Người phụ nữ Ê Đê trong đời sống xã hội tộc người : Luận văn TS. Dân tộc học: 5 03 10

BÓ CIÀO DUC VA DÀO TAO
DAI HOC QUÓC GIÀ HA NÓI
TRUÒNG DAI HOC KHOA HOC XÀ HÓI VA NHÀN VÀN

THU NHUNG MLO DUON DU

^«« .

/v

NGUOI PHU Nir E DE
TRONO DÒI SONG XÀ HÒI TOC NGlTÒI
^

^

CHUYEN NGANH : DAN TOC HOC
MA SO : 5.03.10

A

^

LUAN AN TIEN SI LICH SlT

Nguòri huóng dàn khoa hoc
PGS.TS LE SY CIAO
PGS.TS KHÓNG DIÈN
: OAi HOC c ' j o r ^^-^ - A „-'." •

HA NOI - 2001

MUCLUC
Trang
MÒ DAU

1

Chutmg 1 : Tong quan ve nguòi E de

11

1.1. Khài quàt ve mòi truòng thien nhien va nguòi È de
1.2. Dòi song kinh té
^
1.3. Té choc xà hói truyén thÓngcìia nguòi È de
1.3.1. Quan niém ve xà hói màu he
1.3.2. Té choc xà hói truyén thóng
Tiéu két chuong 1
Chuang 2: Nguòi phu nù E de trong xd hói truyén thóng
2.1. Khài quàt càc 1^ thuyét ve giói trong Dàn toc hoc
2.2. Nguòi phu mi E de trong già dình
2.2.1. Càu triic ciia già dình truyén thóng {gap djué)
2.2.2. Quan niém ve con gài va con trai trong già dình
2.2.3. Thòi ky truòng thành
2.2.4. Hón nhàn
2.2.5. MÓi quan he vg - chóng trong già dình
2.2.6. MÓi quan he giiìa càc già dình nhó trong già dình
2.3. Nguòi phu nC trong mÓi quan he vói xà hói buon làng
2.3.1. Vai trò ciia bà phìi thìiy va nguòi dò de

2.3.2. Thàn phàn va vi tri ciia nguòi phu nù trong xà hói
Tiéu két chuong 2
Chuctng 3 : Nguòi phu nùE de trong dui song xà hai mài
3.L Nhiing bién dóng lich sir
3.LI Chình sàch cùa thuc dàn Phàp
3.L2. Chình sàch cùa chình quyén Sài Gòn va cùa ngiròì My
3.L3. Chình sàch cùa Dàng va Nhà niróc Viet Nam
3.2. NhOng thay dèi trong cóng dóng va dòd song già dình
3.2.1. Tó choc xà hói mói
3.2.2. Vi tri cùa nguòi phu nu trong già dình hién nay
3.2.3. Thuc trang cùa quan he hón nhàn
3.2.4. Nguòi phu nix vói viéc tham già càc boat dóng xà hói
va nghé nghiép
3.2.5. Su tham già chình quyén cùa phu nu E de
Tiéu két chuong 3

11
16
22
22
25
41
42
42
48
48
52
57
65
70

76
, 80
80
82
86
87
87
87
91
95
100
100
111
131
137
144
146


KÉT LUAN
Thuàt ngur chi he thóng thàn toc

147
149

DANH MUC TÀI LIÉU THAM KHÀO
Bang tra càc chùr viét tàt trong tài liéu tham khào

151
160

PHAN PHU LUC
Phu lue 1 : Bàn dò hành chình tinh Dak Lak
Phu lue 2 : Danh sàch nhiing nguòi duoc phòng vàn
Phu lue 3 : Mot so hình anh ve nguòi E de


MÒ DAU
1. Tinh càp thiét cùa de tài
Ngucfi È de là mot trong so' nàm dàn toc thiéu so ò Viét Nam thuóc
nhóm ngón ngfi Nam Dào, ho cu trù chù yéu a tinh Dak Lak, mot so ìt cu tru
rài ràc 0 càc tinh Khành Hòa, Phu Yèn, Già Lai, va càc tinh khàc ... Mot trong
nhiing dac diém nei bàt cùa nguòi E de là che dò màu he dién hình, duac phàn
ành ro net trong càc Iinh vuc : té choc xà hói, hón nhàn - già dình, che dò thùa
ké' tài san, v.v... Do vày, nguòi phu nu E de co vi tri va vai trò quan trong
khóng nhung trong dòi song xà hói truyén thóng, ma con trong cà dòi song xà
hói hién nay. Tu tnróc dén nay, dà co khà nhiéu cóng trình cùa càc hoc già
trong va ngoài nuóc nghién curu ve nguòi E de duói góc dò dàn toc hoc, va dà
dung lai mot bure tranh khà day dù ve càu truc xà hói màu he cùng nhu vàn
hóa truyén thóng cùa dàn toc này. Day là nhung két qua nghién curu co già tri
ve mat khoa hoc dàng tran trong. Tuy nhién, co thè nói ràng, trong càc cóng
trình nghién curu ve càc dàn toc thiéu so a Tày nguyén nói chung va nguòi È
de nói riéng, vàn de giói, ma nguòi phu nu là mot bó phàn quan trong cùa nò,
chua dugc càc hoc già truóc day quan tàm mot càch dùng mure. Trong khi dò,
tu nhung nàm 70 cùa théky này, giói vói trong tàm là thàn phàn va vai trò cùa
nguòi phu ni? trong càc xà hói khàc nhau, dà tra thành mot trong nhimg vàii de
nghién culi nói bàt cùa càc nhà nhàn hoc xà hói, dàn toc hoc, va xà hói hoc
trén thè giói. Riéng ò Viét Nam, càc cóng trình nghién cuu ve nguòi phu nix
thuóc càc dàn toc thiéu s6 con rat ìt va tàn man, dac biét là nguòi phu nir trong
trong càc xà hói màu he, ma nguòi È de là mot vi du dién hình, lai càng mang

tình càp thiét trong nghién culi va thuc tién. Trén ca sa này, viéc di sàu nghién
curu ve nguòi phu nir È de sé góp phàn làm hoàn chinh thém bure tranh xà hói
màu he cùa ho trong truyén thóng, va eiing de hiéu hon ve nhirng thay dói cùa
nò dang dién ra trong qua trình dói mói cùa dat nuóc hién nay.


Trén C0 so càc nguón tài liéu, thu tich khàc nhau dà dugc cóng bó ò
trong va ngoài nuóc, va nhiing tu liéu thu thàp dugc qua càc chuyén di dién
da, duói góc dò nghién cuu dàn toc hoc, cóng trình này eó gang dung lai mot
bure tranh khà day dù, va he thóng ve vi tri, vai trò cùa nguòi phu nu É de
trong dòi song xà hói truyén thóng, eiing nhu nhirng thay dói ve vai trò cùa ho
duói su tàc dóng manh me cùa qua tiình phàt trién kinh té - xà hói a Tày
Nguyén va Dak Lak hién nay. Hon nira, thóng qua vi tri, va vai trò cùa nguòi
phu nii con làm sàng tò xà hói màu he E de duói càc góc canh khàc nhau : xà
hói, kinh té, vàn hóa trong truyén thóng va hién dai.
Dac biét, trong cóng cuóc dói mói va hién dai hóa dà't nuóc hién nay,
phu nii dà va dang dóng vai trò quan trong trong tàt eà càc Iinh vuc: kinh té,
xà hói, chình tri, vàn hóa, ... Do vày, viéc nghién cùu ve phu nir nói chung
dang dugc quan tàm, nhàt là viéc nghién curu vai trò, vi tri cùa nguòi phu nir
dàn toc thiéu so trong su nghiép phàt trién kinh té - xà hói hién nay a càc vùng
mién nùi va cao nguyén lai càng trò nén càn thiét. Vi vày, cóng trình nghién
cuu ve nguòi phu nii È de, truóc hét, ve mat hoc thuàt, góp phàn bó sung ve
mat tu liéu, va làm sàng tò thiét che màu he tmyén thóng cùa nguòi È de
thóng qua nghién cùu nguòi phu nii, va nhiing thay dói ve vi tri, vai trò cùa ho
trong xà hói hién dai. Thur hai, ve mat xà hói, cóng trình này góp phàn cung
càp nhiing ca sa khoa hoc de giùp chình quyén trung uang va dia phuang
nghién cuu, va eó chình sàch thìch hgp de khuyén khìeh, phàt huy dugc su
tham già róng rài cùa phu nii càc dàn toc thiéu so vào su nghiép phàt trién
kinh té- xà hòi, vàn hóa, giào due ò vùng nùi cùng nhu vùng cao nguyén cùa
Viét Nam hién nay.

