Những danh tướng trong lịch sử Việt Nam: Phần 2

10 Tìi sách

'Việt Nam

- đẩt nước,

con người'

TH U ẬN Q UẬN CÔ N G
T IẾ T C H Ế N G U Y Ễ N H Ữ U T IÊ N

Nỹuỵễn Hữu Tiến (i 6 0 2 - í 6 6 6 ], là một ắíinb htónt) của chúa
NtỊuỵễn ở Đàití) Tronỹ tronỹ lịch sà Việt Nam. ỠHỊ) sinh năm Nhâm
Dần ( i 6 0 2 ) tại lànỊj Văn Trai, huyện N(Jọc SỡM, phù Tĩnh Gia, trấn
Thanh Hóa (nay là huyện Tĩnh Gia, tinh Thanh Hóa). Sau, ônỹ (ti cư
vào ờ huyện Bèn() Sơn, tình Bình Định.
Năm T â n M ù i( 1 6 S l) , Nguyễn H ữu

liế n xin vào gặp

Nội tán Đ ào D u y T ừ . N hận thấy ông là người thông minh
có c h í lớn, nên vị đại thần này đã tiến cừ ông lên chúa
Nguyễn Phúc Nguyên (C h ú a Sãi) và gâ con gái cho.
Buổi đầu, Nguyễn H ữu 1 icn giữ chức đội trường trong
đội thủy q u ân "\ rồi lần trải các chức: C ai đội, Chư ờ ng cơ,
Chư ờ ng dinh tiết ch ế...
T ro n g bày lần quân Ir ịn h và quân N guyễn đánh nhau,
theo sử liệu thì N guyễn H ữu T iế n đã cầm quân ra trận hai
lần, đó là vào năm 1648 (lần thứ tư) và năm 1655-1660 (lần
thứ 5).
Lần th ứ tư (1 6 4 8 )

T h á n g giêng năm Mậu T ý (1 6 4 8 ), chúa T r ịn h T rán g sai
tướng đem quân thủy bộ đánh vào cửa N hật Lệ, tiến sát dinh
Q uảng Bình. C h ú a N guyễn Phúc Lan (tức C h ú a Th ư ợ n g )
liền sai con là T h ế tử N guyễn Phúc T ầ n đem đại binh đi
chống giữ.

GS. Trịnh Vãn Thanh cho bic Nguyễn Hữu Tiến được giao nhiệm vụ cai
quản thuyền ‘'Nội thủy dịch cần” (tr,844).


Nhũng danh tuáng trong lịch sử Việt Nam

11 1

Sau khi hợp bàn và nhận sự phân công, vào lúc canh
năm (tức từ ĩ giò đến 5 giờ sáng), N guyễn H ữu T iế n đcm
khoảng trăm con voi chiến xông thẳng vào dinh quân T rịn h ,
còn N guyễn Phúc Lan thì ch ỉ hu y các đạo quân bộ tiến theo
sau. H a i bèn giáp chiến ác liệt, cuối cùng quân T rịn h bị thua
to phải tháo ch ạy về đất Bắc.
Ngoài số bị giết tại trận, bên chúa T rịn h còn bị bắt sống
khoảng ,s vạn quân cùng mấy viên tướng. Trận này, được sử
nhà Nguyễn khen là "võ công bậc nhất" của quân Nguyễn trong
suốt thời kỳ Trjnh-N g uyen phân tranh*^’.
L ầ n thứ năm (1 6 5 5 -1 6 6 0 )
Năm  t T ỵ (1 6 5 5 ), quân T r ịn h lại kéo vào quấy phá
N am Bố C h ín h . Bấy giờ, chúa N guyễn í’ húc T ầ n (tức Chúa
H iề n ) mới quyết ý cho quân qua sông hiên giới (tức sông
G ia n h ) đánh đuổi quân T r ịn h . Đ â y là lần đánh nhau lâu nhất
(1655- 166Ơ) và do quân N guyễn chủ động tấn công.

T h e o sử liệu thì dưới tài ch ỉ hu y cùa T iế t chế Nguyễn
H ữu T iế n (lúc này đã được phong tước Th u ận N ghĩa hầu) và
Đ ố c chiến N guyễn H ữu D ật, quân Nguyễn đã đánh thắng
quân T r ịn h nhiều trận ở: H à T ru n g , Lạc Xuyên, T iế p V ũ ,
M ẫn Tư ờ n g , Nam G ió i, C h âu N h ai, T a m Lộng, Đ ại N ạ i...
Sau các trận này, quân N guyễn làm chủ được 7 huyện ở phía
Nam sông Lam .
T h án g

5*’ ^năm Đ in h

Sửu (1657),

ch ú a T rịn h

Căn chia

quân làm 3 đạo đi tấn công quân Nguyễn ở làng Nam H oa
(thuộc huyện T h an h Chư ơ ng ). N hờ hay trước, tưóng Nguyễn

Quốc triều tiền biên toát yếu, tr. 30.
Chép theo Quốc triều tiền biên toát yếu (tr.32). Việt Nam sử lược ghi là
vào tháng 6 (tr. 301).


