Ngô Quyền Và chiến thắng bạch đằng lịch sử

Nhiïìu tấc giẫ 62

NGƯ QUÌN
VÂ CHIÏËN THÙỈNG BẨCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ
Nùm 938, qn Nam Hấn vûúåt biïín xêm lûúåc nûúác Viïåt vâ sa
vâo trêån àõa cổc ngêìm mai phc tâi tònh ca Ngư Quìn (897-944)
trïn sưng Bẩch Àùçng, chõu thêët bẩi thẫm hẩi, phẫi tûâ bỗ àưì xêm
lûúåc. Chiïën thùỉng Bẩch Àùçng àậ múã àêìu cho mưåt k ngun àưåc
lêåp lêu dâi ca nûúác Viïåt.
Ngư Quìn, ngûúâi lâng Àûúâng Lêm (nay lâ xậ Àûúâng Lêm,
huån Ba Vò, Hâ Têy) cng qụ vúái Phng Hûng.
Ưng sinh nùm 897, con trai thûá sûã Ngư Mên, mưåt hâo trûúãng
àõa phûúng. Àûúåc truìn thưëng àõa phûúng hun àc, àûúåc cha dẩy
bẫo, tûâ têëm bế Ngư Quìn àậ tỗ ra cố chđ lúán. Thên thïí cûúâng
trấng, trđ tụå sấng sët, chùm rên vộ
nghïå. Sûã c miïu tẫ ưng "vễ
ngûúâi khưi ngư, mùỉt sấng nhû chúáp, dấng ài nhû cổp, cố chđ dng,
sûác cố thïí nhêëc vẩc dú cao".
Nùm 920, Ngư Quìn ài theo Dûúng Àònh Nghïå, mưåt tûúáng
ca hổ Khc úã àêët Ấi Chêu (Thanh Hốa). Dûúng Àònh Nghïå lâ anh
hng dên tưåc tûâng cố cưng àấnh àíi giùåc Nam Hấn, chiïëm àûúåc
thânh Àẩi La nùm 931, thc àêíy bûúác tiïën ca cåc àêëu tranh giẫi
phống dên tưåc. Dûúng Àònh Nghïå lïn cêìm quìn, tûå xûng Tiïët àưå
sûá, giao cho Ngư Quìn cai quẫn Chêu Ấi. u mïën tâi nùng vâ
nhiïåt huët cûáu àúâi, gip nûúác ca Ngư Quìn, Dûúng Àònh Nghïå
àậ gẫ con gấi cho ưng.
Trong 7 nùm (931-938), quẫ
n lơnh àêët Ấi Chêu, Ngư Quìn
trưí tâi lûåc, àem lẩi n vui cho dên trong hẩt.
Nùm 937, Dûúng Àònh Nghïå bõ Kiïìu Cưng Tiïỵn, mưåt thåc
tûúáng vâ lâ hâo trûúãng àêët Phong Chêu giïët hẩi àïí àoẩt chûác Tiïët

àưå sûá. Hânh àưång phẫn trùỉc ca Kiïìu Cưng Tiïỵn àậ gêy nïn mưåt
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 63