2. Ljch sur nghién curu cùa de tài
Tu truóc dén nay, dà eó nhiéu cóng trình nghién cuu, bài viét cùa càc
nhà nghién cùu a trong nuóc va nuóc ngoài viét ve càc dàn toc thiéu so a Tày
Nguyén nói chung, va ve nguòi E de nói riéng. Trong càc cóng trình, va bài


nghién curu ve nguòi É de, ò càc mure dò khàc nhau càc tàc già déu quan tàm
óén vai trò, vi tri cùa nguòi phu nii trong xà hói va già dình truyén thóng cùa ho.
Tàc p h ^ viét ve nguòi E de som nhàt, co le là cóng trình khào cùu cùa
nhà thàm hiém nguòi Phàp Henri Maitre vói tua de : " Càc xù Thuang a mién
Nam Dóng Duang : cao nguyén Dac Lac " [47]. Trong dò, H. Maitre chù yéu
mò ta ve dòi sÓng xà hói, kinh té, tón giào, phong tue tàp quàn, v.v... cùa hai
dàn toc E de va Mnòng. Tàc phim cùa óng là nguón tài liéu eó già tri, mò tà
khà chàn thuc ve cuóc song cùa hai dàn toc này trong nhiing nàm dàu thè ky
20. Ong khóng de càp nhieu dèh vi tri cìia nguòi phu nù" E de, ngoai trù trong
phàn hón nhàn, óng co nhàc dén tàp tue cué nué va su tài hón ciia nguòi dàn
bà góa, óng viét: "... Thinh thodng mot nguòi dàn bà góa muó'n tài hón, cho
mot nguùi làm mói tói dàt yéu cdu véri cha me nguòi ma mình chgn ma khóng
he bdo truóc cho ngUói dò biét. Néu cha me va nguòi con trai dóng y cóng
viéc duoc gidi quyét va nguòi chóng mói cuòi dén a nhà nguòi va cùng vai cha
me; nhung trong truòng hgp này, chi phi ve li cuòi do cha me va chiù...'"
[Al, 44 - 45]. Tuy nhien, trong cuón sàch này, Herui Maitre eiing khóng mó tà
ky ve thiét che màu he ciia nguòi É de.
Nei bàt nhà't trong giai doan này, phài ké dén bó Luàt tue È de {Bi due)
[65] do Sabatier tién hành thu thàp va bien tàp lai vào nàm 1915, sau dò duoc
dùng chinh thùrc trong Tòa àn phong tue cùa tinh Dak Lak trong mot thòi gian
khà dai. Bó Luàt tue này dà cho thày mot càch day dù ve thiét che màu he È
de trong moi khia canh cùa cuóc song. Hon nùa, nò con cho thày vai tró quan
trong cùa nguòi phu nù È de vói tu càch là nguòi duy tri nói gióng cùa già
dình, dóng ho, là biéu tuong cùa xà hói màu he truyén thóng.

Co thè nói ràng, cóng trình eó già tri lón ve mat khoa hoc va tu liéu, dò
là dò là cuón sàch " Nguòi Rhadé, mot xd hói màu quyén' [104], cùa nhà dàn
toc hoc nguòi Phàp Anne de Hauteclocque - Howe. Day là cóng trình dàu tién
nghién cùu ve xà hòi màu he cùa nguòi É de trong pham vi cùa mot buon. Bà


Anne. H. Howe dà chon buon PóC, huyén Chu Mga, làm noi dién dà trong hon
1 nàm (tìt thàng 4 nàm 1961 dén thàng 6 nàm 1962). Co thè nói ràng bà dà
miéu tà xà hòi màu he É de qua nhiing boat dóng cùa mot buon ó thòi diém dò
mot càch ti mi dén ngac nhién, tu nhiing su kién lón nhu dàm cuòi, dàm tang,
làm nhà cho dén nhùng viéc nhò nhàt nhu mot cuóc cài va nhò cùa nhùng
nguòi phu nii trong già dình. Nói dung chình cùa cuón sàch là tàp trung mó tà
ve lèi song cùa nguòi È de trong khung cành xà hói cùa mot buon ò thòi diém
ma bà Anne H. Howe tién hành quan sàt. Tuy nhién, qua mó tà cùa bà, chàn
dung cùa phu nfi È de thòi bà'y giò hién lén khà rò net va sinh dóng.
Ò mién Nam, trong khoàng thòi gian tu cuòi nhiing nàm 50 cho dén
tnróc nàm 1975, eiing co khà nhiéu cóng trình nghién curu giói thiéu chung ve
càc dàn toc thiéu sÓ ò vùng Tày Nguyén nói chung, dàng chù y nhà't là càc
cóng trình cùa Cùu Long Giang va Toan Anh [24], Nguyén Trac DT [12], Làn
Dình [22], Le Thém [58]. Nhìn chung, càc tàc già trén déu giói thiéu mang
tình chà't dai cuong, tóm tàt ve càc dàn toc thiéu so - ma ho goi là nguòi
Thuong, trong dò eó de càp xà hói màu he cùa mot so dàn toc thuóc ngón ngù
Nam Dào ò vùng này. Ngoài ra, con co mot sÓ bài viét giói thiéu ve che do
màu he cùa nguòi È de dàng trén càc nguyét san khàc nhau, nhu Che dò mau
he cùa dóng bào È de cùa Y.D [17], Càch dàt tén lót cùa nguòi Thuang De
cùa Y Yak Nié [94], v.v...
Co thè nói ràng, tu sau nàm 1975, viéc nghién cùu ve càc dàn toc bàn
dia ò Tày Nguyén nói chung, va nguòi É de nói riéng mói dugc tién hành mot
càch eó he thóng, va di sàu hon. Càc nghién cùu ve nguòi E de va che dò màu
he cùa ho dugc di càp duói càc khia canh khàc nhau cùa vàn hóa, xà hói.

Truóc hét, càn phài ké dén cóng trình Dai cuong càc dàn toc È de, Mnóng a
Dac Lac [21] cùa mot nhóm càn bó nghién cùu cùa vién Dàn toc hoc, do giào
su Bé Viét Dàng làm chù bién. Day là cóng trình khào cùu dàu tién, giói thiéu
bue tranh toc nguòi cùa hai dàn toc È de va Mnóng duói càc khia canh: nhàn


