Tư tưởng hồ chí minh về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội và sự vận dụng của đảng cộng sản việt nam trong sự nghiệp đổi mới luận án TS khoa học chính trị 62 31 27 01

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN TRƢỜNG CẢNH

TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHỮNG ĐẶC TRƢNG
CHỦ NGHĨA XÃ HỘI VÀ SỰ VẬN DỤNG CỦA ĐẢNG
CỘNG SẢN VIỆT NAM TRONG SỰ NGHIỆP ĐỔI MỚI

LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH TRỊ HỌC

Hà Nội - 2015


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

NGUYỄN TRƢỜNG CẢNH

TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHỮNG ĐẶC TRƢNG
CHỦ NGHĨA XÃ HỘI VÀ SỰ VẬN DỤNG CỦA ĐẢNG
CỘNG SẢN VIỆT NAM TRONG SỰ NGHIỆP ĐỔI MỚI

Chuyên ngành : Hồ Chí Minh học
Mã số

LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHÍNH TRỊ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
1.
PGS.TS Nguyễn Thế

Thắng
2.
PGS.TS Nguyễn Linh
Khiếu


Hà Nội - 2015


LỜI CẢM ƠN
Sau một thời gian học tập, nghiên cứu tại trường Đại học Khoa học Xã hội và
Nhân văn - Đại học quốc gia Hà Nội, được sự giúp đỡ của Nhà trường, các Phịng
và Khoa Chính trị học, nay tơi đã hồn thành chương trình học tập và bảo vệ thành
công luận án tiến sĩ cấp Đại học Quốc gia.
Tôi xin chân thành cảm ơn tới quý Thầy, Cơ trong Ban giám hiệu, Phịng
quản lý Đào tạo sau đai học, Khoa Chính trị học trường Đại học Khoa học Xã hội
và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi học tập,
nghiên cứu và bảo vệ thành công luận án tiến sĩ chuyên ngành Hồ Chí Minh học.
Với sự kính trọng và biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng cảm ơn các nhà khoa
học: PGS. TS Nguyễn Thế Thắng, PGS. TS Nguyễn Linh Khiếu, GS. TS Phùng
Hữu Phú, PGS Lê Mậu Hãn, PGS. TS Lại Quốc Khánh, PGS. TS Phạm Ngọc Anh,
TS Lưu Minh Văn, GS. TS Mạch Quang Thắng, PGS. TS Nguyễn Văn Cư, GS. TS
Nguyễn Văn Huyên, GS. TS Nguyễn Hữu Khiển, PGS. TS Phạm Văn Đức, PGS.
TS Bùi Đình Phong, PGS. TS Trần Ngọc Liêu, PGS. TS Trần Minh Trưởng và một
số nhà khoa học khác đã trực tiếp tham gia đóng góp ý kiến chuyên mơn để tơi tiếp
thu, chỉnh sửa và hồn thiện luận án tiến sĩ.
Tôi cũng vô cùng biết ơn sự động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện của gia
đình, bạn bè và các đồng nghiệp trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thiện
bản luận án tiến sĩ.
Cuối cùng tôi xin trân trọng cảm ơn!

LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng cá
nhân tôi. Các tài liệu tham khảo được sử dụng trong luận án là
trung thực, đúng quy định. Những kết luận khoa học của luận án
chưa được cơng bố trong bất kỳ cơng trình nghiên cứu nào.

TÁC GIẢ

Nguyễn Trƣờng Cảnh


MỤC LỤC
MỤC LỤC................................................................................................................ 1
MỞ ĐẦU.................................................................................................................. 4
Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU.....................................8
1.1. ĐÁNH GIÁ KHÁI QUÁT KẾT QUẢ ĐẠT ĐƢỢC CỦA MỘT SỐ CƠNG
TRÌNH NGHIÊN CỨU CĨ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN...............................8

1.1.1. Một số cơng trình nghiên cứu lý luận chung về chủ nghĩa xã hội...........8
1.1.2. Một số cơng trình nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa
xã hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam........................11
1.1.3. Một số công trình nghiên cứu về đường lối đổi mới của Đảng Cộng
sản Việt Nam.................................................................................................. 15
1.2. HẠN CHẾ CỦA TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ HẠN CHẾ ĐÓ SẼ
ĐƢỢC LUẬN ÁN NGHIÊN CỨU.....................................................................................20

Chƣơng 2: CƠ SỞ HÌNH THÀNH TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ
NHỮNG ĐẶC TRƢNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM........................22

2.1. CƠ SỞ LÝ LUẬN......................................................................................................22
2.1.1. Những giá trị tư tưởng, văn hóa truyền thống của dân tộc....................22
2.1.2. Những giá trị tư tưởng, văn hóa phương Đơng..................................... 24
2.1.3. Những giá trị tư tưởng, văn hóa phương Tây........................................ 29
2.1.4. Những giá trị của C. Mác, Ph. Ăngghen, V.I. Lênin về những đặc
trưng chủ nghĩa xã hội.................................................................................... 31
2.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN.................................................................................................43
2.2.1. Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và các nước xã hội
chủ nghĩa........................................................................................................ 43
2.2.2. Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở miền Bắc................................. 47
Chƣơng 3: TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ NHỮNG ĐẶC TRƢNG CHỦ
NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM........................................................................... 51
3.1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM..............................................................................................51
3.1.1. Khái niệm chủ nghĩa xã hội.................................................................. 51
3.1.2. Khái niệm bản chất chủ nghĩa xã hội.................................................... 55
3.1.3. Khái niệm đặc trưng chủ nghĩa xã hội.................................................. 56

1


3.2. NHỮNG ĐẶC TRƢNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI Ở VIỆT NAM THEO TƢ
TƢỞNG HỒ CHÍ MINH ..................................................................................................

3.2.1. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là chế độ xã hội dân chủ, do nhân dân
là chủ và nhân dân làm chủ ..............................................................................
3.2.2. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là nhà nước có hiệu lực pháp lý mạnh
mẽ .....................................................................................................................
3.2.3. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là xã hội dân giàu nước mạnh, nền
kinh tế phát triển cao với chế độ công hữu về tư liệu sản xuất ........................
3.2.4. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là một xã hội phát triển cao về văn

hóa và đạo đức ..................................................................................................
3.2.5. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là một xã hội công bằng .........................
3.2.6. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là do nhân dân xây dựng nên và dưới
sự lãnh đạo của Đảng .......................................................................................
3.2.7. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam là hướng tới bình đẳng, đồn kết các
dân tộc ..............................................................................................................
3.2.8. Chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam có mối quan hệ hịa bình, hữu nghị,
hợp tác với các nước trên thế giới ....................................................................
Chƣơng 4: ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM PHÁT TRIỂN LÝ LUẬN VỀ
NHỮNG ĐẶC TRƢNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI TRONG THỜI KỲ ĐỔI
MỚI DƢỚI ÁNH SÁNG TƢ TƢỞNG HỒ CHÍ MINH .....................................
4.1. NHẬN THỨC CỦA ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM VỀ ĐẶC TRƢNG
CHỦ NGHĨA XÃ HỘI TRƢỚC THỜI KỲ ĐỔI MỚI ..............................................

