ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC
BÙI THỊ NGA
TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN
PHẦN HAI SINH HỌC TẾ BÀO SINH HỌC 10 THPT
LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM SINH HỌC
HÀ NỘI – 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC
BÙI THỊ NGA
TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN
PHẦN HAI SINH HỌC TẾ BÀO SINH HỌC 10 THPT
LUẬN VĂN THẠC SĨ SƯ PHẠM SINH HỌC
CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN SINH HỌC)
Mã số: 60 14 01 11
Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Đức Thành
HÀ NỘI – 2015
LỜI CẢM ƠN
Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và thành kính tới Thầy giáo PGS. TS.
Nguyễn Đức Thành đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn và động viên tôi trong suốt quá
trình thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cảm ơn các Thầy, các Cô giáo trong khoa sau Đại học,
trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội, cùng toàn thể các Thầy cô giáo
đã tham gia giảng dạy, giúp đỡ tôi trưởng thành trong thời gian tôi học tập tại
trường, đã tạo điều kiện và đóng góp ý kiến quý báu giúp tôi hoàn thành luận văn.
Tôi xin gửi lời chân thành cảm ơn tới Ban Giám hiệu, các Thầy, Cô giáo
giảng dạy bộ môn Sinh học tại trường THPT An Dương, THPT Nguyễn Trãi - Huyện
An Dương – Thành phố Hải Phòng, cùng các Thầy Cô giáo tham gia cộng tác đã
nhiệt tình tạo điều kiện, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian thực nghiệm sư phạm.
Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn tới các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình tôi
đã luôn tạo điều kiện, động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và thực
hiện đề tài.
Hà Nội, ngày 25 tháng 11 năm 2014
Tác giả luận văn
Bùi Thị Nga
i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
DHDA
Dạy học dự án
DHTDA
Dạy học theo dự án
ĐHQG
Đại học Quốc gia
GV
Giáo viên
HS
Học sinh
KT
Kiểm tra
PPDH
Phương pháp dạy học
SGK
Sách giáo khoa
SGV
Sách giáo viên
THPT
Trung học phổ thông
TN
Thực nghiệm
ĐC
Đối chứng
TB
Tế bào
TG
Thời gian
ND
Nội dung
ii
MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN................................................................................................................................. i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT....................................................................................... ii
MỤC LỤC..................................................................................................................................... iii
DANH MỤC CÁC BẢNG........................................................................................................ vi
DANH MỤC CÁC HÌNH......................................................................................................... vii
MỞ ĐẦU......................................................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài....................................................................................................................... 1
2. Mục đích nghiên cứu................................................................................................................ 2
3. Nhiệm vụ nghiên cứu............................................................................................................... 2
4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu...................................................................................... 3
5. Vấn đề nghiên cứu.................................................................................................................... 3
6. Giả thuyết khoa học.................................................................................................................. 3
7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài............................................................................. 3
8. Phương pháp nghiên cứu......................................................................................................... 3
9. Cấu trúc luận văn...................................................................................................................... 4
10. Những đóng góp mới của đề tài.......................................................................................... 4
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU.................................... 5
1.1. Tổng quan những vấn đề liên quan đến đề tài................................................................ 5
1.1.1. Những vấn đề nghiên cứu ở nước ngoài liên quan đến đề tài................................. 5
1.1.2. Những vấn đề nghiên cứu ở trong nước liên quan đến đề tài................................. 6
1.2. Cơ sở lý luận về dạy học theo dự án................................................................................. 8
1.2.1. Khái niệm dự án................................................................................................................. 8
1.2.2. Khái niệm dạy học theo dự án......................................................................................... 9
1.2. 3. Mục tiêu của dạy học dự án......................................................................................... 10
1.2.4. Đặc điểm dạy học dự án................................................................................................. 11
1.2.5. Ưu điểm và hạn chế của dạy học dự án...................................................................... 13
1.2.6. Các loại dự án học tập................................................................................................... 14
1.2.7. Cấu trúc dự án học tập................................................................................................... 15
1.2.8. Các bước dạy học dự án................................................................................................. 16
1.3. Tổ chức dạy học theo dự án.............................................................................................. 18
iii
1.3.1. Giai đoạn chuẩn bị của GV........................................................................................... 18
1.3.2. Giai đoạn tổ chức thực hiện dự án.............................................................................. 19
1.4. Khái niệm năng lực............................................................................................................. 20
1.4.1. Khái niệm chung về năng lực........................................................................................ 20
1.4.2. Cấu trúc năng lực............................................................................................................ 21
1.4.3. Các loại năng lực............................................................................................................. 23
1.4.4. Khái niệm về năng lực học tập..................................................................................... 24
1.5. Cơ sở thực tiễn của đề tài.................................................................................................. 24
1.5.1. Phương pháp xác định.................................................................................................... 24
1.5.2. Kết quả............................................................................................................................... 24
1.5.3. Thực trạng về năng lực học tập của học sinh lớp 10 ở một số trường THPT
của Hải Phòng hiện nay............................................................................................................. 29
Kết luận chương 1....................................................................................................................... 31
CHƯƠNG 2. TỔ CHỨC DẠY HỌC THEO DỰ ÁN PHẦN 2 SINH HỌC TẾ BÀO
(SINH HOC 10) THPT.............................................................................................................. 32