chung, tó choc xà hòi, san xu^t kinh té, hòn nhàn - già dình, v.v.... Sau dò,
cóng trình Vàn hóa dàn gian È de [62] do Ngó Dure Thinh chù bién là mot
chuyén khào ve vàn hóa cùa nguòi È de, trong dò, càc tàc già dà giói thiéu ve
càc nghi thóc lién quan dén chu ky dòri song cùa con ngUói, ve hòn nhàn, già
(fình, v.v... Day là nhiing nguón tài liéu eó già tri ve mat khoa hoc de càc nhà dàn
toc hoc tham khào khi nghién ciiu ve nguòi È de.
Trong càc nghién curu chuyén sàu ve che dò màu he cùa càc dàn toc
thiéu sÓ ò Tày Nguyén, eó thè ké dén càc bài nghién cùu de càp dén che dò
màu he cùa nguòi È de qua tó choc dòng ho, hình thùc hón nhàn, he thóng
thàn toc nhu cùa Phan Hihi Dàt [10], [11], Viét Bang, Nguyén Nam Tién [1],
Nguyén Thi Hòa [29], Vù Dình Lai [38], [39]. Nhung dàng chù ^ nhà't là cóng
trình ''Già dình va hón nhàn truyén thdng a càc dàn toc Malayó - Pólynéxia
Truòng San -Tày Nguyén'' [43] cùa Vù Dình Lai, trong dò tàc già dà xem xét
thiét che màu he qua hòn nhàn va già dình, va dua ra nhiing nhàn xét ve vai trò
cùa nguòi phu nii: " .... Phu nit trong dai già dình màu he giù vai trò chi phdi, là
nguòi chù cùa nhà dai, nguòi coi giù va phàn phàt khdu phàn cho mói thành
vién, dàp ùng nhu cdu mac cho ed già dình, va chi phu nU mài duac thùa kétài
san.'' [43, 34]. Trong phàn két luàn, tàc già dà dua ra mot nhàn xét khà sàu sàc
ve xà hòi màu he cùa càc dàn toc Malayo- polynesian nhu sau : " Thuc ra, vdn
de he chi là quy dình càch tinh tu he (tinh dòng ho va tén) quyén thùa ketài san,
quyén so hùu, quyén kévi chùc vu xa hòi va gan vài no là càc tàp tue trong hon
nhàn, già dình do viéc tinh tu he quy dinh. he tuy et nhién khóng phài là thuac do
dành già su phot trién ve kinh té- xàhói giùa càc dàn toc..'' [43, 139].
Cung nghién cùu ve thiét che xà hói màu he È de, mot so nhà nghién cùu

khàc lai xem xét nò qua viéc phàn tich bình dién xà hói cùa ngói nhà dai E de
nhu Chu Thài San vói càc bài viét Ve ngói nhà dai È de nhu là mot phàn ành
xà hói [53], Ngói nhà dai ngày nay cùa nguòi È de [52]. Nhà nghién cùu
Nguyén Thi Hòa thì tàp tmng tìm hiéu ve càc loai hình nhà ò, càch thùc bó tri


trong nhà, va mÓi lién he cùa nò gàn lién vói nhiing thay dói cùa già dình màu
he cùa nguòi E de xua va nay. TTieo tàc già, viéc tach già dình lón ra thành càc
già dình nhò dà chuyén vai trò chù nhà cùa nguòi phu nii lón tuoi sang càp vg
chóng cùa tiéu già dình [31].
Nhìn chung, càc cóng trình, va càc bài nghién cùu cùa càc tàc già trong
va ngoài nuóc déu de càp dén xà hói màu he cùa nguòi E de duói nhiing góc
dò, va quan diém khàc nhau. Tuy nhién, nhìn chung, vi tri, vai trò cùa nguòi
phu nù È de dugc de càp dén trong càc nghién cùu trén con tàn man, va chua
co tàc già nào di sàu vào nghién cùu ve nguòi phu nu E de mot càch he thóng,
cu thè, hoac nói dùng han là chua eó cóng trình nào xem xét phu nù E de nhu
là mot dói tugng de nghién cùu xà hói màu he cùa ho. Vi vày, day là vàn de
ma luàn àn này cÓ gang nghién cùu mot càch eó he thóng, va cu thè.
3. Muc dich nghién cini va y nghia thuc tién cùa luàn àn
3J. Muc dich nghién cùu
Thóng qua viéc miéu tà, phàn tich ve vai trò, vi tri cùa nguòi phu nu E
de trong dòi song xà hói toc nguòi, nhàm làm sàng tò che dò màu he cùa
nguòi E de trong xà hói truyén thóng, cùng nhu nhùng thay dòi cùa nò trong
qua trình diéu chinh de thich nghi va hòa nhàp vào dòi song kinh té - xà hói,
chmh tri va vàn hóa cùa cà nuóc nói chung, va vùng Tày Nguyén nói riéng.
3.2. Y nghia thuc tién cùa Luàn àn
Góp phàn nghién cùu ve nguòi phu nù trong xà hói màu he, de qua dò
nhàn thùc dugc mot càch dùng dàn vai trò va vi tri cùa ho trong boi cành kmh
té - xà hòi mói hién nay. Trén ca sa nhùng càn cu khoa hoc này, giùp chmh
quyén càc càp de ra va thuc hién chình sàch dàn toc, va càc chuang trình phàt

trién ve kinh té, vàn hóa, xà hói ... phù hgp han, sàu sàt han dói vói càc dàn
toc thiéu SÓ dua vào nhiing dac diém kmh té, xà hòi, va vàn hóa cùa tìmg
nhóm toc nguòi, va cùa tùmg vùng.
4. Dói tugng va pham vi nghién cuu cùa luàn àn


4d. Dói tugng nghién cùu
Dói tugng nghién cùu cùa de tài là phu nii È de thuóc càc thè he khàc
nhau, càc ngành nghé khàc nhau trong ba vùng : thành phó Buon Ma Thuót,
huyén Kròng Buk, huyén Kròng Ana cùa tinh Dak Lak.
4.2. Pham vi nghién cùu
Vàn hóa là mot khài niém róng, va thuòng dugc hiéu là bao góm tàt cà,
tu tìn nguòng, phong tue, tàp quàn... cho dén cóng cu san xuà't, dung cu sinh
boat, nhà cùa, va càc san ph£m vàt chat va tinh thàn nói chung do con nguòi
tao ra v.v... Vói 5^ nghia này, nhà dàn toc hoc nguòi Nga Trébócxaròp dà dua
ra dinh nghla ve vàn hóa nhu sau : ''Hiéu theo nghia róng, vàn hóa là tdt cà
nhiing gì con nguòi tao nén trong qua trình lao dóng chàn tay va lao dóng tri
oc déthòa man moi nhu càu vàt chat va tinh thàn cùa mình." [80].
Trén ca so này, pham vi nghién cùu cùa luàn àn dugc xàc dinh là mot
ITnh vuc thuóc ve vàn hóa, vói nói dung nghién cùu cu thè là dòi song kinh té,
tó chùc xà hòi, hòn nhàn va già dình, v.v... cua nguòi E de trong xà hói truyén
thóng va hién dai, thóng qua dói tugng nghién cùu là nguòi phu nù.
Dia bàn nghién cùu dugc tàp trung a ba vùng vói mot so dàc diém kinh
té, xà hòi, va thành phàn cu dàn khàc nhau, nhung déu là càc vùng eó s6 lugng
nguòi È de tàp trung cao. Truóc hét, thành phó Buon Ma Thuót eó 31.148
nguòi E de sinh song [75]. Day là thù phù cùa tinh Dak Lak, là tmng tàm kmh
té, xà hói, va vàn hóa cùa tinh, dóng thòi, cùng là nai tàp tmng cóng chùc
nguòi È de nhiéu nhà't. Thù hai, là huyén Kròng Buk vói so dàn È de là 21.431
nguòi [75], day là vùng Buon Ho cu dugc coi là tmng tàm vàn hóa cùa nguòi
A

