Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm ở chương trình hóa học Trung học cơ sở
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (3.57 MB, 36 trang )
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
PHẦN I: MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Trong các môn học của chương trình trung học cơ sở thì Hóa học là
môn học được học sinh tiếp cận muộn hơn so với các môn học khác, phải tới
lớp 8 học sinh mới được học môn hóa học. Trong khi đó các môn học như
Toán và Tiếng Việt đã có từ bậc tiểu học, được học sinh được làm quen từ
trước nên việc học tập sẽ có phần thuận lợi hơn, nội dung kiến thức được
dàn trải đều trong suốt cả cấp học. Đối với môn Hóa học, do được tiếp cận
muộn nên việc nghiên cứu, học tập của học sinh không được thuận lợi bằng
các môn học khác. Để học sinh làm quen với cách học bộ môn hóa học, giáo
viên cần phải sử dụng đến các phương tiện trực quan đặc trưng của bộ môn
hóa học đó là hệ thống các thí nghiệm hóa học.
Các thí nghiệm hóa học chính là điểm thuận lợi để giáo viên có thể kết
nối bản chất của sự vật, hiện tượng với kiến thức lí thuyết trong chương
trình một cách hiệu quả mà không hề khô khan. Bằng cách tiến hành các thí
nghiệm trực quan hoặc cho học sinh làm thí nghiệm theo nhóm, giáo viên giúp
học sinh tìm ra bản chất của sự vật, hiện tượng bằng cách quan sát trực tiếp.
Nhờ đó, học sinh sẽ dễ hiểu bài, nhớ kiến thức, từ đó vận dụng được kiến
thức đã học vào thực tế cuộc sống.
Qua thực tế giảng dạy môn Hóa học chương trình trung học cơ sở, bản
thân tôi nhận thấy hệ thống thí nghiệm mà bộ Giáo dục và Đào tạo biên soạn
tuy có làm rõ trọng tâm bài học nhưng chưa thực sự hấp dẫn để kích thích
được hứng thú của người học.
Hưởng ứng cuộc vận động đổi mới phương pháp dạy học theo hướng
lấy học sinh làm trung tâm, giáo viên đóng vai trò là người tổ chức, hướng
dẫn học sinh khám phá kiến thức. Tuy nhiên, hệ thống thí nghiệm nếu như
xây dựng rập khuôn theo sách giáo khoa có thể chưa tạo được điểm nhấn,
chưa có sức thu hút học sinh dù tiến hành nhiều thí nghiệm. Vì vậy, tôi nhận
thấy cần phải nghiên cứu, thay thế một số thí nghiệm trong sách giáo khoa
bằng những thí nghiệm sinh động, hấp dẫn, kích thích tính tò mò, sáng tạo,
khám phá kiến thức của học sinh mà vẫn đảm bảo nội dung bài học.
Trên cơ sở Sáng kiến kinh nghiệm của bản thân từ năm học 20152016
cùng với sự nghiên cứu, đổi mới và sáng tạo trong quá trình dạy học nhằm
giúp học sinh học tập bộ môn hóa học hứng thú hơn, tăng khả năng vận dụng
kiến thức vào cuộc sống, nâng cao chất lượng dạy học hóa học; tôi đề xuất
đề tài: “Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí
nghiệm ở chương trình hóa học Trung học cơ sở”. Mong rằng đề tài sẽ
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 1
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
giúp học sinh học tập bộ môn Hóa học một cách hứng thú, thêm yêu mến môn
học này hơn.
2. Mục tiêu, nhiệm vụ của đề tài
a) Mục tiêu:
Mục tiêu của đề tài là xây dựng kĩ năng thực hành thí nghiệm, tạo hứng
thú học tập và hình thành cho học sinh khả năng giải quyết vấn đề một cách
khoa học, sáng tạo, đưa hóa học và thực tế cuộc sống lại gần nhau hơn, góp
phần nâng cao hiệu quả của hoạt động dạy học môn Hóa học trong trường
Trung học cơ sở.
b) Nhiệm vụ:
Giáo viên lựa chọn, thay thế, thêm bớt các thí nghiệm trong mỗi bài dạy
sau đó tổ chức cho học sinh tiến hành theo từng nhóm nhỏ (nếu có nhiều thí
nghiệm thể hiện tính chất của chất thì nên cho học sinh làm liên tiếp, ghi
hiện tượng quan sát vào bảng sau đó nêu các tính chất của chất rồi viết các
phương trình hóa học để tiết kiệm thời gian).
Giáo viên tạo điểm nhấn khi thực hiện các thí nghiệm bằng cách thay
thế một số thí nghiệm trong sách giáo khoa bằng những thí nghiệm vui, hấp
dẫn, tương đương mà vẫn đảm bảo về mặt nội dung kiến thức. Những thí
nghiệm thay thế phải tạo được sự hứng thú vượt trội so với thí nghiệm ban
đầu.
Để học sinh có thể nhớ tốt kiến thức, giáo viên nên để cho các em tự
mình chuẩn bị dụng cụ, hóa chất gần gũi với cuộc sống (như giáo viên đã
định hướng trong đề tài); sau đó là hãy để các em tự là thí nghiệm theo nhóm
vì chỉ có tự làm thí nghiệm học sinh mới nâng cao được kĩ năng tiến hành thí
nghiệm, tăng cường khả năng quan sát hiện tượng thí nghiệm, phát hiện ra
những quy luật bản chất và từ đó học sinh sẽ tìm thấy vấn đề cần giải
quyết. Để tạo động lực khám phá kiến thức, giáo viên cần chuẩn bị h ệ thống
câu hỏi gợi mở, giúp học sinh tự mình chiếm lĩnh tri thức Có như vậy, các em
mới dần làm quen được phương pháp làm việc một cách khoa học, rèn luyện
tính cẩn thận, tư duy suy luận logic và quan trọng hơn là biết phối hợp với
các thành viên trong nhóm để giải quyết nhiệm vụ học tập, tăng cường tình
đoàn kết.
3. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là một số bài dạy có sử dụng thí
nghiệm trong chương trình hóa học Trung học cơ sở.
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 2
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
4. Giới hạn, phạm vi nghiên cứu
Khuôn khổ nghiên cứu: Các bài dạy có sử dụng thí nghiệm hóa học
trong chương trình Trung học cơ sở.
Đối tượng khảo sát: Học sinh lớp 8,9 trường THCS Dur Kmăn.
Thời gian: Năm học 2015 2016
5. Phương pháp nghiên cứu
a) Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận:
Phương pháp phân tích – tổng hợp tài liệu: Qua việc nghiên cứu các
tài liệu bồi dưỡng giáo viên; tài liệu Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức,
kĩ năng; sách giáo khoa, sách giáo viên ; một số thiết kế bài dạy và tài liệu
khác có liên quan (phương pháp giảng dạy bộ môn hóa học) … đã giúp tôi
định hướng được cách thức, phương pháp tối ưu trong giảng dạy bộ môn Hóa
học. Đặc biệt, một nguồn tài liệu vô cùng phong phú, đa dạng về thể loại và
hình thức – đó là mạng Internet. Qua việc tìm hiểu các thí nghiệm ở trang
điện tử này, tôi đã thu thập được rất nhiều thí nghiệm vui, hấp dẫn (pháo
hoa, làm sữa chua…).
b) Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
Phương pháp điều tra: giáo viên điều tra về việc học bộ môn hóa học
như: niềm yêu thích bộ môn, được làm thí nghiệm, thích làm thí nghiệm hóa
học, kết quả học tập bộ môn hóa học, đã hiểu biết/ ứng dụng thực tế kiến
thức hóa học vào thực tế cuộc sống.
Phương pháp tổng kết kinh nghiệm giáo dục: qua soạn giáo án và
giảng dạy trong thực tế, dự giờ, rút kinh nghiệm từ các tiết dạy của đồng
nghiệp cũng như thái độ học tập, kết quả học tập của học sinh, từ đó tổng
kết kinh nghiệm giáo dục.