2.1. Phân tích nội dung kiến thức phần Sinh học tế bào, Sinh học 10 Trung học phổ
thông............................................................................................................................................... 32
2.1.1. Chuẩn kiến thức, kĩ năng phần hai: sinh học tế bào- sinh học 10, trung học
phổ thông....................................................................................................................................... 32
2.1.2. Nội dung phần hai: Sinh học tế bào (Sinh học 10).................................................. 33
2.2. Năng lực học tập Sinh học tế bào (Sinh học 10).......................................................... 35
2.3. Thiết kế dự án dạy học phần Sinh học tế bào (Sinh học 10)..................................... 36
2.3.1. Nguyên tắc thiết kế dự án............................................................................................... 36
2.3.2. Qui trình thiết kế dự án học tập.................................................................................... 37
2.3.3. Một số dự án được thiết kế............................................................................................ 38
2. 4. Tổ chức dạy học theo dự án phần hai: Sinh học tế bào - Sinh học 10 THPT.....50
2.4.1. Điều kiện vận dụng để tổ chức dạy học theo dự án................................................. 50
2.4.2. Một số dự án cụ thể được tổ chức dạy học trong phần hai: sinh học tế bào Sinh học 10 THPT....................................................................................................................... 51
Kết luận chương 2....................................................................................................................... 77
CHƯƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM......................................................................... 78
iv
3.1. Mục đích thực nghiệm....................................................................................................... 78
3.2. Nội dung thực nghiệm........................................................................................................ 78
3.2.1. Các bài dạy thực nghiệm............................................................................................... 78
3.2.2. Các tiêu chí đánh giá trong thực nghiệm................................................................... 78
3.3. Phương pháp thực nghiệm................................................................................................ 78
3.3.1. Chọn trường, lớp.............................................................................................................. 78
3.3.2. Bố trí thực nghiệm........................................................................................................... 79
3.3.3. Thời gian, người dạy....................................................................................................... 79
3.3.4. Phương pháp xử lí số liệu.............................................................................................. 79
3.4. Kết quả thực nghiệm........................................................................................................... 81
3.4.1. Kết quả học tập của HS.................................................................................................. 81
3.4.2. Một số kĩ năng học tập theo dự án được hình thành............................................... 85
3.4.3. Các năng lực học tập theo dự án đã hình thành...................................................... 86
3.4.4. Hiệu quả của dạy học dự án phần hai Sinh học tế bào - Sinh học 10 THPT . 86
Kết luận chương 3....................................................................................................................... 89
KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ......................................................................................... 90
TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................................... 91
PHỤ LỤC...................................................................................................................................... 94
v
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Kết quả điều tra nhận thức của GV về dạy học theo dự án............................ 25
Bảng 1.2. Kết quả điều tra về sử dụng dạy học theo dự án............................................... 26
Bảng 1.3. Kết quả điều tra về nhận thức của HS về học tập theo dự án......................... 28
Bảng 3. 1. Kết quả học tập của HS qua 3 bài kiểm tra trong thực nghiệm.................... 81
Bảng 3.2. Các tham số đặc trưng trong thực nghiệm.......................................................... 81
Bảng 3. 3. Kết quả học tập của HS sau thực nghiệm.......................................................... 83
Bảng 3.4. Các tham số đặc trưng sau thực nghiệm............................................................. 83
Bảng 3.5: Kết quả sự hình thành và phát triển một số kỹ năng của lớp TN và ĐC . 85
Bảng 3.6: Kết quả sự hình thành và phát triển một số năng lực của lớp TNB và ĐC 86
Bảng 3.7. Kết quả đánh giá các dự án đã thiết kế của GV................................................ 86
Bảng 3.8: Kết quả điều tra sau khi học tập dạy học dựa án phần hai: Sinh học tế bào
- Sinh học 10 THPT.................................................................................................................... 87
vi
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 3.1. Biểu đồ điểm TB trong thực nghiệm giữa lớp TN và ĐC............................... 82
Hình 3.2. Biểu đồ biến thiên điểm số trong thực nghiệm của lớp TN và ĐC...............82
Hình 3.3. Biểu đồ điểm TB sau thực nghiệm giữa lớp TN và ĐC................................... 84
Hình 3.4. Biểu đồ biến thiên điểm số sau thực nghiệm của lớp TN và ĐC................... 84
vii
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
1.1. Xuất phát từ mục tiêu giáo dục hiện nay của Bộ Giáo dục và đào tạo
Theo nghị quyết hội nghị lần thứ 8, ban chấp hành trung ương khóa XI (nghị
quyết số 29 - NQ/TW) về giáo dục trong, sau năm 2015 có sự đổi mới căn bản toàn
diện. Phát triển năng lực, một trong những biện pháp dạy học dự án.
Đổi mới căn bản toàn diện, chuyển từ việc dạy nội dung cho học sinh sang dạy
kĩ năng, để tạo điều kiện cho học sinh biết cách tự học, tự tìm kiếm các nội dung kiến
thức từ nhiều nguồn khác nhau.
Việc đổi mới chương trình giáo dục trong nhà trường tiến hành dạy tích hợp
các nội dung của các môn học với nhau.
1.2. Xuất phát từ đặc điểm môn sinh học và đặc điểm nội dung phần ‘‘Sinh học tế bào
’’ – Sinh học 10.
Sinh học là một môn khoa học thực nghiệm và ngày nay đang tiến dần lên sinh
học lí thuyết, kiến thức sinh học xuất phát từ đời sống sản xuất và được ứng dụng
mạnh mẽ vào sản xuất và đời sống. Phần Sinh học tế bào có nhiều kiến thức liên quan
đến thực tiễn, vì vậy khi dạy học phần này, đòi hỏi những phương pháp dạy học phù
hợp để giúp học sinh hình thành, khắc sâu kiến thức một cách chủ động, nâng cao
hiệu quả việc học tập. Có thể áp dụng những phương pháp dạy học gắn với thực tế
hay xuất phát từ vấn đề thực tế trong cuộc sống cần giải quyết.
1.3. Xuất phát từ thực trạng phát triển năng lực học tập trong dạy và học môn Sinh
học hiện nay.
Hiện nay trong nhà trường THPT việc đổi mới phương pháp dạy học vẫn gặp
nhiều khó khăn. Với những phương pháp dạy học truyền thống hiện nay thì nhiều GV
chỉ chú trọng đến việc truyền thụ kiến thức cho HS mà xem nhẹ việc hình thành
phương pháp và các kĩ năng học tập cho các em. Trong khi đó, kiến thức nhân loại
ngày một bùng nổ, lượng kiến thức các em cần tiếp thu cũng càng nhiều. Do vậy, nếu
HS không được phát triển các kĩ năng học tập cần thiết thì việc tiếp thu kiến thức trở
lên quá tải và nặng nề.