11 2 7Ì/ sách 'Việt Nam - dất nước, can người'

Hữu Tiến đã lập kế đây lui được quân T rịn h . T ừ đó quân hai
bôn cứ giữ nhau ò sông Lam, thỉnh thoảng đánh nhau một trận.
N hưng đến tháng 10 năm C a n h T ý (1 6 60), thì quân

Nguyễn thua to, vì sự bất hòa giữa N guyễn H ữu T iế n và
Nguyễn H ữu Dật. Lược kê theo sách Việt Nam sù lược.
Sau khi Nguyễn Hữu T iế n biết việc Nguyễn H ữ i' Dật len
về ra mắt chúa H iền, kể đầu đuôi mọi việc đánh lấy thế nào,
trong bụng lấy làm không bằng lòng. Bấy giờ, nhân có những sĩ
tốt mới hàng ở đất Nghệ An, thường hay bỏ trốn, Hữu T iế n
bèn hội chư tướng lại đe bàn xem nên đánh hay là nên lui ve.
Mọi người đều muốn lui về, duy chỉ có Nguyễn Hữu Dật là
không chịu.
Khi

các tướng

N guyễn

đang

bàn

bạc,

thì có

tin

rằng T rịn h Căn đã ra quân tiến đánh ỏ làng An Đ iền và ở
làng Phù Lưu, quân Nguyễn thua. Đ ư ợ c tin ấy Nguyễn Hữu
T iế n quyết ý đem quân về, nhưng hề ngoài giả tảng truyền
lệnh cho các tướng rằng đến tối 28 thì các đạo đều phải tiến
sang đánh An T ràn g , Nguyễn H ữ u D ật đem binh đi hậu tiếp.

D oạn rồi, dặn riêng các tưóng đế", nửa đêm rút quân về
Nam Bố C h ín h , không cho N guyễn H ữu D ật biết. Nguyễn
H ữu Dật sắm sửa đâu vào đấy, chờ mãi không có tin tức gì,
đến khi cho người đi thám về nói mới biết quân m ình đã rút
về Nam rồi. Lúc ấy quân họ T r ịn h đã sang sông đến đánh
đồn K h u D ộ c. H ữu Dật mới dùng kế nghi binh để cho quân
T r ịn h không dám tiến lên, rồi đem binh ch ạy về, đến H oàn h
Sơn mới gặp quân của N guyễn H ữu T iế n . K h i ấy, quân
T r ịn h C ăn vừa đuổi đến, hai bên đánh nhau một trận chết
hại rất nhiều...
Sau trận này, N guyễn H ữ u T iế n

đóng ở N hật Lệ,

Nguyễn H ữu D ật đóng ỏ D ô n g C a o , giữ các chỗ hiểm yếu.


Những danh tướng trang lịch sử Việt Nam 113
T ừ bấy giờ 7 huyện ở vùng Lam G ia n g lại thuộc về Đ àng
N goài'''*.

T h á n g 6 năm G iá p T h ìn (1 6 6 4 ), N guyễn Hũaj T iế n ốm
nặng, đến tháng 7 năm Bính N gọ (1666)'^* thì qua đời tại
quân thứ, được triều đình tru y tặng tước Tiết chế Thuận Quận
côntỊ. Đ ờ i vua G ia Long, ông được thờ trong 1 hái M iếu. Đ ến
đời vua M in h M ạng, ông được tru y tặng tước A n .. Q uốc
công và được thờ trong V õ M iếu.
T ro n g sách Quốc triều tiền biền toát yếu có đoạn khen ngợi
ông, lược trích như sau:
(N guyễn H ữ u ) T iế n nhiều lần lập chiến cong, được Ngài

(C h ú a H iề n ) khen là H ổ tướng, còn người Bắc H à thì gọi
ông là H ổ U y đại tướng, ô n g cùng vói (N guyễn H ữ u ) Dật
đều là C ô n g thần khai quốc****.
Bách khoa toàn th ư m ở W ikipedia

Luợc theo Việt Nam sứ lược, tr. 302-303.
Quốc triều tiền biên toát yếu (tr. 36). Thông tin này được nhiều tác giả
ghi theo. Từ điền nhân vật lịch sứ Việt Nam ghi ông mất năm At Tỵ
(1665), nhưng không cho biết là căn cứ theo nguồn nào.
Quốc triều tiền biên toát yếu, tr. 32 và 36.