Phương pháp nghiên cứu các sản phẩm hoạt động: thường xuyên trò
chuyện với học sinh để biết được tâm tư nguyện vọng về cách thức học tập
của các em, về những phương pháp giáo viên giảng dạy có tạo chuyển biến
gì về kiến thức, nhận thức, hành động của các em…
Phương pháp khảo nghiệm, thử nghiệm: Giáo viên yêu cầu học sinh
tự làm thí nghiệm dựa vào các hóa chất, dụng cụ mà giáo viên/ tự bản thân
các em chuẩn bị theo yêu cầu của giáo viên. Kết hợp với thí nghiệm mà giáo
viên đưa vào là hệ thông câu hỏi gợi mở kiến thức. Giáo viên đo lường hiệu
quả của thí nghiệm đó mang lại có khác gì so với thí nghiệm như trong sách
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 3
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
giáo khoa yêu cầu tiến hành hay không. Từ đó, giáo viên rút ra kinh nghiệm
cho bản thân.
c) Phương pháp thống kê toán học: với mục đích đầu tiên là khảo sát
định lượng về sự yêu thích bộ môn hóa học trong hệ thống các môn học ở
cấp Trung học cơ sở; thứ hai là tính toán tỉ lệ phần trăm chất lượng học bộ
môn hóa học của học sinh; thứ ba là xem xét mức độ vận dụng kiến thức bài
học vào thực tế cuộc sống.
PHẦN II: NỘI DUNG
1. Cơ sở lí luận
Theo nghị quyết 29 NQ/TW Trung ương 8 khóa XI: Tiếp tục đổi mới
mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích
cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc
phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách
học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và
đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Giáo viên khai thác thiết bị dạy
học (trong đó có công nghệ thông tin) tăng cường thí nghiệm, thực hành trực
quan (kênh chữ, kênh hình) để nâng cao hiệu quả dạy học và gắn bài giảng
sát với thực tế của cuộc sống. Đã có nhiều phương pháp dạy học tích cực đã
được áp dụng, triển khai và mang lại kết quả hết sức khả quan: Phương
pháp dạy học nhóm, phương pháp giải quyết vấn đề, phương pháp dạy học
theo dự án, phương pháp bàn tay nặn bột…
Trường tôi công tác là 1 trong 12 trường trên cả nước thí điểm mô hình
Trường học mới. Sự khác biệt của mô hình Trường học mới so với mô hình
giáo dục đại trà chủ yếu nằm ở 2 điểm quan trọng: Thay đổi cách thức tiếp
cận tài liệu của học sinh và phương pháp tổ chức hoạt động dạy học và giáo
dục của giáo viên. Qua gần 3 năm dạy học theo mô hình này đã chứng minh
việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực mang lại nhiều kết
quả tốt đẹp. Trong đó, học sinh đóng vai trò trung tâm của hoạt động dạy học
còn giáo viên là người trực tiếp tổ chức và chỉ đạo học sinh tiến hành các
hoạt động học tập. Do đó, phương pháp tổ chức hoạt động dạy học và giáo
dục của giáo viên gần như quyết định hoàn toàn đến năng lực, phẩm chất của
học sinh. Nếu giáo viên biết vận dụng linh hoạt, khéo léo các phương pháp
cũng như phương tiện dạy học thì kết quả dạy học sẽ từng bước được nâng
cao.
Qua việc nghiên cứu, áp dụng, khảo sát thực tiễn tôi nhận thấy đối với
môn đặc thù như Hóa học, nếu giáo viên khai thác được lợi thế của bộ môn
(thí nghiệm, thực hành) sẽ mang lại nhiều lợi ích thiết thực: tạo hứng thú, rèn
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 4
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
luyện khả năng quan sát, tính cẩn thận, kĩ năng làm thí nghiệm, tư duy khoa
học, gắn kiến thức bài học vào thực tế cuộc sống.
Đề tài mà bản thân tôi muốn đề xuất phần nào cũng đã đáp ứng được
yêu cầu trên. Trước mắt là giúp học sinh nắm được nội dung trọng tâm của
bài học, tạo hứng thú học tập. Sau nữa là tạo cho học sinh tâm thế chủ động
khám phá kiến thức mới. Đồng thời, hình thành tư duy khoa học, năng lực
giải quyết vấn đề, các kĩ năng làm việc nhóm, góp phần hình thành phẩm
chất và tăng khả năng vận dụng kiến thức vào thực tế cuộc sống cho các em
học sinh.
a. Vai trò quan trọng của thí nghiệm trong dạy học hóa học
Thí nghiệm có vai trò rất quan trọng trong nghiên cứu khoa học và quan
trọng đặc biệt trong dạy học hóa học
Thí nghiệm có vai trò hết sức quan trọng trong quá trình phát triển nhận
thức của con người về thế giới. Thí nghiệm là một phần của hiện thực khách
quan được thực hiện hoặc tái tạo lại trong những điều kiện đặc biệt, trong đó
con người có thể chủ động điều khiển các yếu tố tác động vào quá trình xảy
ra để phục vụ cho các muc đích nhất định. Thí nghiệm giúp con người gạt bỏ
những cái phụ, không bản chất để tìm ra cái bản chất của sự vật hiện tượng.
Thí nghiệm giúp con người phát hiện ra các quy luật còn ẩn náu trong thế giới
tự nhiên. Mặt khác, nó còn giúp con người kiểm chứng, làm sáng tỏ những
giả thuyết khoa học. Đúng như Ăng ghen đã nói: “Trong nghiên cứu khoa
học tự nhiên, cũng như lịch sử, phải xuất phát từ những sự thật đã có,
từ những hình thái hiện thực khác nhau của vật chất; cho nên trong khoa
học lí luận về tự nhiên, chúng ta không thể cấu tạo nên mối liên hệ để
ghép chúng vào sự thật, mà phải từ những sự thật đó, phát hiện ra mối
liên hệ ấy, rồi phải hết sức chứng minh những mối liên hệ ấy bằng
thực nghiệm”.
Thí nghiệm là nền tảng của việc dạy học hóa học. Nó giúp học sinh
chuyển từ tư duy cụ thể sang tư duy trừu tượng và ngược lại. Khi làm thí
nghiệm, học sinh sẽ làm quen với các chất hóa học và trưc tiếp nắm bắt các
tính chất lí, hóa của chúng. Từ đó các em hiểu được các quá trình hóa học,
nắm vững các khái niệm, định luật của hóa học. Nếu không có thí nghiệm thì:
+ Giáo viên sẽ tốn nhiều thời gian để giảng giải nhưng vẫn không rõ và
không hết ý vì không phải mọi thứ đều có thể diễn đạt trọn vẹn bằng lời.
Lời nói thì trừu tượng còn các thí nghiệm thì cụ thể.
+ Học sinh tiếp thu kiến thức thiếu chính xác và vững chắc. Các em sẽ
khó hiểu bài vì không có những biểu tượng rõ ràng, cụ thể về các chất, các
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 5
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
hiện tượng hóa học. Ví dụ: Phản ứng tạo kết tủa đồng (II) hiđroxit dạng keo,
màu xanh. Nếu không có thí nghiệm thì học sinh không thể hình dung được
dạng keo như thế nào. Màu xanh thì có nhiều màu xanh khác nhau.
+ Học sinh sẽ chóng quên khi không hiểu bài, không có ấn tượng sâu
sắc về các hình ảnh cụ thể...
Thí nghiệm là cầu nối giữa lí thuyết và thực tế. Nhiều thí nghiệm rất
gần gũi với đời sống, với các quy trình công nghệ. Vì vậy, thí nghiệm giúp
học sinh vận dụng những điều đã học vào thực tế cuộc sống.
Thí nghiệm giúp học sinh rèn luyên các kĩ năng thực hành (các thao tác
và cách thức tiến hành thí nghiệm), hình thành những đức tính của người lao
động mới: cẩn thận, khoa học, kỉ luật.