1
Bên cạnh đó, trong dạy học bộ môn sinh học, cách dạy học của một bộ phận
giáo viên hiện nay còn thiên về lý thuyết, ít liên hệ với thực tế. Học sinh ít khi được
giao các bài tập, công việc về nhà liên quan đến thực tế. Do vậy người học ít có cơ
hội được phát triển các năng lực học tập của mình thông qua quá trình nghiên cứu
khoa học.
Do đó, việc hình thành và phát triển năng lực học tập cho HS thông qua sử dụng các
phương pháp dạy học tích cực là một nhiệm vụ quan trọng cần giải quyết của GV và
HS trong quá trình dạy, học..
1.4. Xuát phát từ ưu điểm của dạy học dự án
Dạy học dự án là một hình thức dạy học có đặc trưng định hướng vào người
học, định hướng hoạt động dạy học theo quan điểm tích hợp. dạy học dự án gắn liền
lý thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội, giúp người học
nâng cao năng lực làm việc tự lực, năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề
phức hợp, rèn luyện thái độ và kĩ năng làm việc nhóm.
Xuất phát từ các lí do trên, để góp phần nâng cao chất lượng dạy học phần
Sinh học tế bào, để học sinh từng học sinh được tham gia vào tìm hiểu thực tế, tôi
chọn đề tài: "Tổ chức dạy học theo dự án phần 2 Sinh học tế bào (Sinh học 10 )
Trung học phổ thông".
2. Mục đích nghiên cứu
Sử dụng dự án trong dạy học Sinh học 10 nhằm phát triển năng lực học tập
của học sinh .
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Nghiên cứu cơ sở lý luận của dạy học dự án, năng lực học tập
3.2. Xác định thực trạng việc sử dụng dự án trong dạy học Sinh học nói chung và
phần Sinh học tế bào (Sinh học 10) nói riêng ở một số trường THPT của Hải Phòng.
3.3. Phân tích cấu trúc chương trình và nội dung phần Sinh học tế bào (Sinh học
10), để xác định tiềm năng thiết kế dự án trong dạy học.
3.4. Xác định cơ sở và qui trình thiết kế dự án trong dạy học phần Sinh học tế bào
(Sinh học 10, THPT).
2
3.5. Sử dụng dự án tổ chức học sinh học tập trong dạy học phần Sinh học tế bào
(Sinh học 10).
3.6. Thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả dạy học dự án.
4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
4.1. Khách thể nghiên cứu
Quá trình dạy, học Sinh học 10 trường THPT An Dương, Hải Phòng .
4.2. Đối tượng nghiên cứu
Dự án học tập và sử dụng dự án trong dạy học phần Sinh học tế bào Sinh học
10, trung học phổ thông.
5. Vấn đề nghiên cứu
Sử dụng dự án như thế nào để phát triển được năng lực học tập của học sinh
phần Sinh học tế bào ( Sinh học 10) trung học phổ thông.
6. Giả thuyết khoa học
Năng lực học tập của học sinh được phát triển nếu có dự án học tập phù hợp
với nội dung và trình độ học sinh, đồng thời tổ chức học sinh tự lực thực hiện dự án.
7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
7.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài
Góp phần cụ thể hóa cơ sở lý luận của dạy học dự án và triển khai trong dạy
học bộ môn có hiệu quả.
7.2. Ý nghĩa thực tiễn
Dự án đã xây dựng và tổ chức học tập là tài liệu tham khảo cho đồng nghiệp
góp phần vận dụng rộng rãi dạy học dự án trong dạy học Sinh học.
8. Phương pháp nghiên cứu
8.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
Nghiên cứu các tài liệu có liên quan làm cơ sở lí luận cho đề tài.
8.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Sử dụng phiếu điều tra để tìm hiểu nhận thức của giáo viên về dạy học theo dự
án, tìm hiểu về vận dụng dạy học dự án trong dạy học hiện nay.
8.3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài.
8.4. Phương pháp thống kê toán học
3
2
Sử dụng các tham số thống kê X , s , s, Cv%, td, m, để xử lý số liệu thu được
trong thực nghiệm.
9. Cấu trúc luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, phụ lục, danh mục tài liệu tham
khảo, nội dung chính luận văn được trình bầy trong 3 chương
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của đề tài.
Chương 2: Tổ chức dạy học theo dự án trong dạy học phần
Sinh học tế bào (Sinh học 10).
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.
10. Những đóng góp mới của đề tài
10.1. Xây dựng cơ sở và thiết kế các dự án mẫu để triển khai dạy học theo dự án
trong dạy học Sinh học.
10.2. Đề xuất biện pháp tổ chức học tập theo dự án có kết quả.
10.3. Đề xuất biện pháp thực hiện mục tiêu dạy học mới là phát triển năng lực học
tập ở mức độ cao.
4
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan những vấn đề liên quan đến đề tài
1.1.1. Những vấn đề nghiên cứu ở nước ngoài liên quan đến đề tài.
Khái niệm dự án đã đi từ lĩnh vực kinh tế, xã hội vào lĩnh vực giáo dục, đào
tạo không chỉ với ý nghĩa là các dự án phát triển giáo dục mà còn được sử dụng như
một PPDH. Khái niệm project đã được sử dụng trong các trường dạy kiến trúc – xây
dựng ở Ý từ cuối thế kỉ 16. Từ đó, tư tưởng DHDA lan sang Pháp cũng như một số
nước châu Âu khác và Mĩ, trước hết là trong các trường đại học và chuyên nghiệp.
Đến đầu thế kỷ XX, trên cơ sở các học thuyết tâm lý giáo dục của J. Piagie, L.