1 1 4 Tủ sách 'Việt Nam - đất nuớc, con nguôi'

C H IÊ U Q U Ậ N C Ô N G V Ă N v õ S O N G T O À N N G U YỄN H Ữ U D Ậ T

C h iêu V ũ hầu N ịỊu ycn H ữu Dật sinh năm

1603 tại

T h ă n g Long, con của vị quan Th am chiến N guyễn T riề u
V ăn, được phong tước hầu (T riề u V ăn hầu) dưới triều vua Lc
Anh T ô n g (1557-1573). L)o bất mãn vói chúa T r ịn h , N guyễn
T riề u Văn đã đcm gia đình vào Đ àng T ro n g theo chúa
N guyễn, nhập tjch ỏ huyện I’ hong Lộ c (Q u ản g N in h Q uảng Bình ngày nay) lúc Nguyễn Hữu Dật mới 6 tuổi.
T h u ỏ đi học Nguyễn H ữu D ật rất thông m inh, trí nhớ
hơn người. C àng lớn len ông càng giỏi văn chương, lại thích
võ nghệ. C h a ông thấy năng khiếu của con muốn được phát
huy, ông mòi thầy về dạy học. ô n g được võ sư tận tâm
truyền thụ các binh thư, binh pháp cũng như võ nghệ. Lúc

ông 16 tuổi đã lừng danh văn chương, võ lược nên được
C h ú a Sãi Nguyễn Phúc N guyên (1613-1635) bổ nhiệm làm
chức quan vàn trong triều. L)o có tài, được bổ nhiệm giữ
chức vụ sớm nên ông nảy sinh tính tự cao, C h ú a Sãi cho
nghỉ viẹc rời T riề u . N hưng sau xét thấy tài năng của ông cần
được sử dụng, nên C h ú a vời lại T riề u và cho giữ ch ứ c vụ cũ.
N hững năm sau, óng được len chức Th a m cơ vụ, được tham
dự các cuộc họp ban việc cơ mật, ông đã đóng góp nhiêu ý
kiến có lợi cho việc triều ch ín h . K h i ỏng được chuyển làm
Giám chiến, đem quân đi đánh giặc, nhờ cổ tài định liệu tình
hình đ ịch, nên thường đánh thắng. Năm M ậu T ý (1 648)
nhận chức C a i cơ lãnh ký lục dinh Bố C h ín h , sau thăng D ố c
chiến, tước C h iê u V ũ hầu, cùng Nguyễn H ữu T iế n đem quân
ra Bắc H à, chiếm được đất hai huyện thuộc N ghệ An,- rồi


Nhùng danh tướng trong lịch sú Việt Nam

115

đcm f|uân về vẫn trấn đạo Lưu Đ ồn (nay là D in h M ười, xã
G ia N in h ).
Tro n g chiến thắng quân Bắc, Nguyễn Hữu L)ật đã dùng
thu giả đê ly gián, làm cho T rịn h 1 ráng không tin dùng Hiền
Tuấn hầu Nguyễn K h ắc T ô n , rồi tướng H àn Tiến , dẫn đến cả
hai đều bị trị tội, có lợi cho quân Nam H à. T u y nhiên, cũng
chính dùng thư giả đã dẫn đến-việc Chúa H iền Nguyễn Phúc
Tần nghi Chiêu V ũ Hầu có ý đồ, mtai toan hàng Chúa T rịn h ,
và bị Chúa ra lệnh tống ngục. Trong ngục ông đã sáng tác tập