lân sống bêët bònh, cùm giêån sêu sùỉc trong mổi têìng lúáp nhên dên.
Ngư Quìn trúã thânh ngổn cúâ qui t mổi lûåc lûúång u nûúác.
Sau mưåt thúâi gian têåp húåp lûåc lûúång, Ngư Quìn àem qn
tûâ Chêu Ấi ra bùỉc, tiïën cưng thânh Àẩi La, diïåt trûâ Kiïìu Cưng
Tiïỵn.
Nùm 938, trúâi àang tiïët mûa dêìm giố bêëc. Àoân qn Ngư
Quìn, ngûúâi ngûúâi lúáp lúáp vûúåt àêo Ba Dưåi tiïën ra bùỉc. Qn xêm
lûúåc côn àang ngêëp nghế ngoâi búâ cội thò àêìu tïn phẫn bưåi Kiïìu
Cưng Tiïỵn àậ bõ bïu úã ngoâi cûãa thânh Àẩi La (Hâ Nưåi). Mưëi hổa
bïn trong àậ àûúåc trûâ khûã. Kïë sấch trûúác trûâ nưå
i phẫn sau diïåt
ngoẩi xêm àậ àûúåc thûåc hiïån.
Ngư Quìn vâo thânh, húåp cấc tûúáng tấ, bân rùçng: "Hóçng
Thấo lâ mưåt àûáa trễ dẩi, àem qn tûâ xa àïën, qn lđnh mỗi mïåt,
lẩi nghe àûúåc tin Cưng Tiïỵn àậ bõ giïët chïët, khưng cố ngûúâi lâm nưåi
ûáng, àậ mêët vđa trûúác rưìi. Qn ta sûác côn mẩnh, àõch vúái qn
mỗi mïåt, têët phấ àûúåc!
"Song chng cố lúåi úã thuìn, nïëu ta khưng phông trûúác thò
chuån àûúåc thua cng chûa thïí biïët àûúåc!
"Nïëu ta sai ngûúâi àem cổc lúán àống ngêìm úã cûãa biïín trûúác,
vẩt nhổn àêìu mâ bõt sùỉt, thuì
n ca chng nhên khi nûúác triïìu
lïn, tiïën vâo bïn trong hâng cổc, bêëy giúâ ta sệ dïỵ bïì chïë ngûå.
Khưng kïë gò hay hún kïë êëy cẫ.
1

Chû tûúáng àïìu phc kïë sấch êëy lâ tuåt vúâi.

Phấn àoấn àng con àûúâng tiïën qn ca àõch: Ngư Quìn -
ngûúâi àûúåc nhâ sûã hổc Lï Vùn Hûu ngúåi ca lâ "mûu giỗi mâ àấnh
cng giỗi" - àậ ch trûúng bưë trđ mưåt trêån àõa cổc úã cûãa sưng Bẩch
Àùçng, rưìi nhên khi nûúác triïìu lïn, nhûã thuìn àõch tiïën vâo bïn
trong hâng cổc vâ têåp trung lûåc lûúång tiïu diïåt àõch bùçng mưåt trêån
quët chiïën nhanh, gổn, triïåt àïí.


1
Àẩi Viïåt sûã k toân thû, Ngoẩi k.q.5
Nhiïìu tấc giẫ 64

Sau khi diïåt trûâ xong bổn Kiïìu Cưng Tiïỵn, Ngư Quìn vâ bưå
chó huy kếo qn vïì vng ven biïín Àưng Bùỉc chín bõ àốn àấnh
qn Nam Hấn. Thêìn tđch vâ truìn thuët dên gian cấc lâng
thåc xậ Nam Hẫi, Àùçng Hẫi àïìu nối rộ tûâ Bònh Kiïìu. Hẩ Àoẩn
túái Lûúng Khï (thåc An Hẫi, Hẫi Phông) lâ khu vûåc àống qn
ca Ngư Quìn. Hún 30 àïìn miïëu thúâ Ngư Quìn vâ cấc tûúáng phấ
giùåc Nam Hấn àậ àûúåc phất hiïån, àïìu phên bưë têåp trung úã vng
hẩ lûu sưng Bẩch Àùçng. Àưìn trẩi ca Ngư Quìn àống tẩi cấc thưn
Lûúng Xêm (An Hẫi, Hẫi Phông), Gia Viïn (nưåi thânh Hẫi Phông)
1

Trûúác mûu àưì xêm lûúåc trúã lẩi ca phong kiïën Trung Qëc,
ngổn cúâ cûáu nûúác ca Ngư Quìn trúã thânh ngổn cúâ àoân kïët ca
cẫ dên tưåc. Àưåi qn Ngư Quìn, tûâ mưåt àưåi binh Ấi Chêu àậ
nhanh chống trúã thânh mưåt àưåi qn dên tưåc. Truìn thuët dên
gian côn ghi nhúá chuån 38 châng trai lâng Gia Viïỵn (Hẫi Phông)
do Nguỵn Têët Tưë vâ Àâo Nhån dêỵn àêìu, àậ tûå v trang, xin theo
Ngư Quìn phấ giùåc. Trai trấng cấc lâng Lêm Àưång (Thy