Vugotxki, các nhà sư phạm Mỹ (Woodward; Richard; J.Deway; W.Kilpatrich) đã xây
dựng lý luận cho dạy học dự án. DHDA đã được áp dụng cho HS ở mọi lứa tuổi với
hầu hết các môn học và trong những môi trường học tập đa dạng. Các tác giả này cho
rằng mọi dự án phải có xu hướng trở thành dự án của cuộc sống và đều phải mang
đến chuyển biến cho cuộc sống của HS. John Dewey đã nhấn mạnh rằng thực tiễn
quan trọng hơn lý thuyết và HS là trung tâm của mô hình DHDA. Với những quan
điểm này ông đã tiến hành những thử nghiệm đầu tiên cho việc dạy theo dự án ở
trường Đại học bang Chicago nước Mĩ Và John Dewey đã rút ra nhận định chắc chắn
rằng: “Tất cả HS, để học tập phải tích cực và làm ra một cái gì đó;Tất cả HS phải
học cách suy nghĩ và giải quyết các vấn đề; Tất cả HS phải học cách hợp tác với
người khác để chuẩn bị cho cuộc sống ngoài xã hội”.
Năm 1918, nhà tâm lý học William H. Kilpatric và các nhà nghiên cứu của
trường đại học ở Columbia đã có những đóng góp lớn để truyền bá DHDA qua các
giờ học, hội nghị và các tác phẩm.
Từ đầu thế kỷ XX, ở Bắc Mỹ cũng như ở Châu Âu, DHDA đã tạo nên một
chuyển động xã hội- giáo dục với thay đổi mạnh mẽ trong dạy học nhà trường. Nền
tảng của chuyển động này là đem đến cho HS sự hào hứng tiếp nhận kiến thức, sự
thay đổi phương pháp học tập với sự tham gia một cách có ý thức nhất, tích cực nhất
của học sinh vào việc tiếp thu tri thức.
5
Ngày nay, DHDA còn mang tính toàn cầu và càng phát triển hơn với một định
hướng quan trọng là sử dụng nó như một phương pháp dạy học tich cực nhằm phát
triển năng lực học tập của HS.
1.1.2. Những vấn đề nghiên cứu ở trong nước liên quan đến đề tài.
Trong lịch sử phát triển Giáo dục ở Việt Nam thì các vấn đề: phát triển năng
lực học tập, phương pháp dạy học dự án đã được chú ý từ lâu.
Từ năm 2003, chương trình “Dạy học cho tương lai” của Bộ Giáo dục và Đào
tạo đã triển khai phương pháp DHDA tại 20 trường thuộc 9 tỉnh trong cả nước.
Chương trình này hướng dẫn GV cách triển khai các dự án học tập nhằm nâng cao
chất lượng giáo dục, giúp học sinh phát triển các kĩ năng học tập.
Từ năm 2011 đến nay, Bộ Giáo dục đã triển khai thử nghiệm dự án “Bàn tay
nặn bột” trong các trường phổ thông tại nhiều tỉnh thành trong cả nước. “Bàn tay nặn
bột” là một phương pháp dạy học tích cực dựa trên thí nghiệm, nghiên cứu, áp dụng
giảng dạy cho các môn học tự nhiên. Phương pháp này chú trọng tới việc hình thành
kiến thức cho học sinh bằng các thí nghiệm tìm tòi nghiên cứu để chính các em tìm ra
câu trả lời cho các vấn đề được đặt ra trong cuộc sống thông qua tiến hành thí
nghiệm, quan sát, nghiên cứu tài liệu hoặc điều tra. Đây cũng là một phương pháp
học tập định hướng sự phát triển năng lực học tập đang được Bộ Giáo dục triển khai
áp dụng.
Gần đây nhất, cuối năm 2013, trong đề án “Đổi mới căn bản, toàn diện Giáo
dục và Đào tạo” của Bộ Giáo dục và Đào tạo đã nêu rõ cần xây dựng chương trình
Giáo dục phổ thông theo hướng tiếp cận năng lực, tức là tập trung vào các năng lực
cần có của mỗi người học. Chương trình tiếp cận theo hướng này chủ trương giúp HS
không chỉ biết học thuộc, ghi nhớ mà còn phải biết làm thông qua các hoạt động cụ
thể, sử dụng những tri thức học được để giải quyết các tình huống do cuộc sống đặt
ra. Để đạt được mục tiêu này, GV phải đổi mới phương pháp dạy học, tăng cường sử
dụng các phương pháp dạy học tích cực, trong đó có DHDA.
Bên cạnh đó, rất nhiều tác giả có các bài báo, công trình liên quan đến DHDA.