4.1.1. Nắm vững chun chính vơ sản, phát huy quyền làm chủ tập thể của
nhân dân lao động .............................................................................................
4.1.2. Nền kinh tế xã hội chủ nghĩa dựa trên chế độ công hữu về tư liệu
sản xuất (sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể), với chế độ quản lý kế hoạch
hóa, tập trung hóa của Nhà nước ......................................................................
4.1.3. Phát triển lực lượng sản xuất, thực hiện công nghiệp hóa xã hội chủ
nghĩa, ưu tiên phát triển cơng nghiệp nặng ....................................................
4.1.4. Cách mạng xã hội chủ nghĩa về tư tưởng và văn hóa, nhằm xây
dựng nền văn hóa mới và con người mới xã hội chủ nghĩa ...........................
4.1.5. Tăng cường sức mạnh quốc phòng, an ninh, đối ngoại, thực hiện
chủ nghĩa quốc tế vô sản ................................................................................
2


4.2. ĐẢNG CỘNG SẢN VIỆT NAM XÁC LẬP, HOÀN THIỆN LÝ LUẬN VỀ
NHỮNG ĐẶC TRƢNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI TRONG THỜI KỲ ĐỔI MỚI......106

4.2.1. Những nhân tố tác động đến quá trình đổi mới nhận thức của Đảng
về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội............................................................106
4.2.2. Những đặc trưng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam qua gần 30 năm đổi
mới...............................................................................................................113
4.2.3. Khái quát một số thành tựu và hạn chế nhận thức lý luận của Đảng
về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới.........................141
KẾT LUẬN.......................................................................................................... 146
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC....................................................... 150
CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN................................................. 150
TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................................... 151

3


MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Tư tưởng Hồ Chí Minh là kết quả của sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ
nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ thể của nước ta, kế thừa và phát triển các giá trị
truyền thống tốt đẹp của dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa của nhân loại. Hồ Chí
Minh đã nêu lên những quan điểm cơ bản về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Về chính
trị là chế độ do nhân dân làm chủ, một nhà nước của dân, do dân và vì dân. Nền
kinh tế Việt Nam đang xây dựng là nền kinh tế phát triển cao gắn với sự phát triển
của sức sản xuất, của khoa học kỹ thuật, với các hình thức sở hữu và các thành phần
kinh tế phù hợp. Mục tiêu của chủ nghĩa xã hội Việt Nam là giữ gìn cốt cách dân
tộc, đồng thời tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, tạo mơi trường sống bình đẳng,
dân chủ, cuộc sống ấm no và hạnh phúc cho nhân dân.
Thực tiễn quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam cho thấy việc nhận
thức, vận dụng lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ
nghĩa xã hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam gặp khơng ít khó

khăn và thách thức. Trước sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô và
Đông Âu, các thế lực thù địch, phản động và cơ hội ra sức tấn công vào chủ nghĩa
Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và chế độ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, hòng
làm cho Việt Nam phải xa rời con đường xã hội chủ nghĩa mà Chủ tịch Hồ Chí
Minh, Đảng và nhân dân ta đã lựa chọn. Tại Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI
(2011), Đảng ta tiếp tục khẳng định: “Trong bất kỳ điều kiện và tình huống nào,
phải kiên trì thực hiện đường lối và mục tiêu đổi mới, kiên định và vận dụng sáng
tạo, phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, kiên định mục tiêu
độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Đổi mới toàn diện, đồng bộ với những bước đi
thích hợp” [25, tr.180].
Để thực hiện quyết tâm đó của Đảng trong sự nghiệp đổi mới, việc làm sáng tỏ
những vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội, về con đường quá độ lên chủ
nghĩa xã hội ở Việt Nam theo tư tưởng Hồ Chí Minh vừa là địi hỏi khách quan của
lịch sử, nhằm giải quyết tốt các vấn đề đang đặt ra cho Đảng và dân tộc ta trong thời
4


kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay; vừa là vũ khí tấn cơng quan
trọng trong cuộc đấu tranh trên mặt trận tư tưởng - lý luận, để góp phần khẳng định
tính đúng đắn và khoa học của con đường xã hội chủ nghĩa mà Chủ tịch Hồ Chí
Minh và Đảng ta đã lựa chọn.
Chính vì tầm quan trọng của vấn đề nên trong những năm vừa qua đã có nhiều
cơng trình nghiên cứu có giá trị về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa
xã hội ở Việt Nam đã được cơng bố. Trong đó, những cơng trình nghiên cứu tư
tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội chiếm một số lượng đáng kể. Xuất phát từ
nhiều góc độ tiếp cận khác nhau, các nhà nghiên cứu đã từng bước làm rõ nguồn
gốc, quá trình hình thành và những tư tưởng cơ bản của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa
xã hội ở Việt Nam. Tuy nhiên cũng phải thấy rằng, tư tưởng Hồ Chí Minh về vấn đề
này có nhiều cấp độ, chiều sâu lý luận mà để khám phá cần tiếp tục có sự tham gia
của nhiều nhà khoa học thuộc nhiều chuyên ngành khác nhau cùng nghiên cứu.

Từ những lý do trên, tác giả lựa chọn đề tài: Tư tưởng Hồ Chí Minh về những
đặc trưng chủ nghĩa xã hội và sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong sự
nghiệp đổi mới, nhằm góp phần làm sáng rõ tính đúng đắn của con đường Chủ tịch
Hồ Chí Minh, Đảng Cộng sản Việt Nam và nhân dân ta đã lựa chọn, đồng thời góp
một phần nhỏ bé vào việc đi sâu, mở rộng nghiên cứu, giáo dục, tuyên truyền để
đưa tư tưởng Hồ Chí Minh và đường lối cách mạng của Đảng trở thành hiện thực
cuộc sống trên đất nước ta.
2.

Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

2.1. Mục đích nghiên cứu
Phân tích và làm rõ những nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về
những đặc trưng chủ nghĩa xã hội, trên cơ sở đó làm sáng tỏ quá trình phát triển lý
luận của Đảng Cộng sản Việt Nam trong việc xác lập và hoàn thiện đặc trưng chủ
nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
-

Phân tích cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh

về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội.
5


-

Luận chứng những nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về những đặc

trưng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.