Ngun, Hẫi Phông), Àùçng Chêu (Kim Àưång, Hẫi Hûng), ngûúâi
mang v khđ, kễ mang chiïën thuìn, tòm àïën cûãa qn xin diïåt
giùåc. Ba anh em L
Minh, L Bẫo, L Khẫ úã Hoâng Pha (Hoâng
Àưång, Thy Ngun), ưng tưí hổ Phẩm úã Àùçng Giang (An Hẫi, Hẫi
Phông) cng chiïu mưå dên binh, hùng hấi tham gia khấng chiïën.
Vng cûãa sưng vâ vng hẩ lûu sưng Bẩch Àùçng àûúåc Ngư
Quìn chổn lâm chiïën trûúâng quët chiïën.
Bẩch Àùçng ngây êëy cng nhû ngây sau vêỵn mang "tïn nưm"
giẫn dõ: Sưng Rûâng!


1
Tẩi Lûúng Xêm (thåc xậ Nam Hẫi, huån An Hẫi, Hẫi Phông) côn di tđch mưåt
thânh àêët cố hònh giưëng nhû vânh kiïåu nïn nhên dên quen gổi lâ thânh Vânh Kiïåu.
Thânh àùỉp trïn mưåt gô àêët cao, chu vi vâo khoẫng 1.700 m. Thânh àậ bõ phấ hy
nhiïìu àoẩn, phêìn côn lẩi dâi khoẫng 1.300 m, bïì rưång trung bònh 1 m, cố chưỵ rưång 7
m, cao khoẫng 0,8 m, chưỵ cao nhêët 1,6 m. Giûäa thânh cố àïìn thúâ Ngư Quìn nhên
dên gổi lâ Tûâ Cẫ. Thêìn tđch cêu àưëi, truìn thuët dên gian àïìu nối Ngư Quìn àùỉp
thânh úã Lûúng Xêm vâ di tđch côn lẩi lâ thânh Vânh Kiïåu. Nùm 1981, Khoa Sûã Àẩi
hổc tưíng húåp Hâ Nưåi phưëi húåp vúái Súã Vùn hốa - Thưng tin Hẫi Phông cùỉt mưåt àoẩn
thâ
nh àïí khẫo sất. Nhûng rêët tiïëc lâ chûa phất hiïån àûúåc nhûäng hiïån vêåt àùåc trûng
àïí xấc àõnh niïn àẩi ca thânh Vânh Kiïåu. Thêìn tđch Ngư Quìn úã Gia Viïn (nưåi
thânh Hẫi Phông) nối ưng àậ cho lêåp àưìn trẩi úã àêy àïí chưëng giùåc Nam Hấn.
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 65

Sưng Rûâng thûúâng cố sống bẩc àêìu, vò vêåy múái cố thïm mưåt
"tïn chûä" Bẩch Àùçng giang.
Bưå sûã Cûúng mc mư tẫ:

"Sưng rưång hún hai dùåm, úã àố cố ni cao ngêët, nhiïìu nhấnh
sưng àưí lẩi, sống cưìn man mấc giấp têån chên trúâi, cêy cưëi um tm
che lêëp búâ bïën".
Bẩch Àùçng lâ cûãa ngộ phđa àưng bùỉc vâ lâ àûúâng giao thưng
quan trổng tûâ Biïín Àưng vâo nưåi àõa Viïåt Nam. Cûãa biïín Bẩch
Àùçng to rưång, rt nûúác tûâ vng àưìng bùçng Bùỉc Bưå àưí ra Võnh Hẩ
Long. Tûâ cûãa biïín ngûúåc lïn gêìn 20 km lâ àïën cûãa sưng Chanh.
Phđa hûäu ngẩn cố
dậy ni vưi Trâng Kïnh vúái nhiïìu hang àưång,
sưng lẩch vâ thung lng hiïím trúã.
Hẩ lûu sưng Bẩch Àùçng thêëp, àưå dưëc khưng cao nïn chõu ẫnh
hûúãng ca thy triïìu khấ mẩnh. Lc triïìu dêng, nûúác trẫi àưi búâ
àïën vâi cêy sưë. Lông sưng àậ rưång, lẩi sêu, tûâ 8 m - 18 m. Triïìu lïn
xëng vâo àưå nûúác cûúâng, nûúác rt àïën hún 30 cm trong mưåt giúâ,
âo âo xi ra biïín, mûåc nûúác chïnh lïåch khi cao nhêët vâ thêëp nhêët
khoẫng 2,5 - 3,2 m.
Lõch sûã thânh tẩo vng Bẩch Àùçng trïn àêy vâ mưåt sưë tâi
liïåu àõa l hổc lõch sûã cho phếp khùèng àõnh, cûãa sưng Bẩch Àùçng
thïë k 10 khưng phẫi lâ
cûãa Nam Triïåu vúái àõa hònh nhû hiïån nay.
Lc bêëy giúâ cûãa sưng Nam Triïåu lâ cûãa biïín chung ca sưng
Cêëm (hay sưng Nam Triïåu) vâ sưng Bẩch Àùçng. Cûãa biïín Bẩch
Àùçng ngây xûa úã vâo khoẫng àố, nùçm sêu vâo phđa trong so vúái
cûãa Nam Triïåu hiïån nay khoẫng hún chc cêy sưë. Giûäa vng thiïn
nhiïn sưng biïín àố, trïn cú súã sûác mẩnh àoân kïët vâ chđ àưåc lêåp
ca cẫ dên tưåc, Ngư Quìn khêín trûúng giân bây mưåt thïë trêån hïët
sûác mûu trđ, lúåi hẩi àïí ch àưång phấ giùåc.
Ưng huy àưång qn dên vâo rûâng àùén gưỵ, vốt nhổn, bõt sùỉt
(hùèn sưë thúå rên àûúåc huy àưå
ng àïën cng khấ àưng) rưìi cho àống

xëng lông sưng thânh hâng dâi tẩo thânh mưåt bậi cổc, mưåt bậi
chûúáng ngẩi dây àùåc úã hai bïn sưng. Khi triïìu lïn mïnh mưng, thò
cẫ bậi cổc ngêåp chòm, khi triïìu xëng thò hâng cổc như lïn cẫn trúã
Nhiïìu tấc giẫ 66

thuìn qua lẩi. Bậi cổc tùng thïm phêìn hiïíu trúã ho àõa hònh thiïn
nhiïn.
Trêån àõa cổc lâ mưåt nết àưåc àấo ca trêån Bẩch Àùçng phấ
qn Nam hấn vâ cng lâ mưåt sấng tẩo rêët súám trong nghïå thåt
qn sûå Viïåt Nam mâ ngûúâi khúãi xûúáng lâ Ngư Quìn. Nhûng cho
àïën nay, vêỵn chûa phất hiïån àûúåc thïm nhiïìu di tđch ca bậi cổc
nây.
1

Trong khi chín bõ trêån àõa, Ngư Quìn khưng nhûäng lúåi
dng àõa hònh thiïn nhiïn, mâ côn biïët lúåi dng cẫ chïë àưå thy
triïìu. Àêy cng lâ mưåt trêån àấnh biïët lúåi dng thy triïìu súám
nhêët trong lõch sûã qn sûå nûúác ta, múã àêìu cho truìn thưëng lúåi
dng thy triïìu trong nhiïìu trêån thy chiïën sau nây. Rêët tiïëc lâ
cho àïën nay, chûa xấc àõnh àûúåc ngây thấng xẫy ra trêån Bẩch
Àùçng, nïn chó cố thïí àûa ra mưåt sưë giẫ àõnh nâo àố, chûa thïí cố
nhûäng kïët lån c thïí vïì àiïìu nây.
2