E de thòi xua, vi vày, hién nay, a day con bào luu dugc nhiéu phong tue tàp
quàn tmyén thóng cùa dàn toc È de. Hàu hét cu dàn È de a huyén Kròng Buk
là nòng dàn trong eà phé va tróng lùa rày. Thù ba, huyén Kròng Ana vói so
dàn É de là 24.671 nguòi [75], nhung day là huyén khà róng, va lai chia thành
hai cành bàc va nam. Vi vày, diém nghién cùu cùa chùng tói tàp tmng vào


vùng phìa bàc cùa huyén này - nai eó nhiéu buon E de thuóc dia bàn quàn ly
cùa cóng ty cà phé nhà nuóc nhu còng ty cà phé Chu Quynh, cóng ty cà phé
Èa Tiéu, còng ty cà phé Èa Sim, v.v... Cu dàn E de ò day, da so là nòng dàn
tróng eà phé, nhung ve mat hành chmh, ho dugc ggi là cóng nhàn nòng nghiép
cùa càc cóng ty cà phé. Dac biét, Kròng Ana con là huyén co so lugng tin dò
Tm Lành là nguòi É de dùng hàng thù hai trong tinh vói 12.297 nguòi, chi xép
sau huyén Kròng Pàc (12.748 nguòi) [27]. Do vày, ba vùng này dugc lua chon
nhu là ba vùng tiéu bièu cho pham vi nghién cùu cùa luàn àn. Ngoài ra, dia
bàn nghién cùu con dugc mò ròng sang mot so huyén khàc de tham khào va
so sành, nhu huyén Kròng Nàng, huyén M'Dràk, huyén Chu Mga, v.v...
5. Phuong phàp nghién curu va nguón tài liéu
5.7. Ca sa phuong phàp luàn
Phuang phàp luàn chù yéu trong luàn àn là chù nghla duy vàt bién chùng va
chù nghla duy vàt lich su, dugc su dung de xem xét dói tugng nghién cùu trong
su vàn dóng lién tue cùa qua trình phàt trién cùa lich su, tu hình thài kinh té xà hòi tmyén thóng dén hình thài kinh té - xà hói cao han hién nay.
5.2. Phuong phàp nghién cùu
Phuang phàp chù dao trong nghién cùu là phuang phàp tmyén thóng
cùa dàn toc hoc, dò là dién dà thuc dia nhàm quan sàt, tham già vào cuóc song
cùa cóng dóng de thu thàp tu liéu, thóng tin theo tiing vùng, tÈmg buon trong
dia bàn nghién cùu. Trong suót 9 nàm (tu 1990 dén 1999), chùng tói dà tién
hành di dién dà nhiéu làn ò 20 buon È de, va 4 buon Mnòng thuóc 8 huyén
cùa tinh Dak Lak, trong dò tàp tmng vào nghién cùu 8 buon thuóc 3 vùng :

thành phó Buon Ma Thuót, huyén Kròng Buk, va huyén Kròng Ana. Trong
nhiing dgt di dién dà, chùng tói dà gap ga nhiéu nguòi dàn E de, bao góm cà
dàn óng va phu nu, thuóc nhiéu lùa tuoi khàc nhau. Dac biét, chùng tói dà eó
nhiing cuóc tiép xùc va phòng vàn sàu mot so nguòi E de lón tuoi vón là khua
buon (chù làng), khua phat kdi (nguòi xù kién), pò iéo yang (thày cùng), mjào

8


(bà phù thùy), bue (bà dò)... ò càc vùng khàc nhau, nhàm thu thàp thém tu liéu
de hói CÓ lai xà hòi màu he xua kia cùa ho, cùng nhu nhung thay dói dang
dién ra hién nay. Phàn lón tu liéu dugc su dung trong luàn àn là két qua thu
thàp dugc tu càc chuyén di dién dà này. Ben canh dò, chùng tói con tién hành
diéu tra, phòng v & bang bang hòi theo phuang phàp xà hói hoc dói vói 110
nguòi È de (80 phu nfi, va 30 dàn óng) thuóc càc thè he, va nghé nghiép khàc
nhau ò 8 buon thuòc ba vùng dà dugc lua chon. Muc dich cùa phuang phàp
phòng vStn là nhàm bó sung ve mat so liéu cho càc tu liéu lién quan dén nhiing
thay dói dang dién ra hién nay cùa nguòi É de, cùng nhu vai trò cùa giói trong
già dình va ngoài xà hòi. Dóng thòi, trong qua trình phòng vàn, chùng tói
cùng quan tàm dén su khàc nhau ve tòn giào trong còng dóng nguòi E de, de
nhàm tìm ra su khàc nhau ve quan niém, hành vi ùng xù dói vói càc vàn de vàn
hóa, xà hói tmyén thóng va hién dai.
5.3. Nguón tài liéu su dung trong luàn àn
Trong qua trình nghién cùu ve nguòi E de, va nguòi phu nu trong xà hói
màu he cùa ho, chùng tói dà tham khào va thu thàp nhiéu cóng trình, bài
nghién cùu cùa càc tàc già trong va ngoài nuùc eó lién quan dén dàn toc E de a
mùc dò khàc nhau. Dóng thòi, chùng tói cùng tham khào càc còng trình viét ve
xà hói màu he cùa càc dàn toc khàc nhau trén thè giói de tham khào va so sành
vói nguòi E de. Day là nhung nguón tài liéu qui già giùp chùng tói eó dugc
nhiing kién thùc khà toàn dién ve dói tugng ma mình nghién cùu, va khi dat nò

trong mói quan he so sành vói càc dàn toc theo che dò màu he a Viét Nam
cùng nhu trén thè giói.
Tuy nhién, nguón tài liéu chù yéu cùa luàn àn là nhiing tu liéu dién dà
dugc thu thàp trong nhiéu nàm, tu càc cuóc dién dà dàn toc hoc a nhiéu buon
cùa nguòi E de a tinh Dak Lak. Ngoài ra, chùng tói con dugc tham khào mot so
tài liéu chép tay eà nhàn cùa càc óng Y Wang Mio Duón Du, Ama Thin ve
phong tue, tàp quàn nói chung cùa nguòi È de.


6. Dóng góp cùa luàn àn
Luàn àn này co thè coi là cóng trình dàu tién di sàu nghién cùu ve nguòi
phu nfi E de mot càch he thóng, day dù duói góc dò dàn toc hoc, dugc dat trong
bòi cành cùa xà hói màu he tmyén thóng, cùng nhu hién dai de thày dugc
nhirng thay dói ve moi mat dang dién ra trong long xà hói dò. Day eiing chinh
là cài mói cùa luàn àn.
Luàn àn góp phàn cung càp nhiing thóng tin xàc thuc cho càc nhà nghién
cùu, nh^t là trong ngành dàn toc hoc ve xà hói màu he thóng qua vi tri va vai
trò cùa nguòi phu nfi trong già dình, xà hói, de qua dò tiép tue tìm hiéu xà hòi
màu he cùa càc dàn toc thiéu so khàc a Tày Nguyén, va a càc nuóc trong khu vuc.
Ngoài ra, luàn àn con dóng góp nhiing thóng tin eó già tri ve mat khoa
hoc de càc nhà làm chình sàch xem xét va dua ra càc chình sàch phàt trién phù
hgp dac dièm cùa càc nhóm dàn toc khàc nhau, va theo tùng vùng cu thè.
?• Két càu cùa luàn àn : bao góm 3 phàn, va 3 chuang.
Phàn ma dàu: (10 trang).
Phàn nói dung: Góm 3 chuang.
Chuong 1 :

Tong quan ve nguòi É de (31 trang).

Chuong 2:

Nguòi phu nùE de trong xà hói truyén thóng (45 trang).

Chuong 3:

Nguòi phu nùÈ de trong dòi song xà hói mài (60 trang).

Kéì luàn :

(2 trang).