-

Làm rõ quá trình phát triển lý luận của Đảng cộng sản Việt Nam về những

đặc trưng chủ nghĩa xã hội sau gần 30 năm đổi mới.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Hệ thống những quan điểm lý luận của Hồ Chí Minh về những đặc trưng chủ
nghĩa xã hội và sự vận dụng của Đảng Cộng sản Việt Nam trong sự nghiệp đổi mới.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Tư tưởng Hồ Chí Minh về những đặc trưng của chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
và Đảng Cộng sản Việt Nam vận dụng sáng tạo tư tưởng của Người trong việc xác
lập, hoàn thiện lý luận về đặc trưng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới (từ năm
1986 đến nay).
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở lý luận
Cơ sở lý luận của luận án là chủ nghĩa Mác - Lênin.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
Để hoàn thành nhiệm vụ của luận án, tác giả sử dụng một số phương pháp
nghiên cứu cụ thể như: hệ thống, lơgíc và lịch sử; phân tích và tổng hợp; so sánh;
quy nạp và diễn dịch, v.v..
5. Đóng góp mới của luận án
-

Phân tích cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh

về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội.
-

Làm rõ khái niệm chủ nghĩa xã hội và khái niệm đặc trưng chủ nghĩa xã hội.

Từ đó phân tích và làm rõ những nội dung cơ bản của tư tưởng Hồ Chí Minh về
những đặc trưng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
6


-

Khái quát một số đặc trưng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam trước thời kỳ đổi

mới và phân tích quá trình phát triển lý luận của Đảng về những đặc trưng chủ
nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới dưới sánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh.
-

Khái quát một số thành tựu và hạn chế nhận thức lý luận của Đảng về những

đặc trưng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới.
6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
6.1. Ý nghĩa khoa học
-

Góp phần luận chứng những quan điểm của Hồ Chí Minh về những đặc

trưng chủ nghĩa xã hội có giá trị thật sự to lớn trong hệ thống quan điểm của Người
khi vận dụng và phát triển chủ nghĩa Mác - Lênin vào điều kiện cụ thể của nước ta.
-

Góp phần hệ thống các quan điểm của Hồ Chí Minh về những đặc trưng chủ

nghĩa xã hội ở Việt Nam.

- Góp phần làm rõ sự vận dụng sáng tạo và phát triển của Đảng cộng sản
Việt
Nam trong việc xác lập và hoàn thiện đặc trưng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi
mới dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh.
6.2. Ý nghĩa thực tiễn
-

Những kết quả nghiên cứu của luận án góp phần cung cấp cho các cấp, các

ngành, các nhà quản lý và những người hoạt động thực tiễn căn cứ lý luận để giải
quyết một số vấn đề lý luận đặt ra trong thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt
Nam hiện nay.
-

Những kết quả nghiên cứu của luận án cũng có thể phục vụ cơng tác nghiên

cứu và giảng dạy mơn học tư tưởng Hồ Chí Minh trong các trường đại học, cao
đẳng trong cả nước.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục cơng trình khoa học của tác giả liên
quan đến luận án và danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm 4 chương, 8 tiết.
7


Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1. ĐÁNH GIÁ KHÁI QT KẾT QUẢ ĐẠT ĐƢỢC CỦA MỘT SỐ
CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN
1.1.1. Một số cơng trình nghiên cứu lý luận chung về chủ nghĩa xã hội
-

Các tác giả nước ngoài viết về chủ nghĩa xã hội như: Trương Lơi Khắc, Tự

Lập Bình, Lịch sử, hiện trạng và tương lai của chủ nghĩa xã hội, Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội, 1997; Chu Thượng Văn, Chu Cẩm Úy, Trần Tích Hỷ, Chủ nghĩa xã hội
là gì? Xây dựng chủ nghĩa xã hội như thế nào? (Bản chất của chủ nghĩa xã hội và
con đường phát triển), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1999; Học viện Chính trị Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh, Những tranh luận mới của các học giả Nga về
chủ nghĩa xã hội (Sách tham khảo), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013; v.v.. Các
tác giả trong nước có liên quan đến vấn đề nghiên cứu như: Trịnh
Quốc Tuấn, Phạm Ngọc Quang, Chủ nghĩa xã hội là gì? Tìm hiểu quan điểm của
các nhà kinh điển, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1991; Hồng Chí Bảo, Chủ nghĩa xã hội
hiện thực: Khủng hoảng, đổi mới và xu hướng phát triển, Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội, 1993; Trần Xuân Trường: Định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam - Một
số vấn đề lý luận cấp bách, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1996; Nhị Lê, Một số
suy nghĩ về chủ nghĩa xã hội - Từ lý luận đến thực tiễn, Nxb Lao động, Hà Nội,
2002; Lê Hữu Tầng, Chủ nghĩa xã hội từ lý luận đến thực tiễn - Những bài học kinh
nghiệm chủ yếu, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2003; Nguyễn An Ninh, Về triển
vọng của chủ nghĩa xã hội trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI, Nxb Chính trị quốc
gia, Hà Nội, 2006; Nguyễn An Ninh, Về mơ hình “chủ nghĩa xã hội ở thế kỷ XXI”
của khu vực Mỹ latinh hiện nay, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012; Hồng Chí
Bảo, Giá trị bền vững và sức sống của chủ nghĩa Mác - Lênin và chủ nghĩa xã hội
khoa học, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2012; Hồng Chí Bảo, Chủ nghĩa xã hội
hiện thực và quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà
Nội 2012; Trần Thành, Chủ nghĩa xã hội Việt Nam hiện nay, những quan điểm lý
luận cơ bản, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013; v.v..
8


Các cơng trình trên đã đề cập đến những quan điểm của C. Mác, Ph. Ăngghen,
V.I. Lênin về chủ nghĩa xã hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đánh giá

chủ nghĩa xã hội hiện thực trong những thập niên vừa qua, thành tựu, khủng hoảng,
sụp đổ, nguyên nhân và bài học kinh nghiệm. Trên cơ sở nghiên cứu tính tất yếu và
sứ mệnh lịch sử của chủ nghĩa xã hội, kiến giải những vấn đề cơ bản về bình diện lý
luận và thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô, Đông Âu, Trung Quốc và
Việt Nam, từ đó góp phần đấu tranh với những quan điểm, tư tưởng sai lệch nhằm
phủ nhận chủ nghĩa xã hội; đồng thời qua đấu tranh về lý luận và tư tưởng, các tác
giả đã chỉ ra những thách thức và đưa ra những cái nhìn mang tính dự báo về triển
vọng của chủ nghĩa xã hội trong tiến trình lịch sử phát triển tất yếu của thời đại ngày
nay. Các tác giả cũng đưa ra một số bài học, kinh nghiệm và cũng gợi mở nhiều vấn
đề cần nghiên cứu, tổng kết nhằm làm sáng tỏ những nhận thức lý luận về chủ nghĩa
xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam.
-