Thí nghiệm giúp học sinh phát triển tư duy, hình thành thế giới quan
duy vật biện chứng. Khi tự tay làm thí nghiệm hoặc được tận mắt nhìn thấy
những hiện tượng hóa học xảy ra, học sinh sẽ tin tưởng vào kiến thức đã học
và cũng thêm tin tưởng vào chính bản thân mình.
Khi làm thí nghiệm rất dễ gây húng thú học tập. Học sinh không thể
yêu thích bộ môn và không thể say mê khoa học với những bài giảng lí thuyết
khô khan. Thí nghiệm cùng với những hiện tượng thí nghiệm kì lạ, hấp dẫn
chính là thuận lợi riêng của bộ môn hóa học so với các bộ môn khoa học khác.
Nếu giáo viên biết tận dụng, phát triển một cách sáng tạo, linh hoạt trong quá
trình dạy học thì kết quả của hoạt động dạy học hóa học trong trường phổ
thông chắc chắn sẽ được nâng cao.
b. Các nguyên tắc xây dựng hệ thống thí nghiệm trong chương
trình hóa học Trung học cơ sở
Muốn các thí nghiệm đi vào các bài dạy hóa học ở chương trình trung
học cơ sở một cách hiệu quả thì phải xây dựng hệ thống thí nghiệm theo các
nguyên tắc sau:
Thí nghiệm phải gắn với nội dung bài dạy, tốt nhất là chọn được các
thí nghiệm giúp học sinh tiếp thu được các kiến thức cốt lõi, trọng tâm.
Thí nghiệm phải trực quan, hiện tượng rõ ràng, có tính thuyết phục
Thí nghiệm phải hấp dẫn, kích thích hứng thú với người dạy và người
học
Thí nghiệm dễ kiếm hóa chất, đơn giản, dễ làm
Việc thực hiện thí nghiệm không được mất quá nhiều thời gian, làm
ảnh hưởng đến nội dung bài dạy
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 6
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Thí nghiệm phải an toàn, càng ít độc hại càng tốt. Nên thay các thí
nghiệm độc bằng các thí nghiệm không độc hoặc ít độc hại hơn.
Số lượng thí nghiệm trong 1 bài dạy cần hợp lí, không nên quá nhiều
để học sinh có thời gian rèn các kĩ năng khác
2. Thực trạng vấn đề nghiên cứu
Trước khi áp dụng đề tài, tôi đã tiến hành khảo sát nhận thức của học
sinh về tầm quan trọng của thí nghiệm, các tiết thực hành môn hóa học; và
các hình thức tiếp xúc với thí nghiệm của học sinh ở trường Trung học cơ sở
Dur Kmăn. Kết quả nhận được như sau:
Nhận thức của học sinh về tầm quan trọng của thí nghiệm hóa
học
13,2%
KHÔNG QUAN TRỌNG
KHÔNG RÕ
27,4%
29,2%
ÍT QUAN TRỌNG
25,5%
QUAN TRỌNG
4,7%
Biểu đồ 1: Nhận thức của học sinh trường Trung học cơ sở Dur Kmăn về
tầm quan trọng của thí nghiệm trong tiết học hóa học
CÁC HÌNH THỨC TIẾP XÚC THÍ NGHIỆM HÓA HỌC CỦA HỌC SINH
Chưa bao giờ làm thí nghiệm,chỉ xem các bạn làm 30,6%
Trực tiếp làm thí nghiệm 27,8%
Chỉ thầy cô làm thí nghiệm, học sinh ngồi quan sát 42,5%
9,3%
Thầy cô chiếu thí nghiệm trên màn chiếu
32,4%
Thầy cô chỉ dạy lí thuyết, không làm thí nghiệm
BBiểu đồ 2: Các hình thức tiếp xúc thí nghiệm của học sinh trường
Trung học cơ sở Dur Kmăn trong các tiết học có sử dụng thí nghiệm hóa học
Một số nguyên nhân của tình trạng trên:
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 7
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Thứ nhất: Do chương trình sách giáo khoa
Hệ thống thí nghiệm được xây dựng trong sách giáo khoa môn Hóa học
8, 9 hiện hành cơ bản đã đáp ứng được phần nào các yêu cầu làm rõ trọng
tâm bài học, hình thành được 1 số kĩ năng làm thí nghiệm đơn giản; khả năng
quan sát, suy luận, tư duy logic trong quá trình học tập hóa học ở các bài dạy
có sử dụng thí nghiệm. Tuy nhiên, các thí nghiệm trong sách giáo khoa còn
mang nặng tính rập khuôn, máy móc, chưa kích thích được niềm đam mê
nghiên cứu học tập, tính sáng tạo của học sinh.
Thứ hai: Do nhận thức của học sinh
Đa số học sinh trong địa bàn trường tôi công tác có hoàn cảnh khó khăn,
nhà xa trường, bố mẹ chưa quan tâm đúng mức, đầu vào thấp, nhận thức
chậm. Ngoài ra, nhiều học sinh lười học bài, ham chơi, học tập chưa chuyên
cần làm cho hiệu quả dạy học vẫn ở mức thấp. Rất nhiều học sinh vẫn hào
hứng khi được làm thí nghiệm nhưng lại lười suy nghĩ, học tập thụ động, đối
phó,chưa mạnh dạn, không chịu khó tìm tòi, ôn luyện nên gây ra nhiều khó
khăn cho giáo viên đứng lớp.
Theo khảo sát của bản thân trước khi áp dụng đề tài: có đến 60% học
sinh không thích các tiết học hóa học, hơn 70% học sinh không muốn làm thí
nghiệm. Nguyên nhân, qua tìm hiểu là do các em yếu kĩ năng thực hành, sợ
hóa chất độc hại, cháy nổ và chưa tìm thấy niềm vui, sự cần thiết phải học
bộ môn Hóa học.
Thứ ba: Do điều kiện cơ sở vật chất của trường
Ở một số thí nghiệm, do một số hóa chất khó bảo quản (dung dịch
AgNO3, CaC2, dung dịch Br2…), một số dụng cụ thí nghiệm đắt tiền, dễ hỏng
(thiết bị điện phân nước, cân Robecvan…) nên giáo viên không làm/ cho học
sinh làm thí nghiệm được mà phải dạy chay hoặc chiếu thí nghiệm ảo trên
màn hình chiếu. Điều này đã làm giảm khả năng thuyết phục học sinh tin
tưởng vào khoa học, làm giamt hứng thú học tập của các em
Thứ tư: Do thời lượng của tiết học
Vì thời lượng của một tiết học tương đối ít (bao gồm ổn định lớp,
kiểm tra bài cũ, sửa bài tập, dạy bài mới, củng cố, dặn dò, giải quyết một số
tình huống sư phạm nếu có) nên làm giáo viên ngại chuẩn bị thí nghiệm cho
học sinh làm. Nếu để học sinh tự mình tiến hành thí nghiệm thì có thể giáo
viên không dạy hết bài (vì học sinh làm thí nghiệm chậm).
Thứ năm: Do giáo viên dạy bộ môn Hóa học
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 8
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Nguyên nhân chủ quan đến từ giáo viên: một số giáo viên chưa chịu khó
đổi mới phương pháp dạy học, thường xuyên tránh các tiết học thực hành,
chưa đầu tư nhiều vào bài dạy cũng như việc chuẩn bị thí nghiệm , làm thí
nghiệm trên lớp làm giảm hứng thú học tập của học sinh và chất lượng dạy
học, giáo dục. Một nguyên nhân nữa xuất phát từ giáo viên, đó là chưa thực
sự quan tâm đến các em học sinh: chưa đi sâu, đi sát để tháo gỡ khó khăn cho
các em; chưa kịp thời động viên, khích lệ sự cố gắng, tiến bộ dù là nhỏ nhất
của các em; chưa chịu khó tìm hiểu tâm tư, nguyện vọng của các em đối với
bộ môn mình đang trực tiếp giảng dạy.
