Việt Vương Triệu Qunag Phục

DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 45

VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHC

Triïåu Quang Phc lâ ngûúâi kïë tc sûå nghiïåp ca L Nam Àïë.
Ưng lâ ngûúâi huån Chu Diïn, lâ con ca Triïåu Tc, mưåt th lơnh
àõa phûúng cố lông u nûúác khưng chõu khët phc nhâ Lûúng.
Triïåu Quang Phc nưíi tiïëng giỗi vộ nghïå. Sûã chếp ưng lâ ngûúâi "uy
hng sûác mẩnh".
Cha con ưng lâ ngûúâi àêìu tiïn àem qn tham gia cåc khúãi
nghơa L Bđ. Triïåu Tc lâ mưåt danh tûúáng ca nûúác Vẩn Xn,
àûúåc phong lâm Thấi Phố trưng coi viïåc binh, hy sinh trong cåc
khấng chiïën chưëng qn xêm lûúåc nhâ Lûúng úã vng ven biïín.
Triïåu Quang Phc lc àêìu theo cha ài àấnh giùåc, cố
cưng. Lâ mưåt
tûúáng trễ cố tâi nïn àûúåc L Nam Àïë tin dng lâm tẫ tûúáng qn.
Àêìu nùm 545, qn Lûúng xêm lûúåc Vẩn Xn, cåc khấng
chiïën ca nhâ Tiïìn L thêët bẩi. L Nam Àïë phẫi lêín trấnh úã àưång
Khët Lậo thåc tónh Ph Thổ ngây nay vâ giao binh quìn cho
Triïåu Quang Phc.
Vưën thưng thåc vng sưng nûúác Chu Diïn, Triïåu Quang
Phc quët àõnh chuín hûúáng chiïën lûúåc, thay àưíi phûúng thûác
tấc chiïën c lâ phông ngûå, cưë th hay têåp trung lûåc lûúång quët
chiïën vúái àõch. Ưng àûa hún mưåt vẩn qn tûâ miïìn ni vïì àưìng
bùçng, lêåp cùn cûá
khấng chiïën úã Dẩ Trẩch (bậi Mân Trô, Khoấi
Chêu, Hûng n).
Dẩ Trẩch lâ mưåt vng àêìm lêìy ven sưng Hưìng, rưång mïnh
mưng, lau sêåy um tm. úã giûäa lâ mưåt bậi ph sa rưång, cố thïí lâm
ùn sinh sưëng àûúåc. Àûúâng vâo bậi rêët kđn àấo, khố khùn. Chó cố
dng thuìn àưåc mưåc nhể lûúát trïn cỗ nûúác theo mêëy con lẩch nhỗ

thò múái túái àûúåc...Triïåu Quang Phc àống qn úã bậi àêët nưíi êëy.
Ngây ngây, qn sơ thay phiïn nhau vûâa luån têåp, vûâa phất búâ,
Nhiïìu tấc giẫ 46

cëc rång, trưìng la, trưìng khoai àïí tûå tc binh lûúng; ban ngây
tùỉt hïët khối lûãa, im húi lùång tiïëng nhû khưng cố ngûúâi, àïën àïm
nghơa qn múái kếo thuìn ra àấnh p cấc trẩi giùåc, cûúáp àûúåc
nhiïìu lûúng thûåc, "lâm kïë trò cûãu" (cêìm cûå lêu dâi) ngûúâi trong
nûúác gổi Triïåu Quang Phc lâ Dẩ Trẩch Vûúng (vua Àêìm Àïm).
Nghe tin L Nam Àïë mêët, ưng xûng lâ Triïåu Viïåt Vûúng.
Vng àưìng bùçng nây tuy khưng cố thïë àêët hiïím nhû miïìn àưìi
ni nhûng cố nhiïìu sưng lẩch chia cùỉt, nhiïìu àêìm hưì lêìy lưåi, khưng
lúåi cho viïåc hânh binh ca nhûäng àẩo qn lúá
n. Àõa thïë nhû vêåy
båc àõch phẫi phên tấn, chia qn àấnh nhỗ, lâm mêët súã trûúâng
ca chng, àưìng thúâi tẩo àiïìu kiïån cho ta tiïu diïåt gổn tûâng bưå
phêån nhỗ, tiïu hao sinh lûåc àõch. Àưìng bùçng côn lâ núi àưng dên
cû, núi cố nhiïìu sûác ngûúâi, sûác ca, cung cêëp cho cåc chiïën àêëu
lêu dâi ca qn ta.
Cåc khấng chiïën ca nhên dên Viïåt Nam, tûâ L Nam Àïë
qua Triïåu Viïåt Vûúng àậ cố sûå chuín hûúáng chiïën lûúåc, thay àưíi
àõa bân vâ cấch àấnh. Lêåp cùn cûá khấng chiïën úã àưìng bùçng, àố lâ
kïë sấch dng binh hïët sûác mûu lûúåc vâ sấ
ng sët ca Triïåu Quang
Phc. Àûa qn xëng àưìng bùçng, Triïåu Quang Phc khưng ấp
dng phûúng thûác tấc chiïën phông ngûå, cưë th hay têåp trung lûåc
lûúång quët chiïën vúái àõch. Kïë sấch ca ưng nối theo ngưn ngûä
qn sûå hiïån àẩi, lâ àấnh lêu dâi vâ àấnh tiïu hao, àấnh k lêåp
lâm phûúng thûác tấc chiïën ch ëu.
Nhúâ sûå chuín hûúáng chiïën lûúåc sấng sët àố mâ cc diïån