1

Nùm 1953 - 1954, nhên dên àõa phûúng phất hiïån àûúåc nhûäng cổc gưỵ gêìn cûãa sưng Chanh,
cấch sưng Bẩch Àùçng hún 400 m, thåc xậ n Giang, huån n Hûng, tónh Quẫng Ninh. Sau àố, V

Bẫo tưìng Bẫo tâng Bưå Vùn hốa, Khoa Sûã Àẩi hổc Tưíng húåp Hâ Nưåi, Viïån Bẫo tâng Lõch sûã àậ cng Súã
Vùn hốa Hẫi Phông, vâ Ty Vùn hốa Quẫng Ninh tiïën hânh khẫo sất, khai qåt vâ nghiïn cûáu. Ngoâi ra,
côn phất hiïån nhûäng cổc tûúng tûå úã cûãa sưng Kïnh (àưìng Vẩn Mëi), cûãa sưng Nam giấp sưng Bẩch
Àùçng, phđa dûúái sưng Chanh... Hai mêỵu gưỵ úã cûãa sưng Chanh àûúåc xấc àõnh niïn àẩi bùçng phûúng phấp
cấc bon phống xẩ, cho kïët quẫ 615+100 vâ 850+100 nùm sau Cưng Ngun. Nhûng theo kiïën ca
nhûäng ngûúâi nghiïn cûáu thò nhûäng bậi cổc nây thåc phẩm vi trêån àõa Bẩch Àùçng phấ qn Ngun
nùm 1288, chûá khưng phẫi bậi cổc ca Ngư Quìn diïåt qn Nam Hấn nùm 938.

2
Nguỵn Ngổc Thy, Thy triïìu trong chiïën thùỉng Bẩch Àùçng nùm 938, àậ dêỵn. Vïì
thúâi àiïím xẫy ra trêån Bẩch Àùçng, cấc bưå chđnh sûã chếp khưng c thïí vâ khưng thưëng nhêët.
- Viïåt sûã thưng giấm cûúng mc chếp Ngư Quìn diïåt Kiïìu Cưng Tiïỵn vâ phấ qn Nam Hấn
vâo "ma thu, thấng chđn" nùm Mêåu Tët, tđnh ra dûúng lõch lâ tûâ 27-9 àïën 25-10-938.
- Àẩi Viïåt sûã k toân thû lẩi chếp nhûäng sûå kiïån trïn vâo "ma àưng, thấng Mûúâi", tđnh ra
dûúng lõch lâ tûâ 26-10 àïën 24-11-938.
- Viïåt sûã lûúåc chếp vâo "ma àưng, thấng Chẩp", tđnh ra dûúng lõch lâ tûâ 25-12-938 àïën 22-1-
939.
Vïì mùåt sûã liïåu hổc thò trong ba tâi liïåu trïn, Bưå Viïåt sûã lûúåc àûúåc biïn soẩn súám nhêët (vâo àúâi
Trê
ìn), gêìn vúái thúâi gian xẫy ra sûå kiïån hún hai bưå sûã àúâi Lï vâ àúâi Nguỵn. Sûå ghi chếp ca
Viïåt sûã lûúåc lẩi ph húåp vúái nhiïìu thêìn tđch Ngư Quìn vâ cấc tûúáng tham gia trêån Bẩch
Àùçng, trong àố cố thêìn tđch úã Hoâng Pha (Hoâng Àưång, Thy Ngun, Hẫi Phông) chếp c
thïí trêån Bẩch Àùçng xẫy ra vâo ngây 7 thấng Chẩp nùm Mêåu Tët, tûác ngây 31-12-938...
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 67

Qn thy bưå, mai phc sùén úã phđa trong bậi cổc, cố lệ trong
khoẫng hẩ lûu vâ trung lûu sưng Bẩch Àùçng; trong cấc nhấnh
sưng vâ trïn hai búâ sưng.
Theo truìn thuët vâ thêìn tđch, Dûúng Tam Kha chó huy
àẩo qn bïn tẫ ngẩn, Ngư Xûúng Ngêåp vâ Àưỵ Cẫnh Thẩc chó huy