Thuàt ngù chi he thóng thàn toc : (2 trang).
Tài liéu tham khào : (9 trang).
Bang tra chù viet tàt trong tal liéu tham khào : (1 trang)
Phàn phu lue :
- 1 bàn dò hành chmh tinh Dak Lak.
- 1 danh sàch nhiing nguòi dugc phòng vàn
- Mot SÓ hình ành ve nguòi È de va phu nu È de

10


CHirONG 1

TÓNG QUAN VE NGlTÒI È DE
1.1. Khài quàt ve mói truòng thién nhién va toc nguòi È de
Theo so' liéu thóng ké cùa tóng diéu tra dàn so' nàm 1989, a Viét Nam,
dàn toc È de co 194.710 nguòi, trong dò co 94.533 nam va 100.177 nù [75].
Riéng ò vùng Tày Nguyén, tinh Già Lai - Kon Tum (cu) chi co 123 nguòi E
de, va tinh Làm Dóng là 40 nguòi. Trong khi dò, òr tinh Dak Lak, dàn toc E de

chié'm coi 92% trong tóng so' dàn E de cùa toàn quóc, vói 179.134 nguòi [75].
Co thè nói ràng, Dak Lak là dia bàn cu tru chù yéu va làu dòi cùa nguòi E de
tu hàng ngàn nàm nay, là noi dà tao ra bàn sàc riéng biét cho vàn hóa E de
trong biic tranh chung cùa vùng vàn hóa Tày Nguyén. Day cùng chinh là ly do
ma chùng tói chon Dak Lak de nghién cùu nguòi phu nù È de.
Dak Lak là mot cao nguyén róng lón nàm ve phia tày nam cùa day
Truòng Sofn, phia bàc giàp tinh Già Lai, phia nam giàp tinh Làm Dóng va Bình
Phuóc, phia tày giàp Cam Pu Chia, va phia dóng giàp hai tinh Phù Yèn va
Khành Hòa. Hién nay, Dak Lak là tinh lón nhà't nuóc ta vói dién tich tu nhién
là 1.953.545 ha, trong dò dién tich dà't ba dan là 704.000 ha rà't thuàn Igi cho viéc
phàt trién càc loai cày cóng nghiép nhu cà phé, cao su, che, ho tiéu v.v... [7].
Dia hình cùa cao nguyén này nghiéng déu tu Dóng sang Tày, vói dò cao
trung bình tu 450 mét dé'n700 mét. Phia dóng nam cùa Dak Lak tàp trung mot
SÓ nùi cao nhu: Chu Yang Sin cao 2.405 mét, Chu Dlié Puy cao 1.709 mét, va
Chu Yang Làk là 1.687 mét, ngoài ra ò nhùng vùng khàc cùng co nhùng nùi
cao tu 500 dén 800 mét.
Khi hàu chia làm hai mùa rò rét : mùa mua bàt dàu tu thàng 5 va két
thùc vào thàng 10, 11. Phia nam mùa mua dén som vào khoàng thàng 4, vào

11


càc thàng 8, 9 là co mua nhiéu nhàt. Trong khi dò, ò phia dòng (khu vuc
M'Drak), mua két thùc muòn vào thàng 11, va lugng mua nhiéu nhà't là vào
thàng 10,11 [70]. Han che lón nhàt cùa cao nguyén này là thiéu im trong
mùa khò, mac dù tóng lugng mua cà nàm lón han lugng bóc hod, nhung mua
tàp tmng cao trong vài thàng chù khóng rài déu trong cà nàm. Tmng bình
lugng nuóc bÓc hcd là 1000 mm / nàm. Day cùng chmh là ca sa de càc toc nguòi
thiéu SÓ ò Dak Lak xày dung ca càu mùa vu cho cày tróng can nhò nuóc tròi.
He thóng song ngòi cùa Dak Lak khà phong phù vói nhiéu con song lón

nhò khàc nhau, trong dò lón nhà't là song Sérépòk ma nguòi È de con ggi là
Èa Kròng do hai song Kròng Ana (song cài) va Kròng Knò (song due) hgp
thành. Ngoài ra con eó mot so song nhò khàc nhu Kròng Buk, Kròng Pac:. là
chi nhành cùa Kròng Ana; song Ea Hleo lai chia ra làm hai nhành phu là song
Ea Drang va Ea sup v.v...Dién tieh dàm ho ehiém khoàng 2000 hecta, dàc biét
eó hÓ Làk róng khoàng 500 hecta nàm ve phia tày nam cùa tinh, day vùa là
mot diém de nuòi cà nuóc nggt lai vùa là mot thàng cành thién nhién thu hùt
khàch du lich dén tham quan [7].
Hién nay, E de là toc danh chình thùc dugc dùng trong càc vàn bàn cùa
nhà nuóc, trong giói nghién cùu,và trén càc phuang tién thóng tin dai chùng.
Truóc day, nguòi È de con eó mot so tén ggi khàc nhu Ra de, Ra de, va
Rhadé, day là tén ma nguòi Phàp va mot so nhà nghién cùu nuóc ngoài thuòng
dùng trong càc cóng trình nghién cùu cùa ho. Ve tén goi cùa nguòi È de dà eó
nhiéu già thuyét khàc nhau nhu sau:
- Già thuyét thù nhdt cho ràng E de là bàt nguón tu ale nghla là tre , va
eó thè xua kia nguòi È de hay song trong vùng nhiéu cày tre nén co tén là È de
[21], [24].
- Già thuyét thù hai lai cho ràng È de hay Rhade dugc lày tu tén anak
aé die, nghla là con cùa thàn Die (aé die), mot vi thàn tói cao trong thàn thoai
cùa nguòi È de, gióng nhu hình tugng óng Tròi cùa nguòi Kmh [24].

12


- Già thuyét thù ba thì cho ràng toc danh È de hay Rhadé nghia là con
cùa bà H'Dé, nguòi dugc coi là bà tó cùa nguòi È de [106].
Ngòn ngù cùa nguòi È de thuóc nhóm Malayo-polynesien (Nam Dào)
cùng mot nhóm ngòn ngu vói nguòi Chàm, nguòi Già rai, nguòi Chum, nguòi
Raglay. Vi vày, nhiéu nhà Dàn toc hoc cho ràng, nguón góc cùa ho eó lién
quan dén cu dàn eó Sa Huynh ò vùng Nam Tmng bó cùa Viét Nam vón là

nhùng cu dàn nói ngòn ngù Nam Dào. Vào nhùng thè ky dàu Còng nguyén,
mot bó phàn cu dàn eó Sa huynh da di cu lén Tày Nguyén de sinh song, va tai
day ho chung sÓng vói càc cu dàn nói ngón ngù Mòn-Khmer là nhùng cu dàn
sinh song làu dòi ò day. Mot bó phàn khàc cùa cu dàn Sa Huynh lai dinh cu ò
ven bién mién Trung, do qua trình buon bàn va két hòn vói càc thuang nhàn
nguòi An, nhóm cu dàn này dà chiù ành huòng sàu sàc cùa vàn hóa An Dò, sau
này ho trò thành nguòi Chàm, va khoàng thè ky thù n sau cóng nguyén Vuang
quóc Chàm Pa dà dugc thành làp [65]. Theo mot già thuyét khàc thì nguòi
Chàm, nguòi E de, nguòi Giarai ...tue là nhùng dàn toc thuóc ngù he Nam Dao
ò Viét Nam da di cu dén Viét Nam tu vùng phìa Tày Insulinde (tue là phia
Tày cùa càc dào Nam A).
Ngugc lai dòng lich su cùa vùng Tày Nguyén nói chung cùng nhu nguòi
E de nói riéng, eó thè thày ràng càc cu dàn bàn dia cùa vùng cao nguyén ròng
lón này tu xa xua dà phài ném trai va chiù ành huòng nhùng cuóc ehién tranh
khóc liét thón tinh làn nhau giùa vuang quóc Làm Ap va Chàn Lap, rói sau dò
lai chiù su thóng tri cùa hai vuang quóc này.
Khoàng dàu thè' ky thù I, Hun Chen, mot nguòi An Dò dà thành làp
vuong quò'c Phù Nam ò vùng dóng bang song Cùu Long hién nay. Sau dò de
mò róng lành thè cùa mình, vuong quóc Phù Nam dà xàm chiém Chàn Lap,
Xiém, mot phàn bàn dào Ma Lai. Dén thè ky thù VE, Phù Nam bi Chàn Lap
xàm chié'm va sàt nhàp vào Chàn Lap [24].