Về các tiết học thực hành môn hóa học, thực tế giáo viên cũng chưa
thực sự coi trọng vì đa số các tiết học này chỉ nhắc lại kiến thức đã biết.
Nhiều khi học sinh không cần tiến hành thí nghiệm mà vẫn làm tốt bài tường
trình. Ở các tiết học có sử dụng thí nghiệm, chủ yếu là giáo viên dùng thí
nghiệm biểu diễn chứ không để học sinh tự làm vì sợ không đủ thời gian dạy
hết kiến thức trong bài, học sinh ý thức chưa tốt nên không làm theo hướng
dẫn của giáo viên, sợ học sinh làm vỡ dụng cụ thí nghiệm…
Với yêu cầu hiện nay của ngành giáo dục đòi hỏi học phải đi đôi với
hành tức là, sau khi nghiên cứu về một vấn đề nào đó, các em phải liên hệ
được với thực tế để có thể giải quyết các mâu thuẫn xảy ra trong cuộc sống.
Đây là nhiệm vụ khó khăn cũng là quan trọng hàng đầu của giáo viên. Nhiều
điều tra nghiên cứu về tình hình của học sinh ở Việt Nam trong giai đoạn
hiện nay cho thấy: học sinh Việt Nam nói chung khá giỏi về lí thuyết nhưng
chưa áp dụng được vào thực tế cuộc sống. Điều này đã làm cho tôi trăn trở, là
động lực để bản thân tìm tòi, thay đổi phương pháp dạy học hướng đến mục
tiêu lấy học sinh làm trung tâm, tăng khả năng áp dụng lí thuyết đã học vào
cuộc sống.
Trước đây, bản thân tôi đã cố gắng để học sinh được trực tiếp làm thí
nghiệm trong các tiết học. Tuy nhiên, vì chưa tạo được điểm nhấn cho nên dù
học sinh làm thí nghiệm nhưng mức độ nhớ kiến thức chưa được tốt, chưa có
sự hào hứng, bị lôi cuốn vào bài dạy. Những học sinh nhớ kiến thức thì lại
không áp dụng được vào thực tế cuộc sống. Đây là điều làm bản thân tôi luôn
trăn trở, tìm cách khắc phục.
Do vậy, bản thân tôi đã mạnh dạn thay đổi phương pháp, tìm tòi,
nghiên cứu và áp dụng đề tài này vào việc dạy học ở trường. Việc thay thế,
thêm bớt một số thí nghiệm trong sách giáo khoa bằng những thí nghiệm vui,
đẹp mắt, hấp dẫn sẽ làm cho các em háo hức chờ đợi đến tiết học môn hóa,
hầu hết các em học sinh bị lôi cuốn vào bài giảng, tạo động lực để các em
khám phá kiến thức mới. Mặt khác, nếu giáo viên thay thế một số hóa chất,
dụng cụ ở các thí nghiệm trong sách bằng những hóa chất gần gũi với cuộc
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn 9
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
sống sẽ làm cho học sinh thấy được hóa học thật gần gũi với cuộc sống,
thêm yêu mến môn hóa học và tăng khả năng vận dụng của bộ môn hóa học
vào thực tế cuộc sống. Để làm được điều này đòi hỏi bản t hân người giáo
viên phải luôn chủ động tìm tòi qua sách vở, qua thực tế cuộc sống và không
ngại khó để đưa các thí nghiệm đó vào bài dạy. Mặt khác, giáo viên đứng lớp
luôn phải là người yêu nghề, trăn trở với chất lượng giáo dục, mạnh dạn đổi
mới phương pháp dạy học và đặc biệt là phải gần gũi, quan tâm nhiều hơn
đến các đối tượng học sinh.
Để áp dụng đề tài này vào bài dạy đòi hỏi giáo viên phải đầu tư nhiều
thời gian, công sức để chuẩn bị cho học sinh (vì giáo viên phải thay thế một
số dụng cụ, hóa chất trong sách bằng các hóa chất, dụng cụ khác). Thực tế có
nhiều giáo viên rất ngại làm thí nghiệm cũng như chuẩn bị thí nghiệm cho
học sinh chứ chưa nói đến việc tự mình đi tìm kiếm thí nghiệm, dụng cụ,
thiết bị để thay thế cho các thí nghiệm trong sách giáo khoa. Để khắc phục
khó khăn nêu trên, chỉ cần đội ngũ nhà giáo có tâm huyết, tất cả vì học sinh
thân yêu, niềm vui của học sinh là động lực phấn đấu của giáo viên thì chắc
chắn sẽ đạt được kết quả như mong đợi.
Thứ nữa là khi chuẩn bị các thí nghiệm cũng như đưa các thí nghiệm
trên vào bài học nếu giáo viên không chuẩn bị hệ thống câu hỏi dẫn dắt, gợi
mở để các em học sinh khám phá kiến thức mới một cách chu đáo thì thí
nghiệm làm cũng chỉ để các em xem cho vui mắt chứ không làm cho học sinh
hiểu bài, nhớ bài và vận dụng các kiến thức đã học vào thực tế cuộc sống.
Việc áp dụng Sáng kiến kinh nghiệm trên sẽ không mang lại hiệu quả
nếu các em học sinh không mạnh dạn, học tập thụ động, lười hoạt động
(không làm thí nghiệm mà chỉ ngồi xem cho vui, không suy nghĩ dựa trên các
câu hỏi gợi mở của giáo viên). Mặt khác, nếu bản thân giáo viên dạy học rập
khuôn theo phương pháp truyền thụ, không chịu khó đổi mới, tìm tòi, sáng
tạo, vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học tích cực thì chắc chắn sẽ
rất khó đạt hiệu quả. Nhiều giáo viên chưa thực sự gần gũi, quan tâm đến các
em học sinh, nhiều khi các em chưa hiểu bài nhưng giáo viên không tìm cách
giúp đỡ, gợi mở sẽ khiến các em sợ sai, không chủ động tham gia vào bài học.
Về phía học sinh nói chung và học sinh trường Trung học cơ sở Dur
Kmăn nói riêng, đa số các em chưa có sự đầu tư nhiều vào học tập, đặc biệt
là môn hóa học nên giáo viên có tiến hành nhiều thí nghiệm vui mắt, hấp dẫn
đến đâu mà ở học sinh không có sự ôn luyện các kiến thức cũ thì cũng không
thể nhớ tốt các kiến thức đó được.
Định hướng cho sự thay đổi đó là phải làm sao để các em hiểu bài, nhớ
kiến thức và áp dụng được kiến thức trong đã học vào thực tế cuộc sống. Để
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn10
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
làm được điều này, tôi đa đưa ra giải pháp là thêm, bớt, thay thế một số thí
nghiệm trong sách giáo khoa bằng những thí nghiệm tương đương về mặt
kiến thức nhưng gần gũi với cuộc sống. Mặt khác, để tăng hiệu quả hoạt
động của học sinh trong giờ học, các thí nghiệm hấp dẫn, đẹp mắt được tiến
hành. Ngoài ra, để học sinh hiểu bài thì giáo viên phải xây dựng hệ thống câu
hỏi phù hợp với mức độ nhận thức của các em học sinh. Phải quan tâm sát
sao đến từng đối tượng học sinh, tháo gỡ các khó khăn vướng mắc của các
em để các em mạnh dạn, tự tin trong học tập và cuộc sống.
3. Nội dung và hình thức của giải pháp
a) Mục tiêu của giải pháp
Nhằm tạo cho học sinh có bầu không khí học tập sôi nổi, hứng thú, tự
tin tiếp thu và khám phá kiến thức một cách chủ động. Học sinh hiểu và ghi
nhớ kiến thức tốt hơn. Từ đó, hình thành cho học sinh kĩ năng thực hành,
nhận biết, phân tích, năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề một cách sáng
tạo, khoa học.
b) Nội dung và cách thức thực hiện của giải pháp
Giáo viên chủ động tìm tòi, thay thế một số thí nghiệm trong sách giáo
khoa bằng những thí nghiệm vui, hấp dẫn, tạo động lực khám phá kiến thức
mới mà vẫn đảm bảo nội dung bài học. Tiếp đến là thay đổi cách tổ chức
hoạt động học: học sinh sẽ hoạt động theo nhóm, tự làm thí nghiệm và rút ra
kiến thức dưới sự điều khiển của giáo viên.