àẩo qn bïn hûäu ngẩn, mai phc úã hai bïn búâ sưng àïí cng phưëi
húåp vúái thy binh àấnh tẩt ngang vâo àưåi hònh qn àõch vâ sùén
sâng tiïu diïåt sưë qn àõch trưën chẩy lïn búâ. Cố thïí suy àoấn rùçng,
ngûúåc lïn phđa thûúång lûu lâ mưåt àẩo thy qn mẩnh phc sùén
lâm nhiïåm v chển àêìu, chúâ khi nûúác xëng sệ xi dông àấnh vưỵ
mùåt àưåi binh thuìn c
a àõch.
Cng theo truìn thuët, thêìn tđch ngûúâi thanh niïn
Nguỵn Têët Tưë, vưën giỗi búi lùån vâ quen thåc sưng nûúác, àûúåc
giao nhiïåm v khiïu chiïën, nhên lc nûúác triïìu lïn, nhûã àõch vûúåt
qua bậi cổc vâo cẩm bêỵy bïn trong.
Trong thïë trêån ca Ngư Quìn, rộ râng trêån àõa mai phc
giûä vai trô quët àõnh. Trêån àõa cổc úã cûãa sưng lâ nhùçm chùån
àûúâng thấo chẩy ca tân qn giùåc. Sûå phưëi húåp giûäa hai trêån àõa
chûáng tỗ quët têm chiïën lûúåc ca Ngư Quìn lâ phen nâykhưng
phẫi chó àấnh bẩi qn giùåc mâ côn phẫi tiïu diïåt toân bưå qn
giù
åc, àêåp tan mưång tûúãng xêm lùng ca triïìu àònh Nam Hấn.
Cëi nùm 938, cåc khấng chiïën chưëng xêm lûúåc Nam Hấn
lêìn thûá hai ca qn dên Viïåt àậ giânh àûúåc thùỉng lúåi hïët sûác
oanh liïåt.
Cẫ mưåt àoân binh thuìn lúán ca giùåc vûâa vûúåt biïín tiïën vâo
mẩn sưng Bẩch Àùçng àậ àûúåc nhûã âo thïë trêån àậ bây sùén vâ bõ
tiïu diïåt gổn trong mưåt thúâi gian rêët ngùỉn. Toân bưå chiïën thuìn
ca giùåc bõ àấnh àùỉm, hêìu hïët qn giùåc bõ tiïu diïåt. Ch soấi ca
giùåc lâ Lûu Hóçng Thấo cng bõ giïët tẩi trêån.
Chiïën thùỉng Bẩch Àùçng cố
nhûäng nết rêët àưåc àấo vâ giûä mưåt
võ trđ trổng àẩi trong lõch sûã dên tưåc.
Chiïën thùỉng Bẩch Àùçng diïỵn ra nhanh, gổn, triïåt àïí àïën mûác

àưå vua Nam Hấn àang àống qn úã sất biïn giúái mâ khưng sao kõp
Nhiïìu tấc giẫ 68

tiïëp ûáng. Nghe tin quấ bêët ngúâ vâ kinh hoâng, cha Nam Hấn
àânh thûúng khốc thu nhùåt tân qn quay vïì nûúác. Y bên hẩ àưí
tưåi cho Trûúác tấc Tấ Lang hêìu Dung "lâm cho khđ thïë qn binh
khưng phêën chêën lïn àûúåc". Lc nây Dung àậ chïët, cha Nam Hấn
tân bẩo sai qåt mẫ, phúi thêy Dung àïí trẫ th!
Sau chiïën thùỉng chêëm dûát hún 1000 nùm Bùỉc thåc Ngư
Quìn bùỉt tay xêy dûång qëc gia. Ngư Quìn xûng vûúng, bậi bỗ
chûác Tiïët àưå sûá, àõnh àư úã Cưí Loa (Àưng Anh, Hâ Nưåi). Ưng àùåt ra
chûác quan vùn, vộ, nghi lïỵ trong triïìu. Nhûng àấng tiïëc thúâi gian
tẩi ngưi ca ưng thêåt ngùỉn ngi, chó àûúåc 6 nùm (939-944).
Ưng mêët ngâ
y 18 thấng Giïng nùm Giấp Thòn, thổ 47 tíi.
Ngúåi ca Ngư Quìn vâ chiïën thùỉng Bẩch Àùçng, nhâ sûã hổc
Lï Vùn Hûu viïët trong "Àẩi Viïåt sûã k toân thû":
"Tiïìn Ngư Vûúng cố thïí lêëy qn múái hổp ca àêët Viïåt ta mâ
phấ àûúåc trùm vẩn qn ca Lûu Hóçng Thấo, múã nûúác xûng
vûúng, lâm cho ngûúâi phûúng Bùỉc khưng dấm lẩi sang nûäa. Cố thïí
nối lâ mưåt cún giêån mâ n àûúåc dên, mûu giỗi mâ àấnh cng giỗi
vêåy".
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 69