Hon pôn Cíỉo thị lồng tâm trạng cùa mình vào cốt truyện. Truyện
kê H oa Vân, tướng của C h u Nguyên Chưong tử tiết để trọn
nghĩa với chủ. V ợ là C ảo thị cũng trầm mình. Tru yện này sau
dược chuyển thành tuồng gọi là "Huệ Vân Hữu Lượng" và "Hoa
Vân diễn ca". Nguyễn LlCai Dật còn viét tập "Minh so anh liệt
chí" Chúa H iền đục được mói hiểu tấm lòng taing thành cùa
ông, hùn cho ra khỏi ngục, trà lại chức tước nhir cũ.
Lộ c K h ê H ầu D ào D u y T ừ biết C h iêu V ũ H ầu là người
tài g iỏi, cỏ con mắt chiến lược cùa nhà quân sự nên đã bàn
luân cùng C h iê u V ũ H ầu và được hiến kế đắp luỷ N hật Lệ,
C húa Sãi chuẩn y . D ào D u y Lừ cùng C h iêu V ũ Hầu hạ lệnh
cho quân dân phủ Quảng Bình đắp lũy ờ cửa N hật Lệ vào
nãm 16,11, tục gợi là Lũ y T h à y , một chiến lũy quan trọng
giúp cỊuân N g u ycn , vốn cỏ lực lượng mỏng hon, cầm cự được
vói quân T rịn h trong các cuộc giao tranh. Năm 16,15, D ào
D u y T ừ mất, N guyễn Hữu Dật tiếp tục trùng tu L ũ y T h à y và
L ũ y Trư ờ n g D ụ c. ô n g tiếp tục xây dựng thêm L ũ y D ộ n g C át
(tức L ũ y Trư ờ n g Sa - năm 1614), lũy An Náu năm 1661 để
cùng cố tuyến phòng thủ.
Năm 1661, ông được cử làm T rấ n thủ Bố C h ín h (Q uảng
Bìn h ), là trụ cột của các chúa Sãi, chúa T h ư ợ n g và chúa
H iề n . C h iêu V ũ Llầu N guyễn H ĩa i Dật văn võ toàn tài, lúc


1 1 6 Ti; sách 'Việt Nam - đất nước, con người'

làm tướng có nhiều công lớn, đánh đâu được đấy, v í như
Khổng M in h nhà T h ụ c H án và Lưu Bá ô n nhà M in h vậy.
Mùa xuân, nàm T â n Dậu (1681) vì tuổi cao sức yếu, hị
bệnh, ông qua đời tại Đ ạo Lưu Đ ồ n , hưởng thọ 78 tuổi.

C húa Nguyễn vô cùng thương tiếc, truy tặng ông: T ả quân
Đ ô đốc phủ C h ư ở ng phủ sự, tước C h iêu Q uận công, thụy là
C ần 7 ict, xếp hạng công thần, thờ ỏ V õ M iếu. N hàn dân
phủ Q uảng Bình thương nhớ gụi là "Bồ tát Phật", lập đền
thò ỏ T h ạ ch Xá. Năm G ia Lơng thứ tư đưọc liệt hàng
Th ư ợ n g đẳng K h a i (Ịuốc C ô n g thần, thờ phụ ở T h á i micu.
Hai con của ông: Nguyễn Hữu K ín h (C ản h ) là danh tướng
mỏ đất G ia Đ ịn h và Nguyễn Hữu H ào, tác giả truyện thơ Sonỹ
Tinh hất íỉạ (thường gợi là Truyện Sonỹ Tinh).
Nguồn: T ừ đ iể n nhân vật tịch s ử V iệt Nam
và Q uảng Bình ân tích th ờ i gian


Những danh tướng trong ỉịứí sử Việt Nam 11 7

QUAN NỘI SAI HOÀNG NGŨ PHÚC
H oàng N gũ Phúc (1713-1776) quê ỏ xã Phụng Công,
huyện Yên D ũng (nay là thôn Tân Phượng, xã T â n M ỹ, huyện
Yên Dũng, Bắc G ia n g ); làm quan nội thị thời Lê T rịn h .
Đ ư ợ c thăng quan tiến ch ứ c rất nhanh
Là một trong những thân tín của C h ú a T r ịn h D oanh,
H oàng N gũ Phúc được thăng quan tiến chức rất nhanh. Sách
Các cỊuan thải ỹiám tronỹ lịch sử Việt Nam ghi: Đ ầu năm 1740,
H oàng N gũ Phúc được trao chức T ả thiếu giám, sau đó
không bao lâu lại được sung chức N ội sai của H ìn h phiên.
Năm 1743, H o àn g N gũ Phúc dâng 12 điều binh pháp,
được nhà chúa tán thưởng, vì thế T rịn h D o anh vừa hạ lệnh
thi hành, vừa phong cho H oàng Ngũ Phúc chức T h ố n g lĩnh
đạo k ỳ binh 3, cùng Phạm Đ ìn h T rọ n g đánh dẹp các cuộc
khởi nghĩa của N g u yễn H ữ u cầu và N guyễn D anh Phương.