Cuốn sách: Những quan điểm cơ bản của C. Mác - Ph. Ăngghen - V.I. Lênin

về chủ nghĩa xã hội và thời kỳ quá độ, của GS. PTS Nguyễn Trọng Chuẩn, PTS
Phạm Văn Đức, PTS Hồ Sĩ Quý (đồng chủ biên), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
1997; và cuốn sách: Những vấn đề lý luận về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, của GS. TS Nguyễn Duy Quý (chủ biên), Nxb Chính
trị quốc gia, Hà Nội, 1998. Các tác giả đã chỉ ra những đặc trưng cơ bản của chủ
nghĩa xã hội qua phác thảo của C. Mác, Ph. Ăngghen, V.I. Lênin như: Cơ sở vật
chất của chủ nghĩa xã hội là nền đại cơng nghiệp cơ khí - lực lượng sản xuất tiên
tiến nhất vào thế kỷ XVIII - XIX; Chủ nghĩa xã hội xóa bỏ chế độ tư hữu tư bản chủ
nghĩa, thiết lập chế độ công hữu về tư liệu sản xuất; Chủ nghĩa xã hội điều tiết một
cách có kế hoạch nền sản xuất xã hội và nền sản xuất hàng hóa về cơ bản sẽ trở nên
thừa; Chủ nghĩa xã hội tạo ra cách tổ chức lao động và kỷ luật lao động mới; Chủ
nghĩa xã hội thực hiện nguyên tắc phân phối theo lao động; Chủ nghĩa xã hội khi đã
xây dựng xong, chủ nghĩa cộng sản đã được thực hiện thì xã hội sẽ khơng cịn giai
cấp; Chủ nghĩa xã hội giải phóng con người khỏi mọi ách áp bức, bóc lột tạo điều
kiện cho con người phát triển toàn diện; Chủ nghĩa xã hội thực hiện sự bình đẳng xã

hội; Chủ nghĩa xã hội thực sự là sự nghiệp của bản thân quần chúng, là kết quả của
9


quá trình sáng tạo của quần chúng; Nhà nước trong chủ nghĩa xã hội là nhà nước xã
hội chủ nghĩa, nhà nước kiểu mới, thể hiện sâu sắc bản chất giai cấp cơng nhân, đại
diện cho lợi ích, quyền lực và ý chí của nhân dân lao động làm chủ xã hội.
Đồng thời qua đó các tác giả cho rằng, do những điều kiện lịch sử quy định
cho nên bản thân C. Mác, Ph. Ăngghen và V.I. Lênin không tránh khỏi những thiếu
sót khi đưa ra một số nhận định về chủ nghĩa tư bản, hoặc một số dự đoán về chủ
nghĩa xã hội. Vào thời điểm lịch sử mà các ơng đưa ra dự đốn về những đặc trưng
của chủ nghĩa xã hội thì những đặc trưng ấy đúng là những cái cao hơn và tốt đẹp
hơn so với chủ nghĩa tư bản. Nhưng đến thời đại ngày nay, chủ nghĩa tư bản đã phát
triển sang một giai đoạn mới. Do đó, khi xác định chủ nghĩa xã hội là gì, một mặt
chúng ta phải dựa vào các đặc điểm cụ thể, tuy là khó có thể liệt kê được đầy đủ các
đặc điểm ấy; mặt khác, cần xác định chủ nghĩa xã hội là xã hội phát triển cao hơn và
tốt đẹp hơn hẳn so với chủ nghĩa tư bản. Rõ ràng, việc xác định như vậy có nghĩa
chủ nghĩa xã hội là mục tiêu không chỉ của các nước đang phát triển mà còn của tất
cả các nước trên thế giới. Điều đó cho phép ta mạnh dạn tiếp thu tất cả những gì tiến
bộ của các nước khác, đồng thời chấp nhận những cái chưa là chủ nghĩa xã hội như
những “khâu trung gian” trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta.
-

Ngồi ra các giáo trình mơn chủ nghĩa xã hội khoa học dùng giảng dạy trong

các trường đại học và cao đẳng đã đề cập đến các quan điểm của chủ nghĩa Mác Lênin về những đặc trưng cơ bản của xã hội xã hội chủ nghĩa như: Nền sản xuất
công nghiệp hiện đại; Xóa bỏ chế độ tư hữu tư bản chủ nghĩa, thiết lập chế độ công
hữu về những tư liệu sản xuất chủ yếu; Cách tổ chức lao động và kỷ luật lao động
mới; Phân phối theo lao động - nguyên tắc phân phối cơ bản nhất; Nhà nước xã hội
chủ nghĩa mang bản chất giai cấp công nhân, tính nhân dân rộng rãi và tính dân tộc

sâu sắc; Giải phóng con người thốt khỏi áp bức bóc lột, thực hiện cơng bằng, bình
đẳng, tiến bộ xã hội, tạo những điều kiện cơ bản con người phát triển tồn diện.
Như vậy, các cơng trình nghiên cứu những vấn đề lý luận chung về chủ nghĩa
xã hội đã đề cập được nhiều khía cạnh và góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề lý luận
của chủ nghĩa Mác - Lênin về chủ nghĩa xã hội và con đường quá độ lên chủ nghĩa
10


xã hội. Các cơng trình đó đã cung cấp nhiều gợi ý quan trọng, là những tài liệu quý,
là cơ sở để tác giả kế thừa, tiếp tục đi sâu nghiên cứu: Một số quan điểm của chủ
nghĩa Mác- Lênin về những đặc trưng của chủ nghĩa xã hội.
1.1.2. Một số cơng trình nghiên cứu tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa
xã hội và con đƣờng quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam
-