+ Thí nghiệm phải gắn với nội dung bài dạy, tốt nhất là chọn
được các thí nghiệm giúp học sinh tiếp thu được các kiến thức cốt lõi,
trọng tâm
Các thí nghiệm hóa học dù là ở dạng nào thì cũng nhằm giúp học sinh
tiếp thu tốt nội dung bài học và nắm vững hệ thống các kiến thức hóa học
cần thiết trong chương trình phổ thông. Mặt khác, để việc tiếp thu kiến thức
của học sinh có hiệu quả, không thể thí nghiệm một cách tràn lan mà phải có
trọng tâm, trọng điểm. Khi lựa chọn các thí nghiệm để đưa vào bài dạy, tốt
nhất nên chọn các thí nghiệm giúp học sinh tiếp thu các kiến thức cốt lõi,
trọng tâm. Số lượng các thí nghiệm trong một bài cũng không nên quá nhiều,
có thể từ 3 đến 5 thí nghiệm là hợp lí.
phục
+ Thí nghiệm phải trực quan, hiện tượng rõ ràng, có tính thuyết
Sử dụng thí nghiệm trong dạy học chính là một hình thức dạy học theo
phương pháp trực quan. Vì vậy, thí nghiệm phải dễ quan sát, hiện tượng rõ
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn11
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
ràng, có tính thuyết phục. Chúng ta phải lựa chọn các phản ứng, các quá trình
hóa học có kèm theo hiện tượng quan sát được dễ dàng bằng mắt thường. Đó
là các phản ứng:
Có sự biến đổi màu sắc
Có tạo chất kết tủa, chất khí bay lên khỏi dung dịch
Có sự tỏa nhiệt hay thu nhiệt
Có hiện tượng cháy, nổ hay phát quang...
Ở bài 13: Phản ứng hóa học (hóa 8): Khi giáo viên dạy phần III (Khi
nào có phản ứng hóa học xảy ra) để chứng minh cho học sinh biết có một số
phản ứng chỉ xảy ra khi có mặt chất xúc tác thì giáo viên nên cho học sinh
tiến hành thí nghiệm giữa nhôm với iot: Nghiền nhỏ iot tinh thể rồi trộn với
bột nhôm theo tỉ lệ thể tích 1:3 (1 muỗng thủy tinh nhỏ iot với 3 muỗng nhỏ
bột nhôm). Để yên thì phản ứng không xảy ra nhưng nếu nhỏ khoảng 2 giọt
nước vào thì hỗn hợp dần dần bốc cháy có khói màu tím (của hơi iot), màu
vàng (của AlI3) và màu trắng của hơi nước.
Thí nghiệm nhôm tác dụng với iot (phản ứng chỉ xảy ra khi có mặt chất xúc tác là
nước)
+ Thí nghiệm phải hấp dẫn, kích thích hứng thú người dạy và
người học
Một trong những nguyên nhân chính làm cho học sinh chưa yêu thích bộ
môn hóa học là do thí nghiệm không hấp dẫn, không tạo được ham muốn
hoạt động. Do đó, thí nghiệm không những chỉ cần đem lại hứng thú cho học
sinh mà còn phải mang lại hứng thú cho người làm thí nghiệm.
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn12
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Thông thường thì những thí nghiệm làm cho học sinh hứng thú cũng sẽ
gây cho giáo viên hứng thú. Khi nhìn học sinh của mình chăm chú dõi theo các
hiện tượng phản ứng xảy ra, thấy các em hoan hỉ cũng đủ làm cho giáo viên
vui rồi. Để xóa dạy chay, một trong những phương pháp quan trọng là phải
tìm tòi, thay thế, lựa chọn các thí nghiệm hấp dẫn , gần gũi với cuộc sống để
đưa vào bài dạy.
Ví dụ: ở bài Nước (hóa 8), khi giáo viên làm cho học sinh xem thí
nghiệm Na tác dụng với nước thì nên thiết kế để cho thí nghiệm hấp dẫn
hơn bằng cách thay thế bằng thí nghiệm“ Đốt cháy tàu chiến địch” như sau:
Dùng 1 tờ giấy A4 để gấp tàu, chọc 1 lỗ thủng dưới đáy, đặt một mẩu Na
vào tàu rồi đậy bên trên bằng vài mảnh giấy dễ bắt lửa. Thả tàu vào chậu
nước có sẵn vài giọt dd phenolphtalein. Khi Natri gặp nước, tàu sẽ bùng cháy,
trên mặt nước xuất hiện vết máu giặc loang nhuộm hồng cả khúc sông. Có
một lưu ý khi tiến hành thí nghiệm: Vì Natri được bảo quản trong dầu hóa
nên phía ngoài sẽ được bao phủ một lớp vỏ cứng, nếu không gọt sạch lớp vỏ
cứng này trước khi cho vào nước, viên Natri sẽ gây nổ, bắn ra mang theo dung
dịch xút gây bỏng, cháy áo quần. Nếu giáo viên tiến hành được thí nghiệm
như đề xuất ở trên vừa tạo sự hứng thú cho học sinh, vừa có tác dụng giáo
dục lòng yêu nước thông qua bài học. Để học sinh dự đoán được trong sản
phẩm sinh ra có khí H2, giáo viên phải hướng cho học sinh sử dụng thính giác
để cảm nhận về phản ứng (nếu lắng nghe, các em sẽ nghe thấy âm thanh
phát ra từ phản ứng tiếng xì xì). Giáo viên nên gợi mở để củng cố tư duy
logic cho học sinh: kết quả là sau phản ứng viên Natri (nhẹ hơn nước) tan
trong nước; sự khác nhau giữa một chất nhẹ hơn nước tan trong nước tạo ra
âm thanh xì xì và một chất nhẹ hơn nước khi tan trong nước không tạo ra âm
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn13
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
thanh là ở chỗ nào?Học sinh sẽ tự suy luận để rút ra: trong sản phẩm của
phản ứng có khí.