13


Trong khi dò, vào khoàng thè ky thù n sau còng nguyén, tai vùng ven
bién mién Trung mot bó phàn dàn di cu nguòi An va Ma Lai dén sinh song va
chiém cu vùng này, va thành làp vuong quóc Làm Ap. Theo su sàch thì lành
thó cùa vuang quóc này kéo dai tu Quàng Bình, Quàng Tri cho dén Quàng
Nam hién nay. Làm Ap da nhiéu làn mang quàn lén dành vùng Tày Nguyén va

bàt càc bó lac a day phài cóng nap hàng nàm. Nàm 875 vua Indravaman II lén
ngòi va dói tén nuóc là Chàm Pa (hay con ggi là Chiém Thành).
Tu nàm 1123 dén nàm 1148 lai xày ra cuóc ehién tranh giùa Chàn Lap
va Chàm Pa, trong khoàng thòi gian này càc toc nguòi a vùng Tày Nguyén bi
huy dòng làm phu khuàn vàc, bi euóp bóc luong thuc. Nàm 1149 vua nguòi
Chàm lue dò là Harivarman sau khi dành duói nguòi Chàn Lap da tién lén
dành chiém Tày Nguyén, tu day càc bó lac nguòi thiéu so ò Tày nguyén nàm
trong vòng ành huòng cùa vuang quóc Chàm Pa, va hàng nàm ho phài cóng
nap hàng làm thó san qui hiém, va cà càc eó gài dep de làm thiép cho vua
Chàm. Sau khi kinh dò Dò bàn cùa vuang quóc Chàm pa bi thà't thù vào nàm
1471, dóng thòi cùng dành dàu su sup dò cùa vuang quóc này, quàn linh
Chàm ò vùng Tày Nguyén cùng rùt lui ve Khành Hòa, chàm dùt su thóng tri
khóng truc tiép cùa vuang quóc Chàm pa dói vói vùng Tày Nguyén [105].
Tu thè ky XV trò di, sau khi vua Le Thành Tóng thón tmh Chàm Pa vào
nàm 1471, vùng Tày Nguyén thuóc ve T r ^ Nam cùa quóc già Dai Viét, vùng
này chay dai tu Quàng Nam tói Bình Thuàn. Càc triéu dai phong kién cùa Dai
Viét da dua ra càc chình sàch nhàm hgp nhàt càc toc nguòi thiéu so a Tày
Nguyén vói cu dàn nguòi Viét nhu chmh sàch ''dàn toc dóng hóa", hay chmh
sàch "tri hành hiép nhà?' cùa triéu Nguyén [65]. Nhung tu cuòi thè ky 15 tra
di, nhìn chung càc triéu dai phong kién cùa Dai Viét khóng kiém soàt dugc
vùng Tày Nguyén mac dù ò mùc do nào dò ho coi Tày Nguyén nhu là mot
phién quóc phu thuòc va hàng nàm nhiéu bó lac vàn phài cóng nap san vàt,
làm thó san qui hiém cho vua.

14


Trong suót mày thè ky duói su thÓng tri khóng tnic tiép cùa vuong quóc
Chàm Pa, vàn hóa cùa càc toc nguòi tiiiéu so ò Tày Nguyén, va dac biét là cùa càc
toc nguòi nói ngón ngù Nam Dào nhu É de. Già Rai, Chu Ru da chiù ành huòng

khà sàu sàc vàn hóa cùa nguòi Qiàm trong càc Imh vuc xà hói, va tinh thàn, va vàn
hóa vàt chat Nhùng phé tich vàn hóa ciia nguòi Chàm dugc tìm thày ò nhiéu khu
vuc cùa Tày Nguyén, nhu thàp Yang Prong (thàn vi dai) ò Èa Hleo (Dak Lak)
dugc xày dung vào cuòi thè ky XDI thòi vua Jaya Simhavamian IH, va theo nhùng
chù khàc trén bia dà ò day thì dugc biét ràng nhà vua da cùng lùa gao, nò le, va voi
cho còng trình k i ^ truc này [105, 1(X)]. Co le day là mot dén thò cùa tòn giào.
Ngoài ra, ò Kon Klor (KonTum) tìm thày tugng thàn Siva, Bia k^^, rói tugng Yang
Mum ò gàn Cheo Reo v.v...
Vào thòi gian truóc khi nguòi Phàp àp dàt su thóng tri lén Tày Nguyén nói
chung va Dak Lak nói riéng, nhìn chung lue dò nguòi É de eó nhiéu nhóm dia
phuong khàc nhau, va mòi nhóm eó vùng cu trù riéng nhu sau [93], [104] :
- Nhóm Kpà song ò vùng Buon Ma Thuót va càc buon xung quanh.
- Nhóm Adham sÓng chù yéu ò hai huyén Kròng Buk, Chu Mgarvà mot
sÓ ìt ò huyén Èa Sup.
- Nhóm Ktul cu trù ò hai huyén Kròng Pac . va Kròng Bóng.
- Nhóm Bih ò vùng thung lùng cùa huyén Kròng Ana.
- Nhóm Kmng ò huyén Éa H'Leo.
- Càc nhóm nhò nhu Blò, È pan, Kdrao, Hwing cu trù a huyén M'Dràk.
- Nhóm MDhur, Dlié song ò mot so vùng tiép giàp vói hai tình Phù Yèn,
Khành Hòa nhu là M'DràK, Kròng Nàng. (Xem bàn dò kèm theo)
Mae dù eó nhiéu nhóm dia phuang khàc nhau nhu trén, nhung È de là
mot dàn toc thóng nhàt ve y thùc toc nguòi, ve vàn hóa va ngón ngù, su khàc
nhau giùa càc nhóm néu eó ehi là ve càch phàt àm, mot vài hga tiét cùa hoa
vàn trang tri trén vày, ào, khó...Riéng nhóm Bih a vùng Kròng Ana là tuong
dói khàc biét ve trang phuc, càch song vói càc nhóm dia phuang khàc cùa
nguòn E de. Theo tài liéu cùa nguòi Phàp, vào nhirng nàm cuòi the ky 19 nhiéu

15

VÙNG o r TRÙ C O A C A C N H Ó M DIAPHirONG CÙADÀN TOC È DE

in

-L^

caAUtf

PHÙ^lfiN

KHANHHOA

BÉNH PHUOC

/

/

>

^

-

)

LAMDÓNG

KikmeCE

CHUTHfCH
0

Nbdm Bih

B

ratte

KraDg

H

Ofc nhóm nhò (DfatfBkU^nJCikoifwittg)

•

Nh6m MDhur.Dbé

D
t^nóta AdBuuDQ
Nhóm tao]


1 )/

nhóm È de da CÓ mot vài vi tu truòng (mtao) giàu eó nói lén nhu là thù lình,
ma quyén lue cùa ho co khi trai róng trén nhiéu buon trong vùng. Vi du, nhu
Ama Bici thù linh cùa nhóm Kpa ò vùng Buon Ma Thuót hién nay, Aé Y Dàk
là thù Imh cùa nguòi Bih ò vùng Kròng Ana; Ama Jhao thù linh cùa nhóm