Xét về các công trình nghiên cứu, thành tựu nổi bật nhất trong những năm

cuối thập kỷ XX là chương trình khoa học và công nghệ cấp nhà nước mã số KX-02
về “Tư tưởng Hồ Chí Minh” do Giáo sư Đặng Xuân Kỳ, làm chủ nhiệm chương
trình. Đây là một cơng trình bề thế, nghiên cứu một cách toàn diện và hệ thống “Tư
tưởng Hồ Chí Minh”, gồm 13 đề tài cấp nhà nước, mỗi đề tài nghiên cứu một khía
cạnh trong hệ thống tư tưởng của Người. Chương trình “Tư tưởng Hồ Chí Minh”
cho chúng ta một bức tranh tổng thể về quan điểm, lý luận chính trị tồn diện và sâu
sắc về những vấn đề cơ bản của cách mạng Việt Nam, về sự vận dụng và phát triển
sáng tạo chủ nghĩa Mác- Lênin vào điều kiện cụ thể của nước ta. Kết quả nghiên
cứu của chương trình “Tư tưởng Hồ Chí Minh” được khái quát lại ở những nét lớn
như: Làm rõ tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam với sợi chỉ
đỏ xuyên suốt là độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội, đồng thời nêu lên ý
nghĩa của nó đối với sự nghiệp đổi mới hiện nay và đối với thời đại; Nêu bật sự vận
dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa Mác- Lênin của Hồ Chí Minh về cách mạng

dân tộc dân chủ nhân dân, về cách mạng xã hội chủ nghĩa, bao gồm các vấn đề bản
chất, mục tiêu, động lực và cách làm trong thời kỳ quá độ, về Đảng cầm quyền, về
đạo đức cách mạng, về xây dựng con người mới, về đoàn kết dân tộc và đoàn kết
quốc tế.
-

Báo cáo tổng hợp kết quả nghiên cứu đề tài nhánh “Hồ Chí Minh - Nhà mác

xít sáng tạo của Đảng và cách mạng Việt Nam”, nằm trong chương trình khoa học
cấp bộ trọng điểm 2005-2007 “Sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa MácLênin của Hồ Chí Minh và Đảng cộng sản Việt Nam” do GS,TS Mạch Quang
Thắng chủ nhiệm đề tài. Kết quả nghiên cứu của đề tài được khái quát ở những nét
chính như: Khẳng định vị trí thế giới quan, phương pháp luận của chủ nghĩa MácLênin đối với sự hình thành tư tưởng Hồ Chí Minh; Khẳng định vai trị của Hồ Chí
11


Minh trong việc truyền bá, phát triển chủ nghĩa Mác- Lênin vào điều kiện cụ thể của
Việt Nam, định hướng tư tưởng lý luận cho sự lựa chọn con đường phát triển của
dân tộc; Nêu bật những cống hiến lý luận của Hồ Chí Minh vào kho tàng kinh điển
của chủ nghĩa Mác- Lênin, làm căn cứ để khẳng định Hồ Chí Minh thật sự là một
nhà mácxít sáng tạo của Đảng và cách mạng Việt Nam; Rút ra một số bài học từ
việc Hồ Chí Minh vận dụng sáng tạo, phát triển chủ nghĩa Mác- Lênin để Đảng tự
vận dụng, phát triển tư tưởng Hồ Chí Minh trong sự nghiệp đổi mới, nhằm làm sáng
tỏ và giải quyết các vấn đề thực tiễn bức xúc đang đặt ra.
-

Thành tựu nghiên cứu về tư tưởng Hồ Chí Minh của các tác giả Việt Nam từ

sau Đại hội VII (1991) đến nay đã gặt hái được nhiều kết quả rực rỡ. Trong đó, một
số tác giả đã đi sâu nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội như:
Đặng Xuân Kỳ: Dưới ánh sáng tư tưởng Hồ Chí Minh, Nxb Thông tin lý luận, Hà

Nội, 1990; Phan Ngọc Liên, Nghiêm Văn Thái: Giá trị tư tưởng Hồ Chí Minh trong
thời đại ngày nay, Nxb Thông tin khoa học xã hội, Hà Nội, 1993; Võ Nguyên Giáp:
Tư tưởng Hồ Chí Minh và con đường cách mạng Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội, 1997; Nguyễn Đình Lộc: Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước của dân, do
dân và vì dân, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1998; Lê Mậu Hãn, Bùi Đình
Phong, Mạch Quang Thắng: Tư tưởng Hồ Chí Minh rọi sáng con đường độc lập tự
do của dân tộc Việt Nam, Nxb Nghệ An, 2000; Hồng Trang, Phạm Ngọc Anh, Tư
tưởng Hồ Chí Minh về độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam,
Nxb Lao động, Hà Nội, 2000; Vũ Viết Mỹ, Tìm hiểu tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ
nghĩa xã hội và con đường lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội, 2002; Bùi Đình Phong: Giải phóng dân tộc và đổi mới dưới ánh sáng tư
tưởng Hồ Chí Minh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2004; Song Thành: Hồ Chí
Minh nhà tư tưởng lỗi lạc, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội, 2005; Lại Quốc Khánh,
Biện chứng của tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính
trị quốc gia, Hà Nội, 2009; Mạch Quang Thắng, Vận dụng và phát triển sáng tạo tư
tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Lao động, Hà Nội, 2010;
v.v.. Bằng cách tiếp cận khác nhau và sử dụng những phương pháp nghiên cứu
không giống nhau, các nhà nghiên cứu đã làm sáng tỏ và phong phú thêm giá trị và
12


ý nghĩa to lớn về các quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội.
Nhìn chung, các nhà nghiên cứu đều thống nhất với nhau ở một số luận điểm quan
trọng trong tư tưởng Hồ Chí Minh như sau:
Một là, con đường giải phóng dân tộc phải là con đường cách mạng vô sản và
xây dựng chế độ dân chủ nhân dân để tiến lên chủ nghĩa xã hội là những vòng khâu
phát triển biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh, phản ánh những giai đoạn tất
yếu trên con đường cách mạng đi tới chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản ở Việt
Nam.
Hai là, tư tưởng cốt lõi của Hồ Chí Minh là độc lập dân tộc gắn liền với chủ

nghĩa xã hội. Trong điều kiện dân tộc bị thực dân cấu kết với thế lực phong kiến
thống trị, thì độc lập dân tộc phải là mục tiêu trực tiếp, trước hết là cơ sở tiền đề để
tiến lên chủ nghĩa xã hội. Và thực hiện cách mạng xã hội chủ nghĩa là bước tiếp
theo tất yếu của con đường độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội khi đã
giành được độc lập dân tộc, chỉ có đi lên chủ nghĩa xã hội mới tạo ra được các yếu
tố làm cơ sở củng cố, giữ vững độc lập dân tộc.
Ba là, mọi tư tưởng, mọi sáng tạo của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội đều
xuất phát từ nhân dân và vì nhân dân; Chế độ xã hội chủ nghĩa là do quần chúng
nhân dân tự xây dựng nên dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản; là sự nghiệp vĩ đại
của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân và cuối cùng nó lại quay trở lại phục vụ cho
chính nhân dân.
Bốn là, Hồ Chí Minh là người vận dụng sáng tạo và phát triển chủ nghĩa MácLênin. Một trong những luận điểm đó là gắn cách mạng Việt Nam với cách mạng
thế giới, gắn chủ nghĩa yêu nước với chủ nghĩa quốc tế của giai cấp công nhân, kết
hợp sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại.
Năm là, di sản tư tưởng của Hồ Chí Minh có sức sống mãnh liệt nhất là từ
những vấn đề toàn cầu do người nêu ra, đặc biệt là vấn đề giải phóng con người. Và
chính Hồ Chí Minh truyền tín hiệu, thơng điệp đó cho mọi thời đại. Cả cuộc đời Hồ
Chí Minh phấn đấu thực hiện chưa được, nhưng Hồ Chí Minh tin sẽ có những thế
hệ tiếp nối làm cho kỳ được.
13


