dên nưíi dêåy, lêìn lûúåt
dểp loẩn 12 sûá qn thưëng nhêët àêët nûúác. Nùm 986, Àinh Bưå Lơnh
xûng Hoâng Àïë, àùåt tïn nûúác lâ Àẩi Cưì Viïåt, àống àư úã Hoa Lû
tiïëp tc cng cưë sûå toân vển qëc gia, xêy dûång chđnh quìn vûäng
chùỉc vâ qn àưåi hng mẩnh, lâm cú súã cho thùỉng lúåi ca cåc
khấng chiïën chưëng Tưëng sau nây.
Theo truìn thuët, mưåt bâ mể hổ Àâm mưåt lêìn ra àêìm lâng
tùỉm, vïì

nhâ bâ thêëy trong ngûúâi khấc lẩ. Sau àố, bâ sinh mưåt cêåu
con trai, mùỉt sấng nhû sao. Theo lúâi chiïm tinh ca thêìy àõa l,
cêåu bế nây sệ trúã thânh võ vua, vò dûúái àêìm cố huåt àïë vûúng.
Cêåu bế àố lâ Àinh Bưå Lơnh, sinh nùm 924, ngun quấn àưång Hoa
Lû, chêu Àẩi Hoâng (nay lâ huån Hoa Lû, tónh Ninh Bònh). Cha
lâ Àinh Cưng Trûá lâm nha tûúáng ca Dûúng Àònh Nghïå, giûä chûác
thûá sûã Chêu Hoan. Àinh Bưå Lơnh mưì cưi cha tûâ bế. Thã thiïëu
thúâi, ưng tỗ ra thưng minh hún ngûúâi, àûúåc bẩn chùn trêu suy tưn
lâm th lơnh.
Vâo àưå tíi trûúãng thânh, Àinh Bưå Lơnh lâ ngûúâi cố khđ
phấch phi thûúâng vâ nung nêëu ûúác mong lêåp nïn nghiïåp lúán. Khi
ưng vua cëi cng ca vûúng triïìu Ngư mêët (Ngư Xûúng Vùn) nùm
966, thûâ
a lc àêët nûúác khưng cố ch, hâo trûúãng khùỉp núi nưíi dêåy
chiïëm giûä cấc qån êëp, lêåp ra 12 sûá qn. Sûã c gổi lâ loẩn 12 sûá
qn.
Àinh Bưå Lơnh vưën lâ con quan àûáng àêìu mưåt chêu, cố uy thïë
lẩi thu phc àûúåc nhên têm bùçng tâi nùng ca mònh vâ lẩi chiïëm