Ktul; Ama Ual thù lình cùa nhóm Adham. Ama H'Jik là thù lình cùa nhóm
Kmng, va ò vùng M'DràK Aé Bung là thù lình nói tièng nhàt cùa càc nhóm
Blò, Mdhur, Èpan [105]. Mae dù vày, buon (làng) vàn là don vi xà hói co bàn
nhàt va dóc làp eó bó mày diéu hành buon riéng, kinh tè tu cung tu càp, va eó
mot sÓ quy dinh riéng cùa tùng buon.
1.2. Dòi song kinh tè
Cùng nhu phàn lón càc dàn toc thiéu so ò Tày Nguyén, nguòi E de
song chù yéu bang canh tàc nuong rày, ky thuàt canh tàc con don giàn chù
yéu theo phuang thùc chat, dÓt va luàn khoành. Nuong rày cùa nguòi E de
thuòng chia làm hai loai: rày eù (hrrui kpuh), tue rày dang canh tàc, va rày
mói Qima énah) de chuàn bi cho vu tróng sau. Loai rày su dung nhiéu nàm,
nàng suàt lùa khóng cao thì nguòi ta bò hóa, va ggi nò là ksar. Nguòi È de co
nhiéu gióng lùa khàc nhau, loai lùa 3, 4 thàng là hdrò, bla, ana... dugc tróng a
rày mói, khi thu hoach ho dùng tay mot chù khóng gàt. Càc loai gióng lùa dai
ngày 6 thàng nhu là asàn, ké, dio.,Azi tróng a rày eù va khi thu hoach ho lai
dùng liém de càt. Lùa thuòng dugc tróng xen vói càc loai cày khàc nhu cà
dàng, ót, dua, bi, bau va nguòi ta trón chung vói hat gióng lùa khi tria. Nàng
suàt lùa rày nhìn chung khóng cao va khóng ón dinh, do ky thuàt canh tàc qua
thò so va san xuàt dua vào thién nhién là chmh. Xua kia, khi thu hoach lùa,
nguòi E de chi uóc luong so thòc thu duoc theo gùi, do vày khò xàc dinh dugc
nàng suàt thuc té' cùa lùa rày. Khi thu hoach, nguòi ta càt lùa phoi trén rày,
mafy hòm sau mòi tién hành dàp hoàc lày chàn vò lùa, ròi gùi ve kho thòc.
Trong thòi gian làm co lùa hay thu hoach, nguòi È de thuc hién làm dèi cóng
{bi mring), tue là càc già dình tàp hop lai làm luàn phién cho tùng già dinh.

16


Vói càch làm dói còng, càc già dình giùp nhau làm dùng thòi vu va dò tón thòi
gian, nhàt là xua kia, dàt rày canh tàc cùa tiìng già dình thuòng rat róng. Vuòn

thuòng dugc làm canh rày va tróng càc loai rau nhu bau bi, ót, cày bóng de lày
sgi dét vài, v.v...
Vói lói canh tàc rày luàn khoành tmyén thóng, cho nén, dàt canh tàc
cùa mói già dình thuòng rat róng, va hg ehi don sach co ò nhùng mành dàt ma
ho dang canh tàc, sÓ dàt con lai chi phàt cày to va bò hoang cho co mgc day
dàc. Theo tàp quàn, nguòi È de chi phàt, dÓt, don dep nhùng mành dàt dang
canh tàc, so dàt du trù con lai hg khóng chat, phà cày vi giù cho dàt khòi bi
xói mòn vào mùa mua. Là mot cu dàn song dua vào rùng cho nén lói canh tàc
rày tmyén thóng là mot càch ùng xù thóng minh cùa hg dói vói mói truòng
thién nhién bao quanh theo quy tàc vùa khai thàe vùa tài tao lai thién nhién.
Mói mành dàt thuòng dugc canh tàc tu 2 dén 3 vu rói bò hóa tu 10 -12 nàm
cho cày co mgc lai, va dóng thòi cùng nhàm tài tao lai dò phì cùa dàt. Do viéc
nuong rày kéo dai trong sàu thàng, nén nguòi É de thuòng dem cà già dình
vào ò 6 thàng trong rày, 6 thàng con lai mói ò tai nhà. Truóc khi bàt dàu mot
vu tróng tia mói, óng bà chù nhà di lén rày truóc de cùng thàn lùa (ngà yang
mdié), le vàt thuòng eó it thit gà gói trong mot chièe là, va mot ehai rugai càn.
Khi cùng xong, thì phu nù uóng rugu truóc rói mói dén dàn óng. Ngày hòm
sau, càc thành vién trong già dình mói lén tria lùa, nhung truóc dò hg thuòng
chia ò trén mành dàt dugc chgn de canh tàc cho de choc lo va tria hat. Ò giùa
mành dàt nguòi ta chùa mot ò tróng de hat gióng, nuóc uóng va vài dung cu
san xuàt khàc. Khi tién hành tria hat, bà chù nhà {ana gd) là nguòi se tria 3 lo
dàu tién tai ò giùa, va bà phài nhàm màt lai khi tria 3 lo này. Nguòi È de giài
thich ràng làm nhu vày thì thù rùng, chùn choc sé khóng dén àn thòc cùa ho.
Dàc biét, bà chù nhà phài là nguòi tria lùa dàu tién trén rày, sau dò là càc
thành vién nù khàc trong già dình mói dugc làm, vi bà là nguòi quen thuòc vói
hón cùa lùa {mngàt mdié). Dàn óng bao giò cùng làm nhiém vu choc lo con

TRUNGTAMTHGS'^'IN TH'J . •,'.

17

^ j


phu nfi di theo sau de tria hat va làp lo. Càc viéc nàng nhu chat phàt cày to,
tìm dàt canh tàc là do dàn òng dàm nhiém. Nhùng phàn viéc con lai dàn óng
va phu nfi déu tham già nhu phàt don rày, chat cày nhò, dÓt, làm co, tuót lùa,
dàp va gàt lùa. Khoàng thàng 11, nguòi È de tién hành le àn com mói (huà
ései mrào). De làm le này, khi lùa chua chin hàn dugc nguòi phu nù tuót mang
ve, sau dò hg cho tàt cà vào nói, rói cho thém mot it nuóc. Khi nào nghe tièng
thòc nÓ, thì dò ra mang phoi khò, sau dò mang già rói mói nàu thành com.
Truóc khi tó chùc le àn com mói, nguòi ta mang mot it com mói, dàu song già
vói muÓi ót, cùng vói canh bi, canh cà dung trong vò qua bau khò dén gàn
nghla dia {msai) cùa buon va dàt ben duòng, theo quan niém cùa dóng bào là
de cho hón cùa nguòi chèt àn. Hg khóng di hàn vào nghia dia vi sg ràng hón
lùa se di theo nguòi chèt.
Hàng nàm, vào thàng 8, thàng 9, nhùng nguòi dàn òng bàt dàu di tìm dàt
cho rày mói de nàm sau canh tàc. Nhìn chung, nguòi È de thuòng tìm dàt canh
tàc ò nhùng khu rùng eó nhiéu cày hoàc co tranh, trén màt dàt eó nhiéu giun.
Hg rat trành khai phà dàt canh tàc a dàu nguón suoi, song vi nhu thè sé làm bàn
nguón nuóc. Khi tìm dugc mièng dàt ung y hg thuòng be mot cành cày nhò
Cam xuóng dàt de làm dàu cho nguòi khàc biét là dàt dà eó chù. Mói già dình
khi khai phà dàt canh tàc thì phài biét dùng lai ò càc cót móe thién nhién nhu
mot con suoi, mot cài cày to...và lày chó dò làm ranh giói cho dàt cùa mình.
Néu eó tình vugt qua thì eó nghla là muón tranh phàn cùa già dình khàc mac dù
dàt dò chua eó chù. Ngoài ra, nguòi E de cùng rat kiéng phàt dàt theo lói gu gà,
tue là ranh giói dàt cùa nhà này lai dàm vào hòng dàt cùa nguòi hàng xóm, theo
ho su tiép giàp giùa hai mièng dàt cùa hai già dình là nén theo lói canh bang
nhau giùa hai duòng ranh phàn chia (tue là vuòng góc vói nhau).
A

Nguoi E de khòng co tàp quàn làm ruóng nuòc, tuy nhién ò mot so vùng
thà'p ven song va ho nhu ò Kròng Ana, Làk ... ho cùng tàn dung dàt de làm