-

Ngồi ra các giáo trình tư tưởng Hồ Chí Minh dùng giảng dạy trong các học

viện, trường đại học và cao đẳng, do Hội đồng Trung ương chỉ đạo biên soạn, của
Bộ giáo dục và đào tạo, của Học viện chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, của Đại học
Quốc gia Hà Nội đã đề cập đến các luận điểm của Hồ Chí Minh về những đặc trưng
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam như: Chủ nghĩa xã hội đó là một chế độ chính trị do

nhân dân làm chủ; là một chế độ xã hội có nền kinh tế phát triển cao, gắn liền với sự
phát triển của khoa học kỹ thuật; là chế độ khơng cịn người bóc lột người; là một
xã hội phát triển cao về văn hóa, đạo đức; là của quần chúng nhân dân và do quần
chúng nhân dân tự xây dựng lấy; là chế độ sở hữu xã hội về tư liệu sản xuất và thực
hiện nguyên tắc phân phối theo lao động.
-

Một số luận án tiến sĩ như: Tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội và

con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của Vũ Viết Mỹ; Biện chứng của tư
tưởng Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của Lại Quốc Khánh; Tư tưởng
Hồ Chí Minh về con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của Trần Thị Phúc
An, v.v.. Những luận án này đã làm rõ được một số nội dung cơ bản của tư tưởng
Hồ Chí Minh về xây dựng chế độ dân chủ nhân dân để tiến lên chủ nghĩa xã hội; về
giải phóng dân tộc, tiến tới giải phóng xã hội, giải phóng con người; về đặt cách
mạng Việt Nam vào quỹ đạo của cách mạng thế giới; về con đường cách mạng
không ngừng - cách mạng hai giai đoạn, biểu hiện sự kết hợp hữu cơ giữa độc lập
dân tộc và chủ nghĩa xã hội, đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Đảng; về con đường
Hồ Chí Minh - con đường phù hợp với xu thế phát triển của thời đại, phù hợp với
đặc điểm của Việt Nam. Các tác giả cũng đã chứng minh tư tưởng, lý luận của Hồ
Chí Minh về chủ nghĩa xã hội và con đường lên chủ nghĩa xã hội không phải là
những quan niệm rời rạc, lẻ tẻ, mà là hệ thống nhất quán, được phản ánh ở 3 điểm
sau:
Thứ nhất, trên cơ sở tiếp thu những nguyên lý của chủ nghĩa Mác- Lênin, Hồ
Chí Minh cho rằng: chủ nghĩa xã hội trước hết là ước mơ, lý tưởng, là cái hiện tại và
tương lai; là chế độ phát triển cao hơn, tốt đẹp hơn, hạnh phúc hơn so với chế độ tư
bản chủ nghĩa.
14

Thứ hai, xuất phát từ thực tiễn Việt Nam, Hồ Chí Minh đã đưa ra quan niệm
cụ thể về chủ nghĩa xã hội, khơng hồn tồn trùng với các quan niệm cụ thể của các
nhà kinh điển về chủ nghĩa xã hội, nhưng đầy sức thuyết phục.
Thứ ba, từ những quan niệm và quan điểm của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã
hội và xây dựng chủ nghĩa xã hội, trong đó đặc biệt là những nhân tố đóng vai trị
động lực của chủ nghĩa xã hội, chúng ta tìm được nhiều luận điểm của Người nói về
chủ nghĩa xã hội và con đường lên chủ nghĩa xã hội.
Như vậy, các cơng trình nghiên cứu trên phản ánh được nhiều khía cạnh và
góp phần làm sáng tỏ nhiều vấn đề lý luận của Hồ Chí Minh về chủ nghĩa xã hội và
con đường lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Các cơng trình đó đã cung cấp nhiều
gợi ý quan trọng, là những tài liệu quý, là cơ sở để tác giả kế thừa, tiếp tục đi sâu
nghiên cứu: Tư tưởng Hồ Chí Minh về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội ở Việt
Nam.
1.1.3. Một số cơng trình nghiên cứu về đƣờng lối đổi mới của Đảng Cộng
sản Việt Nam
-

Xét về các cơng trình nghiên cứu, thành tựu nổi bật nhất trong những năm

cuối thập kỷ XX là chương trình khoa học và cơng nghệ cấp nhà nước mã số KX2. Cuốn sách: Những vấn đề lý luận về chủ nghĩa xã hội và về con đường lên chủ
nghĩa xã hội ở nước ta là sự chắt lọc từ kết quả nghiên cứu của Chương trình KX01, do GS.TS Nguyễn Duy Quý làm chủ nhiệm, đã luận giải cơ sở khoa học về lý
luận xây dựng chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam;
qua đó xác định mơ hình lý luận về chủ nghĩa xã hội cũng như con đường thực hiện
mơ hình ấy trong thời kỳ q độ lên chủ nghĩa xã hội, nhất là giai đoạn đẩy mạnh
công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước đến năm 2020. Kết quả nghiên cứu chương
trình được khái quát ở những nét lớn như: Khẳng định lý luận của chủ nghĩa MácLênin và tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng cho lý luận đúng đắn về sự đổi mới và
chỉ tiếp tục phát triển một cách sáng tạo chủ nghĩa Mác- Lênin và tư tưởng Hồ Chí
Minh chúng ta mới có thể xác định được một mơ hình phù hợp với đặc điểm Việt
Nam đi lên chủ nghĩa xã hội. Công việc đó địi hỏi phải xuất phát từ thực tế Việt
15

Nam, phải hiểu biết những đặc điểm của thời đại và kinh nghiệm của các nước;
Kiến nghị giải quyết hợp lý các mối quan hệ cơ bản, có tác động lớn đến toàn bộ sự
nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở
nước ta. Mục đích nhằm nhận thức đúng đắn và trên cơ sở đó đề ra bước đi, giải
pháp thích đáng nhằm khai thác và phát huy mọi nhân tố tích cực, đẩy nhanh q
trình cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
-

