Phân tích bài thơ Tiến sĩ giấy

Đề bài: Phân tích bài thơ Tiến sĩ giấy
Bài làm
Được biết đến là nhà thơ  của quê hương làng cảnh Việt Nam, Nguyễn Khuyến đã miêu 
tả  đời sống nông thôn với ngòi bút giản dị,  ấm áp. Thế  nhưng, những vần thơ  của ông 
còn gửi gắm tâm sự yêu nước, nỗi u hoài trước sự đổi thay của thời cuộc. Thế kỉ XIX với  
những khủng hoảng về tư tưởng và kinh tế khiến nhà thơ  không khỏi cảm thấy bất lực.  
"Tiến sĩ giấy" là bài thơ  trào phúng thể  hiện cái nhìn mỉa mai, châm biếm của Tam  
nguyên Yên Đổ  đối với hạng người mang danh khoa bảng mà không có thực chất, đồng  
thời cũng mang thoáng chút tự trào của tác giả.
Nhan đề bài thơ "Tiến sĩ giấy" vốn để miêu tả một nét đẹp văn hóa của dân tộc ta. Đó là  
hình nộm bằng giấy cho trẻ em chơi trung thu, giả hình ông tiến sĩ để  khơi dậy trẻ  em  
lòng ham học và ý thức theo con đường khoa cử. Tuy nhiên trong văn bản, "giấy" không 
chỉ  để  gợi về  chất liệu mà còn khiến người đọc liên tưởng đến tính chất hư  danh. Bởi  
vậy, đặt tên tác phẩm là "Tiến sĩ giấy", Nguyễn Khuyến đã ngụ  ý phê phán một cách 
khéo léo tính chất hư  danh của học vị  tiến sĩ trong thời buổi Hán học suy tàn, Tây học  
ngày càng lấn át.
Mở  đầu bài thơ, hình tượng ông tiến sĩ giấy hiện lên với những nét phác họa khái quát 
nhất:
"Cũng cờ, cũng biển, cũng cân đai
Cũng gọi ông nghè có kém ai."
Đối tượng Nguyễn Khuyến miêu tả  có "cờ", có "biển" ­ tấm biển gỗ in chữ "ân tứ  vinh 
quy", có "cân đai" ­ khăn bịt tóc để đội mũ và đai đeo ngang lưng. Tất cả những thứ đó tạo  
nên y phục của quan lại, quý tộc lớn thời phong kiến. Thế  nhưng điệp từ  "cũng" được 
nhắc đi nhắc lại đến bốn lần ở  đầu mỗi dòng thơ  khiến người đọc không thể  nghi ngờ 
bản chất của đối tượng. Tuy giống nhưng đó không phải là ông tiến sĩ thật, hóa ra đó chỉ 
là ông tiến sĩ làm bằng giấy để tạo thành đồ chơi cho trẻ con. Câu thơ vì thế thoáng chút  
mỉa mai, châm biếm của tác giả.
Đến với hai câu thực, hình dáng tiến sĩ giấy được khắc họa rõ nét hơn:
"Mảnh giấy làm nên thân giáp bảng