QUANG TRUNG NGUỴN HỤÅ,
NGÛÚÂI ANH HNG ẤO VẪI
Hoâng àïë Quang Trung Nguỵn Hụå (1753 - 1792) lâ võ anh
hng dên tưåc vơ àẩi ca Viïåt Nam thïë k 18, ngûúâi àậ cố cưng
thưëng nhêët àêët nûúác, bẫo vïå àưåc lêåp dên tưåc, múã ra mưåt triïìu àẩi
múái. Vúái thiïn tâi qn sûå vâ chđnh trõ ca mònh, ưng àậ lậnh àẩo

cåc khúãi nghơa Têy Sún, lêìn lûúåt tiïu diïåt hai têåp àoân phong
kiïën Trõnh - Nguỵn, àấnh tan nùm vẩn qn Xiïm vâ 20 vẩn
qn Mận Thanh xêm lûúåc. Triïìu àẩi Têy Sún do ưng lêåp ra tuy
ngùỉn ngi, song àậ àïí lẩi dêëu êën sêu àêåm vïì vùn hốa, xậ hưåi trong
lõch sûã dên tưåc.
Quang Trung Nguỵn Hụå lâ ngûúâi anh hng ấo vẫi àậ àấnh
àưí
cẫ hai têåp àoân thưëng trõ phẫn àưång úã Àâng Trong vâ Àâng
Ngoâi, ngûúâi àậ lêåp nïn nhûäng chiïën cưng hiïín hấch chưëng qn
xêm lûúåc Xiïm vâ Mận Thanh, thûåc hiïån àûúåc khất vổng thưëng
nhêët àêët nûúác ca dên tưåc vâo cëi thïë k thûá 18.
Tưí tiïn xûa ca Nguỵn Hụå lâ hổ Hưì úã lâng Qunh Àưi,
huån Qunh Lûu, trêën Nghïå An. Sau cố mưåt chi dúâi vâo huån
Hûng Ngun vâ huån Nghi Xn. Theo cấc c úã Hûng Thấi,
Hûng Ngun cho biïët thò hổ Hưì úã Hûng Thấi hùçng nùm thûúâng cố
sang Nghi Xn nhêån hổ. Trong trêån têën cưng ra bùỉc vâo thấng 6
nùm ÊË
t Mi (1655), qn Nguỵn chiïëm àûúåc 7 huån Nam sưng
Lam (Nghïå An), bùỉt dên àûa vâo Àâng Trong khai hoang. Sấch c
àïìu nối tưí bưën àúâi ca Nguỵn Hụå cng úã trong sưë di dên êëy, lc
àêìu àïën úã êëp Têy Sún Nhêët thåc huån Quy Ninh, ph Quy
Nhún. Àïën àúâi Nguỵn Phi Phc (cố sấch chếp lâ Hưì Phi Phc)
múái dúâi àïën úã êëp Kiïn Thânh, huån Tuy Viïỵn, nay lâ lâng Kiïn
M, xậ Bònh Thânh, huån Têy Sún, tónh Nghơa Bònh. Nguỵn Phi