Thực hiện Chỉ thị số 24-CT/TW ngày 12/5/2003 của Ban Bí thư Trung ương

Đảng khóa IX về tổng kết một số vấn đề lý luận - thực tiễn qua 20 năm đổi mới,
Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh đã tổ chức Chương trình
nghiên cứu khoa học trọng điểm “Tổng kết quá trình đổi mới tư duy lý luận của
Đảng từ năm 1986 đến nay”. Tập thể các nhà khoa học trong và ngoài Học viện đã
tham gia nghiên cứu đề tài quan trọng này. Mục tiêu là trên cơ sở những tổng kết lý
luận - thực tiễn qua 20 năm đổi mới, làm rõ sự hình thành và những phát triển mới
về tư duy lý luận của Đảng ta, đặc biệt là những nhận thức mới của Đảng về chủ
nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Để đạt được mục
tiêu đó, các tác giả đã làm rõ được các vấn đề như: Phân tích bối cảnh xã hội, tình
hình trong nước và quốc tế tác động tới quyết sách chiến lược “đổi mới theo định
hướng xã hội chủ nghĩa” của Đảng; Hệ thống hóa, nghiên cứu quá trình đổi mới,
hình thành nhận thức mới và hoàn thiện tư duy của Đảng, thể hiện tập trung trong
các Văn kiện của Đảng, trong những năm đổi mới vừa qua; Phân tích và đánh giá
những thành tựu nổi bật trong đổi mới tư duy lý luận của Đảng từ những nhận thức
tổng quát về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, đến
những nhận thức lý luận mới trong các lĩnh vực kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội,
quốc phòng, an ninh và đối ngoại của Đảng; Làm rõ giá trị và ý nghĩa của những
thành tựu đó từ góc nhìn tư duy lý luận; Phân tích những hạn chế, những vấn đề đặt

ra, nguyên nhân và bài học về đổi mới tư duy lý luận, v.v.. Cùng với việc biên soạn
báo cáo tổng quan kết quả nghiên cứu của Chương trình. Ban chủ nhiệm chương
trình tổ chức chọn một số chuyên đề, biên tập lại từng chuyên đề và in thành bộ
sách tham khảo: Nhìn lại quá trình đổi mới tư duy lý luận của Đảng 1986-2005, 2
tập do PGS.TS Tơ Huy Rứa, GS.TS Hồng Chí Bảo, PGS.TS Trần Khắc
16


Việt, PGS.TS Lê Ngọc Tịng (đồng chủ biên), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2005.
-

Đại hội lần thứ X của Đảng đã khẳng định: Qua tổng kết lý luận - thực tiễn

20 năm đổi mới, chúng ta càng thấy rõ giá trị định hướng và chỉ đạo to lớn của
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, đồng thời
cũng thấy rõ thêm những vấn đề mới đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu, bổ sung và phát
triển Cương lĩnh, làm nền tảng chính trị, tư tưởng cho mọi hoạt động của Đảng, Nhà
nước và nhân dân ta trong quá trình đưa nước ta đi lên chủ nghĩa xã hội. Ban chấp
hành Trung ương Đảng khóa X đã quyết định triển khai tổng kết 20 năm thực hiện
Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Cuốn
sách: Báo cáo tổng kết 20 năm thực hiện Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời
kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (1991-2011), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2010 là kết quả nghiên cứu rất công phu, nghiêm túc, có nội dung phong phú, liên quan
đến các vấn đề cơ bản về quan điểm, đường lối, chiến lược của cách mạng nước ta.
Đây là cơng trình tổng kết có giá trị lý luận - thực tiễn quý báu, thể hiện bước tiến
về tư duy lý luận của Đảng ta.
-

Để giúp các nhà nghiên cứu, tìm hiểu sâu hơn về quá trình hình thành, phát

triển tư duy lý luận và nhận thức chính trị của Đảng ta qua việc xây dựng, ban hành
và chỉ đạo thực hiện các Cương lĩnh của Đảng, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia –
Sự thật (xuất bản lần thứ hai có bổ sung, điều chỉnh) cuốn sách “Cương lĩnh chính
trị - Ngọn cơ tư tưởng lý luận chỉ đạo sự nghiệp cách mạng của chúng ta” của GS,
TS Nguyễn Phú Trọng. Nội dung của cuốn sách đề cập một cách khái qt, có hệ
thống những quan điểm lý luận chính trị cơ bản của Đảng ta thể hiện trong các bản
Cương lĩnh chính trị của Đảng từ năm 1930 đến nay; sự phát triển nhận thức của
Đảng qua các giai đoạn cách mạng; những vấn đề lớn được Đại hội XI của Đảng
tổng kết, bổ sung, phát triển, tiếp tục hoàn thiện thêm một bước quan điểm, đường
lối của Đảng trên con đường xây dựng và phát triển đất nước.
-

Cuốn sách: Một số khía cạnh nhận thức mới về chủ nghĩa xã hội và xây dựng

chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của PGS. TS Nguyễn Quốc Phẩm, PGS. TS Đỗ Thị
Thạch (đồng chủ biên), Nxb Chính trị - Hành chính, Hà Nội, 2010. Các tác giả đã
17


đưa ra một cái nhìn khái quát về bước phát triển, sự đổi mới trong nhận thức về chủ
nghĩa xã hội và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam của Đảng Cộng sản Việt
Nam. Nội dung của cuốn sách đã đề cập đến các vấn đề cơ bản như: Cơ sở lý luận
và thực tiễn của những nhận thức mới về chủ nghĩa xã hội và xây dựng chủ nghĩa xã
hội ở Việt Nam; Những nhận thức mới của Đảng Cộng sản Việt Nam về chủ nghĩa
xã hội và xây dựng chủ nghĩa xã hội trên các lĩnh vực đời sống xã hội; Một số đánh
giá về thực hiện Nghị quyết Đại hội X và những nội dung cần bổ sung, phát triển
Cương lĩnh 1991. Đồng thời qua đó tập thể tác giả khẳng định, qua mỗi bước phát
triển của cách mạng, nhận thức về chủ nghĩa xã hội và con đường xây dựng chủ
nghĩa xã hội ngày càng sáng rõ và đúng đắn hơn, phù hợp với điều kiện khách quan
và chủ quan của xã hội và con người Việt Nam. So với thời kỳ trước đổi mới, nhận

thức về chủ nghĩa xã hội và xây dựng chủ nghĩa xã hội đã có những bước phát triển
vượt bậc.
-

Cuốn sách: Về các mối quan hệ lớn cần được giải quyết tốt trong quá trình

đổi mới, đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta của GS.TS Nguyễn Phú Trọng (chủ
biên), Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011. Nội dung cuốn sách đã đề cập nhiều
vấn đề phong phú cả về lý luận và thực tiễn, có giá trị tham khảo trong việc làm rõ
một số mối quan hệ cơ bản cần nắm vững và giải quyết tốt trong quá trình đổi mới,
đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Đồng thời qua đó tập thể tác giả đã gợi mở những
nội dung cần được tiếp tục đi sâu nghiên cứu, tổng kết, cụ thể hóa tiếp về các mối
quan hệ đó.
-