Hai tác giả TS. Nguyễn Văn Cường và TS. Nguyễn Thị Diệu Thảo có bài viết: “Dạy
học dự án- một phương pháp có chức năng kép trong đào tạo giáo viên” [24,tr. 17]
đã tiếp cận phương pháp DHDA từ góc độ lý luận và đã nêu được vai trò
6
của phương pháp này đối với việc nâng cao hiệu quả dạy học của GV. Tại hội nghị
khoa học nữ lần thứ 9, hai tác giả PGS. TS. Nguyễn Thị Phương Hoa và Võ Thị Bảo
Ngọc đã có bài trình bày về “Tình hình vận dụng phương pháp project trong dạy học
ở trường Đại học Ngoại ngữ- Đại học Quốc gia Hà Nội” nêu lên được tình hình vận
dụng phương pháp này trong dạy học ở khoa Anh – Đại học Ngoại ngữ-ĐHQG Hà
Nội cũng như đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy và học theo phương
pháp dạy học dự án.[17]. Trên tạp chí Giáo dục số 157 (kì 1-3/2007), PGS.TS. Đỗ
Hương Trà có bài viết : “Dạy học dự án và tiến trình thực hiện” [26] đã đưa ra cơ sở
tiếp cận dự án và nêu lên tiến trình chi tiết thực hiện DHDA. Đặc biệt, trong tài liệu
Dự án Việt Bỉ “Dạy và học tích cực – Một số phương pháp và kĩ thuật dạy học” đã
giới thiệu rất chi tiết về DHDA, bao gồm các bước thực hiện, tiêu chí đánh giá,...[5,
tr. 125]
Ngoài ra, cũng có nhiều công trình luận văn thạc sỹ nghiên cứu về vấn đề
này:
-
Nguyễn Thị Ngân (2013), Hình thành năng lực học tập Sinh học 10- THPT, thông qua
rèn luyện kỹ năng lập sơ đồ hệ thống hóa kiến thức. Luận văn thạc sỹ, Đại học Sư phạm
Hà Nội. Luận văn đã nói đến các biện pháp hình thành, phát triển năng lực học tập cho
HS bằng biện pháp hệ thống hóa kiến thức.[20]
-
Nguyễn Thị Hường (2012), Tổ chức dạy học theo dự án phần sinh thái học sinh học lớp
12 – THPT. Luận văn thạc sỹ, Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội đã nói đến
phương pháp DHDA và tổ chức dạy học bằng phương pháp này cho phần Sinh thái học
(Sinh học 12).[19]
-
Nguyễn Hồng Nhung (2013), Phát triển năng lực học tập cho học sinh bằng sử dụng
dạy học dự án trong dạy học phần ba Sinh học VSV - Sinh học 10, THPT. Luận văn thạc
sỹ, Đại học Giáo dục – Đại học Quốc gia Hà Nội đã nói đến phương pháp tổ chức dạy
học theo dự án để phát triển năng lực cho học sinh.[21]
Lê văn Sóng ( 2013), Vận dụng dạy học dự án vào dạy học chương III phần
Sinh học Vi sinh vật - Sinh học 10 THPT. Luận văn thạc sĩ giáo dục. Đại học Sư phạm
Hà Nội đã nói đến phương pháp DHDA và vận dụng dạy học dự án vào chương III Vi
sinh vật - sinh học 10 THPT.[31]
7
Mặc dù vậy, lượng thông tin về lý luận cũng như các biện pháp phát triển năng
lực học tập cho HS vẫn còn hạn chế.
Như vậy, DHDA không phải là một vấn đề mới mẻ đối với ngành Giáo dục ở
trong nước cũng như thế giới. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu cơ
sở lý thuyết cũng như các biện pháp phát triển năng lực học tập Sinh học 10 thông
qua phương pháp DHDA. Do đó, việc tìm hiểu về cơ sở lý luận về tổ chức DHDA
nhằm phát triển năng lực học tập cho HS là rất cần thiết.
1.2. Cơ sở lý luận về dạy học theo dự án
1.2.1. Khái niệm dự án
Thuật ngữ dự án, tiếng Anh là project, có gốc tiếng Latinh là projicere có
nghĩa là phác thảo, dự thảo, một thiết kế, một đề án, một kế hoạch được thực hiện
nhằm đạt mục đích đề ra.
Khái niệm dự án được sử dụng phổ biến trong thực tiễn sản xuất, kinh tế, xã
hội, đặc trưng của nó về cơ bản là tính không lặp lại của các điều kiện thực hiện dự
án. Khái niệm dự án được hiểu là tập hợp của những hoạt động khác nhau có nhau
liên quan với nhau theo một lôgic, một trật tự xác định nhằm vào những mục tiêu xác
định, được thực hiện bằng những nguồn lực nhất định trong những khoảng thời gian
xác định.
Quan niệm về dự án như nêu trên chỉ quan tâm về mặt kế hoạch hành động,
một chương trình hành động, chưa quan tâm, chưa đề cập, chưa làm rõ sử dụng kiến
thức trong nội dung học để hoàn thành dự án và kết quả thực hiện dự án là sản phẩm
học tập và những sản phẩm làm phong phú nội dung học, gắn nội dung học với công
việc thực hiện trên.
Trong tài liệu của dự án Việt- Bỉ có nêu: Dự án là một bài tập tình huống mà
người học phải giải quyết bằng các kiến thức theo nội dung bài học [5, tr.125].
Quan niệm này đã chuyển dự án theo quan niệm chung thành dự án dạy học
hay dự án học tập. Điểm nổi bật của quan niệm này là chuyển nội dung học thành bài
tập tình huống, mà khi giải quyết tình huống này phải sử dụng kiến thức theo nội
dung học tập. Như vậy, nội dung học thành vốn kiến thức của chủ thể để giải bài tập
tình huống.
Từ những quan niệm về dự án và dự án học tập nêu trên, chúng tôi cho rằng :
8
Dự án học tập là một đề tài nghiên cứu nhằm giải quyết vấn đề thực tiễn (vấn
đề nghiên cứu) mà người học phải thực hiện bằng cách sử dụng các kiến thức một
cách tổng hợp trong đó phải sử dụng kiến thức trong nội dung bài học. Kết quả là
người học được phát triển năng lực nghiên cứu, giải quyết nhiệm vụ thực tiễn sử
dụng kiến thức đã học.
1.2.2. Khái niệm dạy học theo dự án
Có nhiều quan niệm khác nhau về dạy học theo dự án. Dạy học theo dự án
được nhiều tác giả coi là một hình thức dạy học vì khi thực hiện một dự án, có nhiều
PPDH cụ thể được sử dụng và khi thực hiện phải tiến hành cả ngoài lớp. Tuy nhiên
về mặt nào đó còn coi dạy học dự án như là phương pháp dự án, khi đó cần hiểu đó là
PPDH theo nghĩa rộng.
Dạy học theo dự án là phương pháp dạy học mà người dạy và người học cùng
nhau giải quyết không chỉ về mặt lý thuyết mà còn cả về thực tiễn, thực hiện một
nhiệm vụ học tập có tính chất tổng hợp, tạo điều kiện cho người học cùng nhau và tự
giải quyết trong tất cả các giai đoạn học tập, kết quả là tạo ra được một sản phẩm hoạt
động nhất định.