chiïën tranh thay àưíi ngây câng cố lúåi cho ta, bêët lúåi cho àõch. Qn
Lûúng cưë sûác àấnh vâo vng Dẩ Trẩch, nhùçm phấ vúä àêìu nậo
khấng chiïën, nhûng êm mûu àố khưng thûåc hiïån àûúå
c. Qn ca
Triïåu Quang Phc giûä vûäng cùn cûá Dẩ Trẩch, liïn tc têåp kđch cấc
doanh trẩi vâ cấc cåc hânh binh ca àõch. Qua gêìn 4 nùm chiïën
tranh (547-550) cåc khấng chiïën ngây câng lúán mẩnh, àõch câng
àấnh câng suy ëu.
Viïn tûúáng giỗi ca àõch lâ Trêìn Bấ Tiïn àậ trúã vïì Chêu
Quẫng tûâ nùm 547, lâm Thấi th Cao n. Nùm 548, bïn triïìu
Lûúng xẫy ra loẩn Hêìu Cẫnh (548-552). Viïn hâng tûúáng nây àậ
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 47

cûúáp kinh sû, sưë àưng qu tưåc nhâ Lûúng bõ giïët chïët, bổn
cûúânghâo àõa phûúng nưíi dêåy khùỉp núi. úã phđa bùỉc, triïìu Têy
Ngy, tûâ lûu vûåc sưng Võ, tưí chûác mưåt loẩt cấc cåc tiïën cưng àïë
chïë ca Lûúng, nùm 553 chiïëm Tûá Xun, cùỉt àûát quan hïå giûäa
Nam Kinh vâ Trung Ấ, chiïëm Trûúng Dûúng (Hưì Bùỉc), xêm nhêåp
túái Giang Lùng trung lûu Trûúâng Giang, lêåp nïn triïìu Hêåu Lûúng
b nhòn (bõ xốa nùm 587). Quan tûúáng cấc chêu - trong àố cố Trêìn
Bấ Tiïn - kếo qn àưí vïì kinh sû vúái danh nghơa "cûáu viïån kinh
sû" dểp loẩn Hêìu Cẫnh, rưìi nưåi chiïën liïn miïn.
Chúáp thúâi cú àố. Triïåu Quang Phc, tûâ cùn cûá Dẩ Trẩch, àậ
tung qn ra múã
mưåt loẩt cåc tiïën cưng lúán vâo qn giùåc giïët
tûúáng giùåc lâ Dûúng Sân thu lẩi chêu thânh Long Biïn, àíi giùåc
ngoẩi xêm, giânh lẩi quìn tûå ch trïn toân àêët nûúác.
Vïì sau, vò tin lúâi cêìu hôa ca L Phêåt Tûã (vưën lâ tûúáng ca
L Nam Àïë, tûâng nưíi dêåy chưëng ưng), ưng chia cho y mưåt phêìn àêët
vâ kïët mưëi thưng gia: con trai L (Nhậ Lang) lêëy con gấi Triïåu