Cuốn sách: Văn kiện Đại hội XI của Đảng, một số vấn đề lý luận và thực tiễn

của GS. TS Nguyễn Xuân Thắng, PGS. TS Vũ Văn Phúc, PGS. TS Phạm Văn Đức,
PGS. TS Nguyễn Linh Khiếu (đồng chủ biên), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2013.
Ở phần thứ nhất, về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt
Nam có các bài viết của GS. TS Lê Hữu Nghĩa: Đặc trưng của xã hội xã hội chủ
nghĩa trong Cương lĩnh - mục tiêu phấn đấu của toàn Đảng, toàn dân trong thời kỳ
quá độ; GS. TS Nguyễn Văn Huyên: Đặc trưng cơ bản của xã hội xã hội chủ nghĩa
ở Việt Nam theo tinh thần Đại hội XI của Đảng; TS Nguyễn Đình Hịa: Về các đặc
trưng của chủ nghĩa xã hội qua cương lĩnh năm 1991 và Cương lĩnh năm 2011 của
18


Đảng Cộng sản Việt Nam. Qua các bài viết này các tác giả khẳng định một số nội
dung cơ bản sau:

Một là, các đặc trưng của xã hội xã hội chủ nghĩa mà nhân dân ta xây dựng
trong Cương lĩnh năm 2011 là thành quả của 25 năm đổi mới. Trước hết là thành
quả của đổi mới nhận thức lý luận về chủ nghĩa xã hội trên cơ sở vận dụng sáng tạo
chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh phù hợp với thực tiễn Việt Nam
trong điều kiện hiện nay. Đó cũng là thành quả của sự kết hợp hài hòa giữa “cái phổ
biến” và “cái đặc thù”, “cái chung” và “cái riêng” để tạo nên một mơ hình: chủ
nghĩa xã hội Việt Nam.
Hai là, với tinh thần và tư duy biện chứng về phát triển xã hội, Đảng ta quan
niệm, tiến lên chủ nghĩa xã hội là một q trình vận động, chuyển hóa liên tục,
khơng ngừng phát triển từ thấp đến cao, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện hơn. Các
đặc trưng của xã hội xã hội chủ nghĩa cũng luôn luôn vận động, chuyển hóa và phát
triển. Điều đó đặt ra cho Đảng ta trọng trách là phải không ngừng đổi mới tư duy,
tổng kết thực tiễn, phát triển lý luận để vừa tiếp tục khám phá ra những vấn đề,
những nội dung, những đặc trưng mới, vừa sáng suốt lãnh đạo toàn Đảng, toàn dân
ta xây dựng xã hội đạt tới các phẩm chất và các giá trị, vươn tới các đặc trưng mới
của xã hội xã hội chủ nghĩa trong tương lai.
Ba là, việc xác định đúng và trúng những đặc trưng, bản chất cốt lõi của chủ
nghĩa xã hội - một xã hội hồn tồn mới và chưa từng có tiền lệ trong lịch sử phát
triển xã hội của dân tộc ta, như cách nói của Lênin, chỉ có thể dựa trên cơ sở thực
tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội của hàng triệu người khi họ bắt tay vào hành động.
Chỉ có như vậy, lý luận về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội
mới đóng vai trị chỉ đạo, dẫn dắt hoạt động của con người trong quá trình xây dựng
và phát triển đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Đó cũng chính là ý nghĩa
của nguyên tắc mang tính phương pháp luận mà Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu ra: lý
luận phải gắn liền với thực tiễn.
-

Cuốn sách: Từ thực tiễn đổi mới đến nhận thức lý luận mới về chủ nghĩa xã

hội ở Việt Nam (1986 - 2011) của GS.TS Hồng Chí Bảo, Nxb Chính trị quốc gia,

Hà Nội, 2012. Trên cơ sở phân tích triết học về những đặc điểm của đổi mới, về
19


triết lý giải phóng, sáng tạo và phát triển, tác giả đã phân tích, luận giải q trình
hình thành và phát triển tư duy lý luận của Đảng Cộng sản Việt Nam về chủ nghĩa
xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Điều đó thể hiện sự vận dụng
và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh của Đảng,
trên cơ sở nắm vững những đặc điểm, xu thế phát triển của thời đại và thế giới
đương đại. Nội dung của cuốn sách đã đề cập đến những nội dung cơ bản như: Tác
động của tình hình thế giới và trong nước tới công cuộc đổi mới; Đổi mới ở Việt
Nam - thời cơ, thách thức và những đặc điểm chủ yếu; Vai trò của lý luận và tư duy
lý luận đối với công cuộc đổi mới; Tư duy lý luận của Đảng về chủ nghĩa xã hội và
xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam thời kỳ trước đổi mới; Tư duy lý luận của
Đảng về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi
mới (1986 - 2011). Đồng thời qua đó tác giả cũng đã gợi mở hướng nghiên cứu tiếp
theo về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam từ góc độ triết lý phát triển và hiện đại hóa xã
hội.
Như vậy, các cơng trình trên đã khẳng định vai trò, tầm quan trọng của đổi mới
tư duy lý luận đối với công cuộc đổi mới ở Việt Nam. Thuyết minh, luận chứng,
trình bày những kết quả đạt được trong đổi mới về nhận thức, quan điểm, về tư duy
lý luận trong tổ chức, chỉ đạo thực tiễn trên các lĩnh vực của đời sống xã hội. Đưa ra
những quan điểm, phương hướng và giải pháp chủ yếu để phát triển và hoàn thiện lý
luận trong giai đoạn hiện nay. Đồng thời, cũng gợi mở nhiều vấn đề lý luận cần tiếp
tục đầu tư, nghiên cứu. Các cơng trình đó là những tài liệu q, là cơ sở để tác giả
kế thừa, tiếp tục đi sâu nghiên cứu: Đảng cộng sản Việt Nam xác lập và hoàn thiện
lý luận về những đặc trưng chủ nghĩa xã hội trong thời kỳ đổi mới dưới ánh sáng tư
tưởng Hồ Chí Minh.
1.2. HẠN CHẾ CỦA TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ HẠN CHẾ ĐÓ SẼ
ĐƢỢC LUẬN ÁN NGHIÊN CỨU

Từ tổng quan tình hình nghiên cứu về các cơng trình nghiên cứu của các nhà
khoa học, nghiên cứu sinh khẳng định đó là những cơng trình nghiên cứu vơ cùng
có giá trị mà nghiên cứu sinh tham khảo và kế thừa để thực hiện luận án. Song
20