18


mòng nuóc (lo). Càch làm mòng cùa hg khà don giàn chù khòng theo càc giai
doan nhu cùa nguòi Kinh. Truóc hét, hg dành mot khoàng dàt canh nhà de gieo
gióng lùa, va khi mgc thành ma thì hg dem cày. Nhung cùng eó noi, hg xa
gióng thàng xuóng nuóc chù khòng cày. Dén khàu làm dàt thì hg dùng tràu
dàm cho nhuyén dàt (thùy nàu), lue dàu hg cho tràu di men theo bò, sau dò thì
di vòng quanh mòng. Ngày hòm sau hg bàt dàu cày lùa. Cho dén khi thu hoach
thì hg chi làm co lùa tu 1 dén 2 làn.
Ò nguòi É de, chàn nuòi chua phàt trién, va chua trò thành mot ngành
kinh tè phu già dình. Thà ròng già sue, già càm là lói chàn nuòi tmyén thóng
cùa hg. Muc dich chinh cùa chàn nuòi là phuc vu cho càc le cùng yang (thàn),
va trao dÓi de lày muói, dàu dÓt, hoàc lày nhùng dò vàt dàt tién nhu chiéng,
che, nói dóng, dò trang sue bang kim loai... Còng viéc chàn nuòi chù yéu dugc
giao cho tre em va nguòi già dàm nhiém, duòng nhu day là hai dò tuoi it bi chi
phÓi bòi su phàn cóng lao dóng theo giói tinh.
Hai lugm va san bàt vàn dóng vai trò quan trong trong dòi song hàng
ngày cùa nguòi E de trong xà hói tmyén thóng. Phu nù thuòng hai rau rùng
vào mùa khò, va àn thém càc loai màng khò, dàu de dành tu mùa truóc. Vào
mùa mua, ho su dung càc loai rau tróng trong vuòn, dóng bào giài thich ràng,
rau rùng vào mùa mua phàt trién nhanh nén chóng già va àn khòng ngon. Ben
canh viéc hai lugm cùa phu nù, dàn òng cùng tranh thù dành cà, dàt bay bàt
chim, va càc loai thù rùng khàc de cài thién cho bua àn già dình hàng ngày,
nhung hg chi tranh thù san bàt khi viéc nuong rày khòng qua bàn rón.
Ngoài làm rày, phu nù con tranh thù thòi gian de dét vài, nhung thuòng

là vào lue tmóc vu tróng tria mói. Trong khi dò, dàn òng lai dan gùi, ró rà,
nong nia, giò bàt cà v.v... Nhùng san phàm cùa hg chù yéu là phuc vu cho càc
nhu càu cùa già dình.
Là cu dàn song dua vào nòng nghiép nuong rày, cho nén moi sinh boat
khàc cùa nguòi È de chù yéu dua vào lich nòng nghiép. Càch tmh thòi gian cùa

19


ho hàu nhu là dua vào lich nòng nghiép va chu ky xuàt hién ciia màt tràng, vi
vày, tir mlan vùa chi màt tràng, dóng thòi eiing chi thòi gian ciia mot thàng.
Bang 1 : Lich nóng nghiép truyén thóng cùa nguòi È de:
Thàng (mlan)

Viéc nimig rày

Loai cày tróng

Hai lurnn

San bài

Cóng viéc khàc

Thàng Mot

Cuóc làt dàt,

Tróng san, khoai

Hai rau rùng

Dàt bay chim,

Dét vài

(mlan sa)

Khai phà lày mói

lang

ThangHai

Chat cày lo, ha

(mlan dua)

cành

Thàng Ba

D6lrày

dành bài ca.
Hai rau riìng

Dành ca

Dét vài, dan gùi

Hai rau rùng

Dành bài cà

DdvaLsialdiqg
cu.

li^mdtGDgiìX^

(mlan U&o)

Xày dung nhà
cùa.
Thàng Tu

Càocò, gomcành,

(mlanp36

Dditiày làa hai

Thàng Nam

Rày co.

Datb^,sàndSm.

Tróng san, dàu.

Càuca

(mlanéma)
Thàng Séu

Tróng dùa, soài,

Hai màng va

(mlan nam)

buoi

^xn Idiò de du
tm vào mùa khò.

Thàng Bay

Làm co lùa.

mia, bép dàu mùa.

(mlan kjuh)
Thàng Tàm

Dàt bay thù

Tróng dua chuót,

Tìm rày mói

(mlan sapàn)

Tróng dua, bau bC
dàuqua.,diuÒclà

Thàng Chin

Tìm rày mói

Tróng dàu,

Hai màng, hai

(mlan duapàn)

Rày co.

Tria lùa va bàp

rau.

•
Danlàt

Lùa tró bòng.
Thàng Muòi

Càohi^dj^idim

(mlan pluh)

I h i hoach lua som.

Thàng Muòi m6l

Canh rày du6ì thu

Tióngh^vu2,dàu

(mlan pluh sa)

n)ft)g.ÀnhjamóL

b^,ldKHÌlaQg.

Thàng Muòi hai

Gat lùa va dap Tróng dàu tràng

Thu hoach rau

Sua chùa hay

(mlan pluh dua)

lùa. Thu hoach.

tróng 0 vuòn.

làm kho thóc

Hai rau rùng

Sia d£ia hoàc x ^
(kt]gld)oftx5c

Nhìn chung, còng cu san xuàt ciia nguòi È de cùng nhu ciia càc cu dàn
nòng nghiép nuong rày khòng phong phù ve kiéu loai nhung lai mang nhiéu

20


choc nàng khàc nhau. Co thè nói ràng, trong he thdng cóng cu cùa nguòd È de,
cày gay choc 16 dóng mot vai trò quan trong trong nóng nghiép nuong rày eùa
ho. Gay ehoc 16 dugre làm tò mot thàn gó dugc vót nhon a phàn duói. Chiie
nàng chinh cùa nò là dùng de choc 16 tra hat khi gieo tróng lùa va càc loai cày
tróng khàc [21]. Thóng thuòfng, nguòd dàn óng càm hai cày gay di truóc choc
lo, con ngucri phu nù di theo sau deo mot cài giò tre dung hat gióng ngang
truóc bung, bà ta lày hat giÓng tria vào lo rói dùng chàn làp lai. Sau mot vu
mùa, nguòd È de càt gay choc lo vào kho thóc hoac gàc trén xà nhà de dùng
vào dot sau. Cho dén nay, ò nhiéu nod trong tinh Dak Lak, nguòd E de vàn
thìch dùng gay choc lo khi làm rày, va ho giài thich ràng nhu vày sé trành
dugc tình trang xói mòn dàt, nhàt là khi làm rày ò càc trién dói, eó dò dóc
nhàt dinh.
Xà gae (kgà) là mot loai dao lón eó luai mò quàm va tra vào mot càn
tre. Chùc nàng cùa kgà khà da dang va gióng nhu mot vàt trang sue cùa ngucd
dàn óng Tày Nguyén. Nguòi È de dùng kgà de chat, phàt cày khi don rày; deo
càc thàn cót, xà nhà, va khi càn ho dùng nò de chié'n dàu [21].
Rìu là loai cóng cu dùng de chat càc thàn cày to khi làm rày, deo, khàc

càc hình trang tri trén càc cót nhà san. Ngoài ra, nguòi E de con eó mgt so loai
cuóc dóng càc chùc nàng khàc nhau trong canh tàc rày. Wàng hriéng là loai
cuóc nhò eó ludi hình tràng luai liém, càn tre, dugc dùng de cuóc dàt. Nhung
do càn cuóc ngàn nén khi cuóc phài cui gap nguòi, vi vày sau này ho da thay
thè' nò bang loai cuóc bàn cùa nguòi Kinh, va goi nò là wàng cuóc. De làm co
lùa, nguòi E de eó loai cuóc khà nhò, luod cuóc gap bè gap lai va lèch ve ben
trai, càn tre goi là wàng wit. Loai cuóc này làm co khà tòt do luod cuóc nhò,
nhon CÓ thè làch vào eà khe dà [21].
Liém cùng là cóng cu co khà nhiéu chùc nàng, ngoài viéc dùng de càt
lùa, ho con dùng de càt tranh de Igp nhà. Tuy nhién, xua kia, nguòi E de
thuòng tuót lùa bang tay chù khóng dùng liém de càt, vi ho tin ràng càt bang

21