Hoặc ở bài Tính chất hóa học của muối (Hóa 9) giáo viên nên cho học
sinh tiến hành thí nghiệm nhiệt phân muối KNO3 bằng cách châm tàn đóm vào
tờ giấy A4 có hình vẽ bằng dd KNO3 (đã phơi khô). Giấy sẽ bị cháy nhanh,
mạnh theo những chỗ có KNO3. Trước khi cho học sinh tiến hành thí nghiệm
này, giáo viên yêu cầu học sinh quan sát kĩ tờ giấy (các em sẽ phát hiện ra các
hình vẽ bằng những nét từ một chất rắn có màu trắng). Khi tiến hành thí
nghiệm và quan sát hiện tượng, giáo viên đặt câu hỏi: Tại sao ở các vết màu
trắng trên tờ giấy lại cháy nhanh hơn những chỗ khác và cháy theo những nét
đã vẽ? Học sinh có thể dự đoán được bí mật ẩn chứa là từ chất đã vẽ lên
giấy. Giáo viên có thể gợi ý tiếp: Khi châm tàn đóm vào giấy ở vị trí có chất
này, các em đang thực hiện phản ứng gì? Học sinh sẽ trả lời theo 2 hướng:
Đốt chất này trong oxi không khí hoặc nhiệt phân chất này. Giáo viên thông
báo: ở thí nghiệm này, các em đang nhiệt phân muối KNO 3 . Như vậy, để
giấy cháy nhanh và chỉ lan đến vị trí có nét vẽ thì trong sản phẩm phản ứng
Phản ộứt ch
ng “đ
t cháy tàu chiẩếy cho ph
n địch”: Natri tác d
ụng với n
c có ch
ứa dung dịch ự
phải có m
ấốt khí thúc đ
ản ứng cháy m
ạướ
nh h
ơn. Các em hãy d
phenolphtalein
đoán chất khí này (Dựa vào công thức muối đem nhiệt phân, học sinh có thể
dự đoán khí sinh ra là oxi)
Ở bài Cacbon (hóa 9), phản ứng cháy của Cacbon có lẽ học sinh cũng
đã gặp nhiều trong cuộc sống nhưng để tạo hứng thú học tập, giáo viên thay
thế thí nghiệm đốt cacbon trong bình kín chứa khí oxi bằng thí nghiệm “Súng
phun lửa”: Trộn bột than gỗ nghiền nhỏ với KMnO4 theo tỉ lệ 1: 1. Lấy vài
muỗng hỗn hợp trên cho vào ống nghiệm khô, đun ống nghiệm trên ngọn lửa
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn14
Phản ứng “vết lửa màu nhiệm”:phân hủy muối KNO3 được viết lên tờ giấy A4 (đã phơi
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
đèn cồn. Một lúc sau trong ống nghiệm bắn ra những tia lửa sáng rực như
súng phun lửa. Vì học sinh đã học bài: Điều chế oxi Phản ứng phân hủy ở
lớp 8 nên có thể dễ dàng giải thích hiện tượng này (Khi đun nóng ống nghiệm
trên ngọn lửa đèn cồn, KMnO4 bị phân hủy sinh ra khí oxi. Cacbon cháy trong
oxi ở điều kiện đun nóng sẽ phản ứng rất mạnh tạo thành các tia lửa sáng
rực bắn lên trong ống nghiệm trông rất đẹp mắt như súng phun lửa).
Phản ứng “súng phun lửa”: Cacbon tác dụng với oxi (do phân hủy muối KMnO4)
Ví dụ như để mở đầu bài Axetilen (hóa 9), giáo viên đặt vấn đề: Em
hãy kể tên một số chất dùng làm nhiên liệu? (học sinh sẽ trả lời: than, củi,
giấy, vải, gas, xăng dầu, cồn...). Giáo viên hỏi tiếp: Theo em cục nước đá có
cháy không? (100% học sinh trả lời là không). Sau đó, giáo viên thực hiện thí
nghiệm “Đốt cháy nước đá”: Cho vài cục đất đèn CaC 2 bằng hạt ngô vào
một chén sứ rồi cho một cục nước đá bằng ngón chân cái. Đưa que đóm đang
cháy vào chén sứ, lập tức có lửa xanh bùng lên. Học sinh thấy hiện tượng lạ
nên chắc chắn bị thu hút vào bài học. Từ đó, giáo viên dễ dàng điều khiển
hoạt động học tập của các em theo tiến trình các bước đã xây dựng trong giáo
án.
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn15
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Phản ứng “đốt cháy nước đá”: Đốt cháy axetilen (sinh ra do CaC2 tác dụng với nước)
Ở bài 18 (hóa 9): Khi dạy tính chất nhôm tác dụng với oxi, giáo viên có
thể làm cho học sinh xem thí nghiệm đẹp mắt như sau: Trộn nửa muỗng thủy
tinh nhỏ bột nhôm với 1 muỗng thủy tinh KMnO 4 (gói trong tờ giấy, đặt trong
bát sứ). Dùng bật lửa hoặc diêm châm vào cho tờ giấy cháy. Đứng cách xa thí
nghiệm khoảng 1 mét để hóa chất không bắn vào người. Ta sẽ quan sát thấy
bột nhôm cháy trông như pháo hoa, rất đẹp mắt. Tôi tin rằng, nếu thấy được
hiện tượng thí nghiệm hấp dẫn như trên, học sinh sẽ háo hức, bị lôi cuốn vào
nội dung bài học. Sẽ có động lực, ý chí, mong muốn giải thích hiện tượng.
Chắc chắn hiệu quả bài dạy sẽ được nâng cao, học sinh sẽ nhớ kiến thức rất
lâu và liên hệ được những hiện tượng các em thấy trong cuộc sống “Pháo
hoa” (trong thành phần pháo hoa có bột nhôm).
Hiện tượng pháo hoa: Phản ứng của bột nhôm với oxi (oxi sinh ra do phân hủy KMnO4)
Bên cạnh lựa chọn hệ thống các thí nghiệm đưa vào bài dạy để tạo
hứng thú cho người học, giáo viên cũng nên chuẩn bị một hệ thống các câu
hỏi để dẫn dắt học sinh giải thích hiện tượng xảy ra, rút ra được kiến thức
bài học.
+ Thí nghiệm dễ kiếm hóa chất, đơn giản, dễ làm
Phải cho học sinh thấy được hóa học là môn khoa học gần gũi với cuộc
sống, các hóa chất và dụng cụ thí nghiệm cũng có thể được tìm thấy ở các
vật thể, các chất thực tế xung quanh các em.
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn16
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Ở bài Tính chất hóa học của axit (Hóa 9), sau khi thử màu của quỳ tím
trong dung dịch HCl hoặc H2SO4 và nêu ra được kết luận Dung dịch axit làm
quỳ tím hóa đỏ; giáo viên có thể làm/ cho học sinh làm thí nghiệm xem xét sự
thay đổi màu của quỳ tím trong nước cốt chanh như sau: Cắt 1 quả chanh
thành nhiều miếng, phát cho mỗi nhóm 1 miếng, yêu cầu các em vắt nước cốt
chanh vào chén sứ rồi nhúng mẩu giấy quỳ tím vào. Các em sẽ quan sát được
hiện tượng nước cốt chanh làm quỳ tím hóa đỏ. Từ đó, giáo viên yêu cầu học
sinh rút ra kết luận từ thí nghiệm này (Kết luận: Vậy, nước cốt chanh là một
dung dịch axit). Giáo viên có thể thông báo thêm: Nước cốt chanh là một dung
dịch axit hữu cơ có tên gọi axit citric.
Sự thay đổi màu của quỳ tím khi nhỏ nước cốt chanh (axit citric) lên
Ở bài Tính chất hóa học của bazơ (Hóa 9), sau khi thử màu của quỳ tím
trong dung dịch NaOH và nêu ra được kết luận Dung dịch bazơ làm quỳ tím
hóa xanh; giáo viên có thể làm/ cho học sinh làm thí nghiệm thử màu của quỳ
tím trong dung dịch bột giặt như sau: Giáo viên cho bột giặt vào chén sứ, thêm
nước cất, khuấy đều, rót dung dịch bột giặt chia cho các nhóm; yêu cầu các
nhóm nhúng mẩu giấy quỳ tím vào dung dịch trên, rút ra kết luận. Các em sẽ
quan sát được hiện tượng dung dịch bột giặt làm quỳ tím hóa xanh. Từ đó,
học sinh rút ra kết luận (Vậy, dung dịch bột giặt mang tính bazơ).
Bằng những thí ngiệm về các chất gần gũi xung quanh các em (miếng
chanh, bột giặt…)như trên, các em mới thấy sự lí thú của hóa học, hiểu hơn
về các chất mình tiếp xúc, sử dụng hàng ngày, cảm nhận đúng hơn về vai trò
của hóa học Khoa học của cuộc sống!
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn17
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
dụ:
Khi
Ví
Sự thay đổi màu của quỳ tím khi nhỏ dung dịch bột giặt (dung dịch có tính kiềm) lên
cho học sinh làm thí nghiệm muối tác dụng với axit, giáo viên có thể dùng
phấn viết bảng hay vỏ trứng (thành phần chính là CaCO3) tác dụng với dung
dịch axit.Trong phòng thí nghiệm ở trường Trung học cơ sở có hóa chất
CaCO3 nhưng ở dạng bột. Nếu cho CaCO3 tác dụng dd axit thì khó để quan sát
hiện tượng xảy ra. Bằng việc thay hóa chất CaCO3 bằng vỏ trứng hoặc viên
phấn học sinh sẽ thấy hóa học thật gần gũi với cuộc sống và thêm hiểu biết
về các chất xung quanh các em.