(Cẫo Nûúng). Nùm 571, L Phêåt Tûã phẫn bưåi àem qn àấnh p,
Viïåt Vûúng thua, chẩy àïën cûãa bïí Àẩi Nha, cng àûúâng gieo mònh
tûå vêỵn.
Theo Viïåt àiïån u linh, cën sấch xûa nhêët (1329) chếp vïì
Triïåu Quang Phc thò sau khi ưng mêët, ngûúâi àúâi thêëy linh dõ, lêåp
miïë
u thúâ úã cûãa biïín Àẩi Nha. Nùm Trng Hûng thûá nhêët (1285,
àúâi Trêìn Nhên Tưng) sấch phong lâ Minh Àẩo Hoâng àïë. Nùm
Trung Hûng thûá tû (1288, àúâi Trêìn Nhên Tưng) ban thïm hai chûä
"Khai cú". Nùm Hûng Long thûá 21 (1313, àúâi Trêìn Anh Tưng) ban
thïm bưën chûä "Thấnh liïåt thêìn v".
Giấo sû TRÊÌN QËC VÛÚÅNG
Nhiïìu tấc giẫ 48

NHÂ THÚ L TÛÃ TÊËN
L Tûã Têën lâ trđ thûác u nûúác, nhâ vùn hốa vâ lâ nhâ thú
lúán. Cấc bâi thú ca ưng thïí hiïån mưåt têm hưìn thanh cao, hôa húåp
vúái thiïn nhiïn vúái cấc bâi ph nưíi tiïëng nhû Chđ Linh sún ph,
Ph Xûúng Giang, Hưåi anh diïån ph...
L Tûã Têën (sau àưíi lâ Nguỵn Tûã Têën) hiïåu Chuët Am, sinh
nùm 1378, qụ úã lâng Triïìu Àưng, huån Thûúång Phc (nay thåc
xậ Tên Minh, huån Thûúâng Tđn, tónh Hâ Têy). Ưng thi àưỵ Thấi
hổc sinh nùm 1400, cng khoa vúái Nguỵn Trậi, dûúái triïìu Hưì Qu
Ly, nhûng khưng ra lâm quan.
Sau khi Lï Lúåi khúãi nghơa chưëng Minh, L Tûã Têën àậ theo
Lï Lúåi vâ
àûúåc giao giûä chûác Vùn cấo, tûác lâ lâm nhiïåm v thẫo
cưng vùn, giêëy túâ, thû tđn...
Cåc khấng chiïën chưëng Minh kïët thc thùỉng lúåi, vûúng
triïìu Lï ra àúâi, L Tûã Têën lẩi cố mùåt trong cưng cåc xêy dûång

vûúng triïìu múái.
Ưng lâm quan túái chûác Nhêåp nưåi hânh khiïín tri tam quấn
kiïm Nhêåp thõ kinh diïn, trẫi ba àúâi vua: Lï Thấi Tưí (1428 -
1433), Lï Thấi Tưng (1434 - 1442), Lï Nhên Tưng (1443 - 1459).
L Tûã Têën mêët nùm nâo chûa rộ. Cùn cûá vâo bâi tûåa sấch
Viïåt êm thi têåp, L Tûã Têën viïët nùm 1459, cố thïí suy àoấn ưng
mêët phẫi sau nùm êëy, tûác lâ ưng thổ hún 80 tíi.
Trong lõch sûã vùn hổc Viïåt Nam, tïn tíi L Tûã Têën gùỉn liïìn
vúá
i bâi Ph Xûúng Giang, ưng viïët àïí ca ngúåi chiïën cưng ngây 3-
11-1427 ca nghơa qn Lam Sún àậ tiïu diïåt bẫy vẩn qn Minh
vâ bùỉt sưëng mêëy trùm tûúáng lơnh ca giùåc tẩi Xûúng Giang trong
àố cố Thưi T, Hoâng Phc. Qua bâi Ph Xûúng Giang ngûúâi àổc
khưng chó thêëy úã L Tûã Têën mưåt trấi tim u nûúác thiïët tha, mưåt
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 49