Nét son điểm rõ mặt văn khôi."
Tiến sĩ giấy ấy chỉ cần vài mảnh giấy là tạo thành hình dáng, chỉ cần vài ba nét son là tạo  
nên khuôn mặt của một người đứng đầu làng văn. Vậy nhưng hàm ý của Nguyễn Khuyến 
đâu dừng ở đó, câu thơ ẩn sâu dưới nghĩa tả thực là nghĩa ẩn dụ. Phải chăng để trở thành 
một tiến sĩ, có danh khoa bảng sao mà dễ dàng đến thế, chỉ cần vài ba "mảnh giấy" (tiền 
giấy) là có thể  làm được? Bởi vậy, đến hai câu thực, nhà thơ  trực tiếp bày tỏ  cảm xúc  
của mình:
"Tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ
Cái giá khoa danh ấy mới hời."
Để trở thành tiến sĩ mang danh khoa bảng, bao nhiêu giọt mồ hôi phải đổ trên trang sách, 
bao ngày dùi mài kinh sử cần mẫn, vậy mà giờ  đây, "tấm thân xiêm áo sao mà nhẹ" đến 
thế. Thực trạng đất nước lúc bấy giờ  với những thay đổi về  đường hướng tuyển chọn  
nhân tài, tệ mua danh bán chức diễn ra phổ biến dẫn đến xuất hiện những kẻ chỉ có hư 
danh mà không có thực học. Hậu quả là, những người có tài năng thực sự, những người 
bằng thực lực của mình đỗ  đạt cao cũng chỉ  bằng những kẻ  "tiến sĩ giấy". Bởi vậy,  
giọng điệu hai câu thơ, đặc biệt "cái giá khoa danh ấy mới hời" cất lên sao mà chua chát,  
thoáng chút tự  trào của nhà thơ. Tác giả  như  vừa châm biếm mỉa mai thực trạng xã hội, 
vừa cười người nhưng để  rồi cười mình, để  xót xa cho chính bản thân và cho cả  đất  
nước.
Tiếng cười ở hai câu thực đã chua chát, sâu cay nhưng phải đến hai câu thơ kết, tính chất 
trào phúng của bài thơ mới thực sự đạt tới đỉnh cao, nó phá tan thật thật giả giả ở các câu  
thơ trước:
"Ghế chéo lọng xanh ngồi bảnh chọe
Nghĩ rằng đồ thật hóa đồ chơi."
Ông tiến sĩ giấy hiện lên với hành động "ngồi bảnh chọe" gợi dáng vẻ oai vệ cùng lối ăn 
mặc đầy tính trưng diện, kết hợp với "ghế tréo" và "lọng xanh" oai nghiêm. Ta như cảm  
nhận được thái độ đả kích của tác giả với những kẻ nhờ có đồng tiền lo lót mà mua quan  
bán chức, không chỉ vậy những kẻ đó còn thích thể hiện, ra oai. Tất cả làm nên ông tiến sĩ 
kệch cỡm, đáng khinh thường. Để  rồi, kết lại bài thơ, ông bày tỏ  quan điểm của mình  
một cách trực tiếp: "tưởng rằng đồ thật hóa đồ chơi". Cứ nghĩ là thật nhưng đến đây mới 

vỡ  òa chỉ  là một thứ  đồ  chơi bằng giấy, kết thúc khiến bao bạn đọc bất ngờ  nhưng khi 
xét đến khía cạnh tự  nhiên lại thấy hoàn toàn hợp lí. Nhà thơ  như  đang lột tả  bản chất  
trống rỗng, chỉ  có hư  danh mà không có thực học của những ông nghè có thực trong đời 
sống. Là người trong cuộc, thấy được bộ mặt thật của cả xã hội bấy giờ, rằng những kẻ 
có danh mà không có thực ngày càng được đề  cao, Nguyễn Khuyến chỉ biết bất lực mỉa  
mai và tự xót xa cho chính bản thân mình:
"Nghĩ mình cũng gớm cho mình nhỉ
Thế cũng bia xanh cũng bảng vàng"
(Tự trào)
Bài thơ  mượn hình  ảnh tiến sĩ giấy quen thuộc từ  thực tế  đời sống để  phê phán hạng 
người mang danh khoa bảng nhưng không có thực chất, cùng đó thể  hiện thái độ  tự  trào 
của nhà thơ. Không phải chỉ trong thời đại của Nguyễn Khuyến, hiện tượng đó mới phổ 
biến mà ở  bất cứ thời đại nào, đây vẫn là đề  tài nóng bỏng của xã hội. Nhìn vào những 
mặt trái của thực tế ấy để khắc phục, đó mới là một xã hội bình đẳng và tiến bộ.