Dụng cụ điện phân dd NaCl bão hòa (gồm 3 pin 1,5V; 2 đoạn bút chì; dây dẫn điện và băng
keo)
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn18
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Phản ứng của CaCO3 (thành phần chính trong vỏ trứng, phấn viết bảng) với dung dịch
HCl
Hoặc giáo viên có thể hướng dẫn để học sinh làm thiết bị điện phân
dung dịch muối ăn NaCl đơn giản bằng nguồn điện là 3 pin 1,5V, hai điện
cực làm bằng 2 ruột bút chì để học sinh thấy được quá trình điều chế ra dung
dịch NaOH bằng phương pháp điện phân dung dịch muối NaCl bão hòa.
Bộ thiết bị điện phân dung dịch muối ăn gồm: 3 pin 1,5V; 2 đoạn bút chì; dây dẫn và băng
keo
Sau khi được làm, quan sát thí nghiệm điện phân dd muối ăn bão hòa,
các em sẽ biết thêm được: lõi bút chì dẫn được điện (kiến thức này sẽ được
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn19
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
nhắc tới trong bài Cacbon). Do đó, mức độ khắc sâu kiến thức sẽ được nâng
cao vì các em đã được tự bản thân làm ra thiết bị điện phân dd muối ăn.
Ở bài Tính chất hóa học của muối
(hóa 9), thay vì cho kim loại Cu tác dụng
với dung dịch AgNO3 (hóa chất đắt tiền,
khó để bảo quản), giáo viên nên thay thế
bằng phản ứng của Fe tác dụng với dung
dịch CuSO4 (hi
ượng rõ ràng, d
ễị quan
Phảệ
n n t
ứng đi
ện phân dung d
ch mu ối ăn NaCl bão hòa tạo ra NaOH
sát mà hóa chất rẻ tiền hơn). Tuy nhiên khi
làm dung dịch phenol phtalein hóa hồng
tiến hành, giáo viên phải chuẩn bị một ống
nghiệm chứa dung dịch CuSO4 để đối chứng
(thấy màu dung dịch CuSO4) nhạt dần
như hình ảnh thí nghiệm ở bên. Bên
cạnh đó, khi quan sát màu sắc dung dịch thì giáo viên cũng phải để ý phông
Phả
ứng Fe tác d
ụng dd CuSO4
quan sát. Nh
ữn ng ch
ất có màu thì dùng
phông trắng,
chất màu trắng dùng phông màu đen.
Ví dụ ở bài Tinh bột và xenlulozơ (hóa 9), khi làm phản ứng màu của
tinh bột với iot GV cắt một lát khoai lang (đã luộc chín) rồi nhỏ lên vài giọt
cồn iot (dùng để sát trùng mua ở tiệm thuốc tây). Các em sẽ quan sát thấy khi
nhỏ cồn iot lên, miếng khoai đã luộc chín sẽ chuyển màu xanh đen
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn20
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Phản ứng màu của hồ tinh bột (có trong khoai lang luộc) với iot (cồn iot)
Ví dụ: ở bài Protein (Hóa học 9): Ở mục 3 phần III (tính chất), giáo
viên có thể cho học sinh cùng làm thí nghiệm về sự đông tụ của protein như
sau: Pha ½ cốc sữa (gồm sữa đặc có đường và nước đun sôi để nguội khoảng
700C theo tỉ lệ 1 thể tích sữa: 2 thể tích nước , khuấy đều) . Để cốc sữa nguội
đến nhiệt độ phòng, lấy nước cốt của 1 quả chanh (đã bỏ hạt) cho từ từ vào
cốc sữa trên. Sau đó, dùng đũa (muỗng) khuấy thật nhẹ để nước cốt chanh và
sữa được trộn đều. Lưu ý: Không cho nước cốt chanh vào cốc sữa khi đang
còn nóng vì sữa sẽ không đông tụ mà bị vón cục, không thành sữa chua. Sau
vài phút, học sinh sẽ quan sát được sự đông tụ của protein (sữa) khi thêm hóa
chất (axit citric trong nước cốt chanh).
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn21
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Thí nghiệm này tạo được không khí vui vẻ, hào hứng lại rất gần gũi,
về nhà các em có thể thực hành nhiều lần. Học sinh sẽ có được sản phẩm là
1 cốc sữa chua tự tay mình làm nên các em sẽ ghi nhớ kiến thức tốt hơn, ứng
dụng được kiến thức bài học vào thực tế cuộc sống. Vì để làm 1 cốc sữa
chua cũng tốn khá nhiều thời gian (chờ sữa nguội) vì vậy giáo viên nên cho
học sinh tiến hành trong tiết thực hành/ ngoại khóa môn hóa học.
Sản phẩm sữa chua do học sinh trường Trung học cơ sở Dur Kmăn làm
+ Việc
thực hiện thí
nghiệm không
được mất quá
nhiều thời
gian, làm ảnh
hưởng đến nội
dung bài dạy
Vì
thời gian
0
dành cho mNguyên li
ột tiết lên l
ớ làm s
p ở ph
ổ thông r
ất ng
ắn (ch
ỉ có 45 phút) l
ại có quá
ặc có
ệu để
ữa chua: 1 c
ốc n
ước kho
ảng 70
(đã đun sôi), chanh, s
ữa đ
đ
ườ
ng
nhiều nhiệm vụ mà người giáo viên phải thực hiện nên các thí nghiệm trên
lớp phải nhanh, gọn, không làm mất quá nhiều thời gian. Một số thí nghiệm
xảy ra chậm, giáo viên phải cho học sinh tiến hành trước để không mất thời
gian chờ đợi. Ví dụ phản ứng của sắt với dd CuSO 4 (cần 1015 phút để thấy
màu của
dung dịch nhạt dần).
Phản ứng Fe tác d
ụng dd CuSO4
Ở một số bài dạy có nhiều thí nghiệm phải tiến hành,
giáo viên nên cho
học sinh thực hiện các thí nghiệm đó nối tiếp nhau, quan sát và nêu hiện
tượng thí nghiệm, rồi mới rút ra các tính chất của chất, sau đó viết các
phương trình hóa học xảy ra. Ví dụ ở chương trình hóa học 9, bài 9: Tính chất
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn22
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
hóa học của muối; nếu giáo viên tiến hành lần lượt từng thí nghiệm rút ra
từng tính chất, viết phương trình hóa học cho mỗi tính chất rồi mới chuyển
sang thí nghiệm khác thì chắc chắn sẽ không đảm bảo về mặt thời gian. Do
đó, giáo viên nên tổ chức cho học sinh tiến hành đồng loạt các thí nghiệm, cho
biết các hiện tượng xảy ra rồi viết vào bảng sau:
Tên thí nghiệm
Cách tiến hành
Hiện tượng quan sát được
1) Muối tác Cho vài cây đinh sắt vào ống
dụng kim loại nghiệm chứa dung dịch CuSO4
(Lấy 1 mẫu dung dịch CuSO4
để đối chứng)
2) Muối tác Cho vài mẩu phấn viết bảng
dụng axit
(thành phần chính là CaCO3)
vào ống nghiệm chứa dung dịch
HCl
3) Muối tác Cho dung dịch CuSO4 vào ống
dụng bazơ
nghiệm chứa dung dịch NaOH
4) Muối tác Cho dung dịch Na2SO4 vào ống
dụng với muối nghiệm chứa dung dịch BaCl2
5) Phản ứng Châm tàn đóm vào tờ giấy có
nhiệt phân hình vẽ bằng dung dịch KNO3
muối
đặc (đã phơi khô)
Sau đó, giáo viên yêu cầu học sinh rút ra các tính chất hóa học của
muối, viết các phương trình hóa học minh họa cho từng tính chất.