tinh thêìn tûå hâo dên tưåc mâ côn cố mưåt tû tûúãng chđnh trõ sêu sùỉc
khi ưng nối vïì sûå thânh bẩi trong viïåc giûä nûúác.
Theo ưng, mën giûä vûäng nûúác, khưng cưët úã ni sưng hiïím
ëu, khưng cưët úã binh hng tûúáng mẩnh, àiïìu cùn bẫn lâ phẫi cố
con ngûúâi, cố chđnh nghơa:
Cố àûác cưng múái lúán
Cố ngûúâi àêët múái linh
Giûä nûúác khưng cưët úã hiïím ëu
Giûä dên khưng cưët úã hng binh.
Súã trûúâng vùn hổc ca L Tûã Têën lâ lâm ph. Bïn cẩnh Ph
Xûúng Giang, ưng côn cố hún 20 bâi ph khấc, trong àố Chđ Linh
sún ph, Triïìu tinh ph, Qn chu ph, Hưåi anh diïå
n ph... lâ
nhûäng bâi cố giấ trõ cao vïì nưåi dung vâ nghïå thåt, phẫn ấnh tònh

cẫm nưìng thùỉm àưëi vúái àêët nûúác, lông lo nûúác, thûúng àúâi ca L
Tûã Têën. Di sẫn ph ca L Tûã Têën àïí lẩi àûúåc chếp trong Hoâng
Viïåt vùn tuín vâ Qìn hiïìn ph têåp.
L Tûã Têën sấng tấc khấ nhiïìu thú nhûng thêët lẩc cng
nhiïìu, hiïån chó côn hún 70 bâi nùçm rẫi rấc úã cấc sấch Viïåt êm thi
têåp, Tinh tuín chû gia låt thi, Toân Viïåt thi lc, Hoâng Viïåt thi
tuín.
L Tûã Tê
ën lâm thú trïn quan àiïím thi phấp ca mònh. Ưng
tûâng nối: "Tưi cho rùçng phếp lâm thú khố lùỉm thay! Thú låt chó cố
56 chûä, thú tuåt c lẩi chó cố 28 chûä, mâ à mổi thïí cấch. Mën
thú cưí kđnh, thanh àẩm thò lẩi gêìn vúái thư; mën àểp àệ, phong
ph thò lẩi gêìn sûå lôe loểt; hâo phống thò dïỵ bng thẫ, thêåt thâ
thò dïỵ qụ ma. Cho nïn lúâi giẫn dõ àêìy à, mẩch lẩc thưng sët,
chêët phấc mâ vêỵn nhậ, múái lẩ mâ khưng trc trùỉc, trung hêåu
nhûng khưng thư kïåch, cao siïu mâ vêỵn ưn hôa, àố lâ nhûäng àiïìu
rêët khố cố thïí àẩt àûúåc" (Tûå
a sấch Viïåt êm thi têåp). Nhêån xết vïì
thú L Tûã Têën, Phan Huy Ch viïët: "Thú ưng chång giẫn dõ, phêìn
nhiïìu cố thú cưí". Àổc thú L Tûã Têën, chng ta bùỉt gùåp mưåt têm
hưìn thanh thẫn, ung dung, cao khiïët, gùåp mưåt thiïn nhiïn trong
mất vúái nhûäng hûúng võ ca hoa trấi, cua àưìng, ca trúâi, nûúác,
Nhiïìu tấc giẫ 50

nùỉng giố hiïìn hôa; têët cẫ, chó cố thïí tòm thêëy trong thïë giúái tinh
thêìn tơnh tẩi Ấ Àưng xûa:
Nùỉng hôe ïm dõu xïë tûúâng vưi,
Mïìm mẩi chưìi sen quẩt giố trúâi.
Sùỉc lêỵn mâu thu trúâi rúån bống,
ấnh lưìng vễ ni nûúác trong ngúâi.

Cua vâng gẩch ống vâo àùng súám,
Phêåt th da xanh núã mi rưìi,
Bònh sùén rûúåu ngon vui cûá ëng,
Àúåi gò giêåu cc nhõ vâng phúi.
(Àêìu thu - Bẫn dõch Hoâng Viïåt thi vùn tuín).
Lâ mưåt trđ thûác u nûúác, mưåt nhâ vùn hốa, nhâ thú hổc vêën
rưång khùỉp, L Tûã Têën xûáng àấng àûúåc hêåu thïë trên trổng ghi nhúá.