Là phương pháp dạy học mà người dạy đóng vai trò là người định hướng các
nhiệm vụ học tập, định hướng quá trình thực hiện cũng như quá trình tạo ra sản
phẩm, người học trực tiếp thực hiện các giai đoạn của dự án học tập.
Là phương pháp dạy học mà người học không thụ động tiếp nhận kiến thức từ
người dạy mà chủ động tìm tòi, khám phá các kiến thức cần thiết thông qua các nhận
vụ thực tế liên quan đến bài học.
Dạy học theo dự án là một hình thức dạy học, trong đó người học thực hiện
một nhiệm vụ học tập phức hợp, có sự gắn kết giữa lý thuyết và thực hành, có tạo ra
các sản phẩm như báo cáo khoa học, mô hình, phần mềm, mẫu vật, tư liệu sưu tầm.
Khi thực hiện nhiệm vụ học tập người học thực hiện với tính tự lực cao trong toàn bộ
quá trình học tập, từ việc xác định mục đích, lập kế hoạch, đến thực hiện dự án, kiểm
tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả.
9
Trong dạy học theo dự án, người học thường phải giải quyết các vấn đề khá
lớn, qua nhiều công đoạn. Vì vậy, làm việc nhóm là hình thức cơ bản, người học thực
hiện nhiệm vụ học tập thông qua quá trình hợp tác với người dạy và bạn bè trong
nhóm cũng như thu thập thông tin từ thực tế và nhiều nguồn khác nhau.
Trong dạy học theo dự án người học được cung cấp các tài nguyên, các chỉ
dẫn để áp dụng trên các tình huống cụ thể, qua đó người học tích lũy được kiến thức
và khả năng giải quyết vấn đề. Thông qua các dự án học tập mà nhiều mục tiêu giáo
dục được thực hiện và đem lại hiệu quả trong thời gian dài.
Dạy học theo dự án đặt người học vào vị trí trung tâm theo sự hướng dẫn của
giáo viên mà các nhóm học sinh thực hiện các nhiệm vụ học tập một cách tự lực, độc
lập qua những giai đoạn nhất định: đề xuất ý tưởng, lập kế hoạch, thực hiện ý tưởng,
tạo sản phẩm, công bố sản phẩm. Qua đó giúp phát triển kiến thức và các kỹ năng
liên quan thông qua những nhiệm vụ mang tính mở, khuyến khích học sinh tìm tòi
Bản chất của dạy học theo dự án là:
- Người học được đặt vào vị trí của người nghiên cứu.
- Nội dung học được xây dựng thành dự án học tập.
- Người dạy được đặt vào vị trí người cố vấn.
-
Mục đích đạt được là kiến thức tổng hợp và phương pháp phát hiện kiến thức, gắn kiến
thức lí thuyết với tình huống thực tiễn.
1.2. 3. Mục tiêu của dạy học dự án
Dạy học theo dự án nhằm vào các mục tiêu sau đây:
-
Hướng tới các vấn đề của thực tiễn, gắn kết nội dung học với cuộc sống thực; Tạo ra
một sản phẩm (Ví dụ: Tổ chức buổi trồng rừng ngặp mặn; Tổ chức giới thiệu một sản
phẩm phục vụ du lịch sinh thái; Tổ chức cuộc thi "Hành trình sinh học" trong trường ...)
10
-
Thực hành nghiên cứu (Ví dụ: Động vật và phân loại; Tác động của âm nhạc đói với bò
sữa; Dự án nghiên cứu về rác và cách giảm bớt rác trong nhà trường; Nghiên cứu và so
sánh cây phả hệ ...)
-
Giải quyết một vấn đề (Ví dụ: Làm thế nào để học sinh tham gia vào các hoạt động bảo
vệ môi trường trong nhà trường; Tại sao loài khủng long lại biến mất; Video trong dạy
học sinh học ...)
-
Rèn luyện, phát triển nhiều kĩ năng: kĩ năng phát hiện và giải quyết vấn đề, kĩ năng tổ
chức kiến thức, kĩ năng sống, làm việc nhóm, kĩ năng sử dụng CNTT vào quá trình học
tập và tạo ra sản phẩm.
Tóm lại, mục tiêu của dạy học theo dự án là:
- Kiến thức
- Kĩ năng
- Thái độ
- Năng lực
1.2.4. Đặc điểm dạy học dự án
-
Định hướng thực tiễn: Chủ đề của các dự án học tập xuất phát từ những tình huống của
thực tiến xã hội, thực tiễn nghề nghiệp cũng như thực tiễn đời sống. Nhiệm vụ của các
dự án học tập cần chứa đựng những vấn đề phù hợp với trình độ và khả năng người học.
Các dự án học tập gắn việc học tập trong nhà trường với thực tiễn đời sống và xã hội.
Trong những trường hợp đặc biệt lý tưởng việc thực hiện xá dự án học tập có thể mang
lại những tác động tích cực cho xã hội.
-
Định hướng hứng thú người học: người học được tham gia lựa chọn những chủ đề, nội
dung phù hợp với khả năng và hứng thú cá nhân, được tham gia thực hiện nhiệm vụ
cũng như tạo ra các sản phẩm, do đó thúc đẩy mong muốn học tập của người học, tăng
cường năng lực hoàn thành những công việc quan trọng và mong muốn được đánh giá.
Khi người học có cơ hội kiểm soát được việc học của chính mình, giá trị của việc học
cũng được tăng lên. Cộng tác với các bạn trong
11
nhóm, trong lớp hay tự giải quyết các vấn đề được giao cũng là cơ hội làm tăng hứng
thú học tập của người học.