Ở bài Tính chất hóa học của bazơ, giáo viên chỉ nên cho học sinh tiến
hành 2 thí nghiệm (như ở bảng) vì 2 tính chất còn lại các em đã được nghiên
cứu cũng như tiến hành thí nghiệm ở bài tính chất hóa học của oxit, tính chất
hóa học của axit
Tên thí nghiệm
1) Tác dụng
của dd bazơ lên
quỳ tím và lên
dd
phenolphtalein
Cách tiến hành
Hiện tượng quan sát được
Cho một mẩu giấy quỳ tím lên
đế sứ rồi nhỏ vài giọt dd
NaOH vào mẩu giấy quỳ tím
Cho vài giọt dd phenolphtalein
lên đế sứ rồi nhỏ vài giọt dd
NaOH vào
2) Nhiệt phân Dùng đèn cồn nhiệt phân
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn23
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
bazơ không tan
Cu(OH)2 trong chén sứ đặt trên
kiềng sắt.
Sau khi cho học sinh nêu hiện tượng quan sát được, giáo viên yêu cầu
học sinh nêu các tính chất hóa học của bazơ (kết hợp với kiến thức đã học về
tính chất hóa học của oxit, axit để nêu cho đầy đủ), rồi viết các phương trình
hóa học xảy ra. Nếu thực hiện như vậy giáo viên sẽ có thời gian để củng cố
các kĩ năng khác cho học sinh cũng như liên hệ thực tế qua bài dạy...
+ Thí nghiệm phải an toàn, càng ít độc hại càng tốt. Nên thay các
thí nghiệm độc bằng các thí nghiệm không độc hoặc ít độc hại hơn.
Thí nghiệm phải an toàn là một trong các nguyên tắc bắt buộc phải tuân
theo khi lựa chọn và tiến hành thí nghiệm. Mặt khác, một nguyên nhân làm
cho học sinh ngại làm thí nghiệm là do có thí nghiệm gây độc, tạo mùi khó
chịu. Vì vậy, để giữ gìn sức khỏe cho bản thân giáo viên cũng như các em học
sinh, bên cạnh các biện pháp phòng chống độc hại thì cách hay nhất vẫn là
chọ lựa các thí nghiệm càng ít độc hại càng tốt. Nếu có điều kiện nên thay
các thí nghiệm độc bằng các thí nghiệm không độc hoặc các thí nghiệm ít độc
hơn. Vấn đề này cũng sẽ trở nên có ý nghĩa hơn trong việc xóa bỏ dạy chay
môn hóa học. Một số giáo viên cũng rất ngại và thường “lẩn trốn” các thí
nghiệm gây độc.
+ Số lượng thí nghiệm trong 1 bài dạy cần hợp lí, không nên quá
nhiều để học sinh có thời gian rèn các kĩ năng khác
Tiến hành các thí nghiệm hóa học không chỉ giúp học sinh trang bị kĩ
năng thực hành mà còn phải rèn luyện các kĩ năng cần thiết khác trong thời
gian ít ỏi của một tiết học. Một điều cần lưu ý là: Giáo viên không nên tham
lam đưa quá nhiều thí nghiệm vào bài dạy sẽ làm cho học sinh không còn thời
gian để rèn luyện các kĩ năng khác như: cân bằng phương trình hóa học, giải
một số dạng bài tập hay liên hệ thực tế...
Bên cạnh cách thức đã nêu ra ở trên, để đề tài khi áp dụng vào thực tế
mang lại hiệu quả cao thì học sinh cần học tập với thái độ tích cực, chủ động
ngay cả ở trên lớp lẫn ở nhà. Khi giáo viên giao cho các em chuẩn bị những
hóa chất, dụng cụ cho tiết học: vỏ trứng, đinh sắt, củ khoai đã luộc, viên
phấn, pin, dây điện, than củi, thuyền giấy… thì phải chuẩn bị chu đáo. Một
điểm rất quan trọng nữa là cần thường xuyên ôn luyện kiến thức cũ làm nền
tảng để tiếp thu kiến thức mới. Tự giác sưu tầm những kiến thức hay, bổ ích
thông qua mạng internet, sách báo ở thư viện, từ những người thân trong gia
đình, từ các hiện tượng trong cuộc sống
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn24
SKKN: Một số kinh nghiệm nâng cao hiệu quả các bài dạy có sử dụng thí nghiệm
trong chương trình hóa học Trung học cơ sở
Với đặc điểm học sinh ở trường tôi công tác, đa số học sinh là đồng
bào thiểu số, điều kiện kinh tế khó khăn, chất lượng đầu vào thấp, bố mẹ
chưa quan tâm đúng mức nên việc học của con em không thu được kết quả
cao, việc dạy của giáo viên cũng gặp không ít khó khăn. Song người giáo viên
không được dựa dẫm vào các nguyên nhân khách quan đó mà không chủ động,
tích cực thay đổi phương pháp dạy học. Hóa học là bộ môn khoa học có đặc
trưng riêng, lại được nghiên cứu muộn (bắt đầu học từ lớp 8) nên giáo viên
dạy bộ môn hóa học không thể vin vào bất cứ lí do gì. Việc dạy học sẽ thu
được kết quả tốt nếu như giáo viên chịu khó thay đổi phương pháp dạy học
(dạy theo hướng tích cực, lấy học sinh làm trung tâm…). Bên cạnh đó, giáo
viên hóa học cũng nên khai thác triệt để lợi thế của bộ môn (thí nghiệm trực
quan) để giúp học sinh nắm được nội dung bài học và vận dụng vào thực tế
cuộc sống. Mặt khác, để phát huy tác dụng của các thí nghiệm thì giáo viên
cũng cần chuẩn bị hệ thống câu hỏi dẫn dắt học sinh khám phá nội dung bài
học và liên hệ thực tế cuộc sống.
Đối với cả đối tượng học sinh yếu kém cũng như khá giỏi, mốn các em
học tốt môn học của mình thì người giáo viên cần sát sao, quan tâm, gần gũi
các em, tìm hiểu hoàn cảnh cũng như tâm lí lứa tuổi để lựa chọn phương
pháp tốt nhất cho từng đối tượng học sinh.
c) Mối quan hệ giữa các giải pháp, biện pháp
Phương pháp dạy học tích cực được hiểu là phương pháp lấy người
học làm trung tâm, khơi dậy lòng tích cực, chủ động sáng tạo của người học.
Sử dụng phương pháp dạy học tích cực sẽ tạo được mối quan hệ thầy trò
gần gũi, gợi mở, tạo được không khí lớp học vui vẻ. Chúng ta có những
phương pháp dạy học tích cực như: Nêu ý kiến lên bảng, sàng lọc, thuyết
trình, làm việc nhóm, hỏi đáp, trược quan, tình huống…Mỗi phương pháp có
những giá trị riêng, vấn đề quan trọng là người dạy phải biết lựa chọn
phương pháp nào là phù hợp với nội dung và đối tượng học để phát huy hiệu
quả của bài dạy môt cách cao nhất.
Từ góc độ tâm lí học, chúng ta thấy con người tiếp nhận các thông tin
nhờ vào năm giác quan: Cảm giác, tri giác, thính giác, vị giác, khứu giác. Với
cách dạy học chỉ sử dụng duy nhất một giác quan là thính giác – truyền thụ
kiến thức chỉ thông qua lời nói, còn các giác quan khác chưa được huy động
cho việc tiếp thu bài dạy thì phần lớn tiềm năng học tập của học sinh chưa
được phát huy.
Đối với môn hóa học, đặc trưng của bộ môn là thí nghiệm. Nếu người
giáo viên không thực hiện các thí nghiệm thì sẽ không gắn kết được lí thuyết
với thực tế. Nếu chỉ tiến hành các thí nghiệm rập khuôn như trong sách giáo
Người thực hiện: Nguyễn Thị Tuyết Lành Giáo viên trường Trung học cơ sở Dur Kmăn25