-
Định hướng hành động: Trong quá trình thực hiện dự án học tập có sự nghiên cứu giữa
lý thuyết và vận dụng lý thuyết vào hoạt động thực tiễn và thực hành. Những kiến thức
lý thuyết được thấy, được thực hiện, được thể hiện qua thực tế và các nghiên cứu thực tế
của chính người học. Qua các nghiên cứu thực tế mà đúc kết được các kiến thức lý
thuyết, Vì vậy, thông qua dự án học tập có thể hình thành, kiểm tra, củng cố, mở rộng
hiểu biết lý thuyết cũng như rèn luyện kĩ năng hành động, kinh nghiệm thực tiễn của
người học.
-
Tính tự lực cao của người học: Trong dạy học dự án người học tham gia tích cực và tự
lực vào các giai đoạn của quá trình dạy học: Xác định mục tiêu, đề xuất dự án, lập kế
hoạch, thực hiện dự án, kiểm tra, điều chỉnh, đánh giá quá trình và kết quả thực hiện,
trình bầy kết quả dự án. mỗi giai đoạn đều đòi hỏi và khuyến khích tính trách nhiệm, sự
sáng tạo của người học. người dạy chủ yếu đóng vai trò tư vấn, hướng dẫn, giúp đỡ. Vì
vậy vừa đòi hỏi, vừa rèn luyện tính tự lực cao của người học.
-
Định hướng sản phẩm: Trong quá trình thực hiện dự án, các sản phẩm được tạo ra. Sản
phẩm của dự án không giới hạn trong những thu hoạch lý thuyết, mà trong đa số trường
hợp các dự án học tập được tạo ra những sản phẩm vật chất của hoạt động thực tiến,
thực hành. Những sản phẩm này có thể công bố, giới thiệu, sử dụng. Chính những sản
phẩm này có vai trò tác động rất lớn đến quá trình học tập và hứng thú của người học.
-
Tính phức hợp: nội dung các dự án học tập có sự kết hợp tri thức của nhiều lĩnh vực
hoặc nhiều môn học khác nhau nhằm giải quyết một vấn đề mang tính phức hợp. trong
quá trình thực hiện dự án, người học phải tìm kiếm thông tin từ nhiều nguông khác
nhau, vận dụng kiến thức của nhiều lĩnh vự khác nhau. Nguồn thông tin càng phong
phú, sự hiểu biết của người học càng rộng và sâu, kỹ năng vận dụng kiến thức liên môn
càng thành thạo thì kết quả dự án đạt được càng cao.
-
Cộng tác làm việc: các dự án học tập thường được thực hiện theo nhóm, trong đó có sự
cộng tác làm việc và sự phân công công việc giữa các thành viên
12
trong nhóm. Dạy học theo dự án đòi hỏi và rèn luyện tính sẵn sàng và kỹ năng cộng
tác làm việc giữa các thành viên tham gia, giữa người học và người dạy cũng như với
các lực lượng xã hội tham gia trong dự án. Đặc điểm này còn được gọi là học tập
mang tính xã hội.
1.2.5. Ưu điểm và hạn chế của dạy học dự án
1.2.5.1. Ưu điểm
-
Dạy học theo dự án phát huy tính tích cực, chủ động của người học trong toàn bộ
quá trình học tập, làm cho mọi người năng động hơn, làm việc hiệu quả hơn, kiến
thức về bài học trở nên sâu rộng hơn. Hoạt dộng học chỉ thực sự có chiều sâu khi
người học chủ động. Các nhà nghiên cứu phương tây đã bổ sung và mở rộng quan
điểm của khổng tử thành phương pháp học chủ động (the Active learning Credo)
-
Gắn lý thuyết với thực hành, tư duy và hành động, nhà trường và xã hội, giúp việc học
tập trong nhà trường giống hơn với việc học tập trong thế giới thật, cùng một nội dung
nhưng theo những cách khác nhau.
- Kích thích động cơ, hứng thú học tập, phát huy tính tự lực, tính trách nhiệm.
-
Phát triển năng lực sáng tạo, năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp, thúc đẩy suy
nghĩ sâu hơn khi gặp các vần đề khác nhau.
- Rèn luyện năng lực cộng tác làm việc của người học.
- Phát triển năng lực đánh giá.
Trong đào tạo đại học, dạy học dự án là hình thức quan trọng để thực hiện phương
thức đào tạo theo hướng kết hợp giữa học tập và nghiên cứu khoa học.
1.2.5.2. Hạn chế
-
Dạy học dự án đòi hỏi nhiều thời gian, nó không thể thay thế phương pháp thuyết trình
trong việc truyền thụ những tri thức lý thuyết hệ thống.
-
Hoạt động thực hành, thực tiễn khi thực hiện dạy học dự án đòi hỏi phương tiện vật chất
và tài chính phù hợp.
Không thể áp dụng dạy học dự án tràn lan, nhưng đó là sự bổ sung quan trọng và
cần thiết cho các phương pháp dạy học khác.
13
1.2.6. Các loại dự án học tập
Dạy học theo dự án có thể được phân loại theo nhiều phương diện khác nhau.
Tùy theo mỗi tiêu chí phân loại, mỗi tác giả khi nghiên cứu về dạy học dự án có sự
phân chia khác nhau. Tiêu chí phân loại có thể theo thời giam, số lượng người tham
gia hoặc quy mô dự án , v . v. . . Một số cách phân loại dạy học theo dự án:
Tùy theo các cơ sở phân loại mà ta có các loại dự án học tập sau:
- Phân loại theo phạm vi chuyên môn:
+
Dự án trong môn học: Loại dự án chỉ giới hạn trong bộ phận một môn học cụ thể. Ví dụ
dự án “Bảo tồn đa dạng sinh học” chỉ gói gọn trong nội dung kiến thức của môn Sinh
học.
+
Dự án liên môn học: Khi thực hiện dự án HS phải kết hợp với kiến thức của một số môn
học khác. Ví dụ dự án " Ô nhiễm môi trường nước"
+ Dự án ngoài chuyên môn: Loại dự án không phụ thuộc trực tiếp vào môn
học: Ví dụ " biện pháp giúp HS thực hiện nội quy trường học"
- Phân loại theo quĩ thời gian:
+ Dự án nhỏ: thực hiện trong thời gian ngắn từ 2 đến 6 tiếng đồng hồ.
+
Dự án trung bình: thực hiện trong một số ngày (còn gọi là ngày dự án), giới hạn trong
một tuần hoặc 40 giờ học. Ví dụ: "Tìm hiểu một số bệnh truyền nhiễm do sinh vật nhân
sơ gây ra ở địa phương em".
+
Dự án lớn: thực hiện với quỹ thời gian lớn, có thể kéo dài nhiều tuần (còn gọi là tuần dự
án lớn). Ví dụ: " Bảo tồn các động vật quí hiếm ở Đảo Cát Bà - Hải Phòng".
- Phân loại theo hình thức tham gia:
+
Dự án cá nhân: Bản thân mỗi HS tiến hành làm dự án học tập cho riêng mình. Thường
thì những dự án như thế tương đối đơn giản và mất không nhiều thời gian.
+ Dự án nhóm: Chia lớp thành nhiều nhóm, mỗi nhóm thực hiện một dự án
học tập.
+ Dự án toàn lớp: Cả lớp làm chung một dự án.
+
Dự án toàn trường: Dự án được thực hiện trên qui mô lớn do toàn bộ các khối HS trong
nhà trường thực hiện.
14
- Phân loại theo nhiệm vụ:
+
Dự án tìm hiểu: Ví dụ HS tiến hành một cuộc điều tra để tìm hiểu về tỉ lệ HS bị cận thị
trong nhà trường, dự án tìm hiểu về tình trạng ô nhiễm môi trường, dự án tìm hiểu về
thực trạng an toàn giao thông ở Việt Nam hiện nay.
+
Dự án nghiên cứu, chế tạo: Ví dụ dự án nghiên cứu, chế tạo một máy làm sữa chua...
+ Dự án thực hành: Ví dụ dự án trồng cây gây rừng trong nhà trường.
+
Dự án hỗn hợp: Trong khi thực hiện dự án, HS phải tiến hành đồng thời nhiều hoạt
động tìm hiểu, nghiên cứu, thực hành.
Việc phân chia trên chỉ mang tính chất tương đối. Trong nhà trường phổ thông
hiện nay, GV thường cho các nhóm HS thực hiện các dự án tìm hiểu trong phạm vi
môn học sau khi HS học xong một chương và tổ chức báo cáo sản phẩm dự án trong
một buổi ngoại khóa.
Các loại dự án trên không hoàn toàn tách biệt với nhau. Trong quá trình tiến
hành dự án, giáo viên có thể tùy vào từng điều kiện cụ thể cũng như nội dung môn
học để lựa chọn và sử dụng các loại hình trên một cách có hiệu quả.
Đối với dự án môn học, quy mô trung bình hoặc nhỏ, đối với chương trình
THPT, phổ biến nhất là dự án nhóm hoặc dự án cá nhân, dự án trung bình
1.2.7. Cấu trúc dự án học tập
Theo PGS. TS. Nguyễn Đức Thành, cấu trúc của một dự án học tập phải gồm
các thành phần sau [22,tr120]
- Tên dự án
-
Tên dự án thường bao gồm: một dự án lớn, một số dự án nhỏ ( mỗi nội dung của dự án
lớn là một dự án nhỏ, để phan cho các nhóm).
- Nội dung cần thực hiện trong mỗi dự án nhỏ.
- Kế hoạch thực hiện mỗi dự án nhỏ
+ Tên thành viên thực hiện ( tên học sinh trong nhóm).
+ Nhiệm vụ mỗi thành viên ( công việc phải làm trong dự án nhỏ)
15
+ Phương tiện hoạt động cho mỗi thành viên ( giấy, bút, máy ảnh ...)
+ Thời gian hoàn thành mỗi nhiệm vụ
+
Dự kiến sản phẩm: kết quả và hình thức diễn đạt kết quả như bài viết, hình vẽ, mẫu
vật ...
- Kế hoạch tổng kết, đánh giá dự án.
+ Hình thức tổng kết: trưng bầy, báo cáo.
+ Phân công: mỗi dự án báo cáo nội dung gì, thời gian báo cáo
+ Đánh giá: các ưu điểm về nội dung, về thực hiện
1.2.8. Các bước dạy học dự án
Dựa theo tài liệu dự án Việt Bỉ, có thể chia dạy học dự án thành 6 các bước như
sau: [5, tr. 132-140]
Bước 1: Lựa chọn chủ đề
Bước 2: Lập kế hoạch
Bước 3: Thu thập thông tin
Bước 4: Xử lí thông tin
Bước 5: Xây dựng và trình bày kết quả dự án
Bước 6: Đánh giá dự án.
Bước 1: Lựa chọn chủ đề
Trên cơ sở phân tích cấu trúc, nội dung chương trình môn học, người dạy lựa
chọn ra những vấn đề có thể tiến hành dự án. Người dạy và người học cũng có thể
cùng nhau thảo luận, đề xuất, xác định đề tài và mục đích của dự án. Cần tạo ra một
tình huống xuất phát chứa đựng một vấn đề, hoặc một nhiệm vụ cần giải quyết, trong
đó chú ý đến việc liên hệ với hoàn cảnh thực tiễn xã hội và đời sống. Cần chú ý đến
hứng thú của người học, cũng như ý nghĩa xã hội của đề tài.
Người dạy cũng có thể giới thiệu một số hướng đề tài cho học sinh lựa chọn
và cụ thể hóa. Trong trường hợp thích hợp, sáng kiến về việc xác định đề tài có thể
xuất phát từ học sinh.
Nội dung chủ đề cần hấp dẫn, khơi gợi được hứng thú, tính tò mò ham hiểu biết
của HS. Chủ đề có thể khởi đầu bằng một ý tưởng liên quan tới nội dung học
16