T iế p đến, năm 1754, H oàng Ngũ Phúc đem quân đánh
C h ú a NgUyễn ở Đ à n g T ro n g , chiếm T h u ậ n H ó a và Q uảng
N am , dùng mưu lược chấp nhận kế giảng hòa của Nguyễn
N h ạ c, giữ vùng đất phía Nam được yên.
Không chỉ là người có công ổn định tình hình Bắc H à,
Hoàng Ngũ Phúc còn có công mở mang đất đai Bắc H à xuống
phía Nam, lần đầu tiên đánh bật Chúa Nguyễn khỏi Thuận Quảng, khôi phục lại cương thổ như thời Lê Sơ, chấm dứt giai
đoạn phân tranh Nam - Bắc kéo dài hơn 200 năm.
N hờ công lao đánh dẹp các cuộc khởi nghĩa, Hoàng Ngũ
Phúc được phong V iệ p Q uận công, thường gọi là Q uận Việp.
T ừ đó, uy thế của H oàng Ngũ Phúc trong triều rất lớn. ô n g nổi


11 8 71/ sách

'Việt Nam - đất nước, con người'

tiếng là người mưu kế, có nhiều quân công, biết ứng xử tiến lui
đúng lúc cả trong chính tmờng và ngoài chiến trường.

về h ư u ... vẫn được lệnh cầm quân xung trận
T h e o sử sách, năm 1774, biến cố ỏ Nam H à buộc Chúa
T rịn h gợi Q uận V iệ p H oàng Ngũ Phúc - lúc này đã 62 tuổi,
về nghỉ hưu, quay trỏ lại cầm quân. T ĩn h Đ ô vương T rịn h
Sâm phong H oàng Ngũ Phúc làm Bình Nam vương Th ư ợ n g
tướng quân, Bùi T h ế Đ ạt làm Ph(3 tướng mang theo 4 vạn
quân Nam tiến, lấy danh nghĩa giúp N guyễn đánh T â y Sơn.
Bách khoa toàn thư mỏ viết: Chúa Nguyễn biết lý do T rịn h
vào giúp đánh T â y Sơn chỉ là chiêu bài, nên sai Kiêm Long đến
nói với Quận Việp H oàng Ngũ Phúc rằng, Đàng T ro n g tự dẹp

được T â y Sơn không cần quân T rịn h . Quận V iệp hỏi nhỏ việc
Đàng Trong, Kiêm Long nói khéo: "Đường không đi không
đến, chuông không gõ khỗng kêu".
Q uận V iệp hiểu thâm ý của Long bèn quyết định tiến
quân, ô n g sai H oàng Đ ìn h Thê’ tiến đánh luỹ T rấ n N in h .
C á c tưóng Nguyễn làm nội ứng mỏ cửa đầu hàng. Quân
T rịn h chiếm được Q uảng Bình.
T h án g 1 I năm 1774, T rịn h Sâm tự cầm thuỷ quân vào
N ghệ An làm thanh viện cho H oàng Ngũ Phúc, ô n g điều
quân đánh Lưu Đ ồ n , thống suất bên N guyễn là T ố n g H ữu
Trư ờ n g bỏ chạy. Q uận V iệ p tiến đến H ồ Xá bèn dùng chiêu
bài khác, lấy cớ trừng phạt Trư ơ n g í’húc Loan chuyên quyền
để Nam tiến tiếp.
Q uân Nguyễn yếu thế không chống nổi, p)ịnh vương
Nguyễn Phúc T h u ầ n phải trói Trư ơ n g Phúc Loan nộp quân
T rịn h . Bắt được Phúc Loan, H oàng Ngũ Phúc lại dùng lý do
giúp Nguyễn đánh T â y Sơn đê tiến vào Phú Xuân hội binh.
Chúa Nguyễn sai các tướng trá hàng để quấy rối Quảng


Những danh tướng trong lịch sử Việt Nam 1 19
Hình, Bố C h ín h sau lưng quân T rịn h , nhưng các cánh quân đó
bị quân T rịn h nhanh chóng phá tan. Chúa Nguyễn điều Tô n
Th ấ t C h í, Nguyễn V ăn C h ín h ra đánh đều bị Q uận V iệp đánh
bại. ô n g sai H oàng Đ ìn h T h ể , H oàng Nghĩa Phác theo đường
núi qua thác T rầ m M a đánh tan quân Nguyễn, giết chết C h ín h .
Đầu năm 1775, quân T rịn h tiến vào Phú Xuân. C húa
Nguyễn không chống nổi phải-bỏ ch ạy vào Q uảng Nam.
Q uân T r ịn h chiếm toàn bộ T h u ận H oá. T h ủ lĩn h T â y Sơn là
Nguyễn N h ạc nhân chúa N guyễn bỏ ch ạy vào Q uảng Nam

bèn mang quân hai đường thuỷ bộ ra đánh. Nguyễn Phúc
Th u ần vội bỏ Q uảng Nam theo đường biển trốn vào G ia
Đ ịn h , để lại N guyễn Phúc Dương với ý định sai Dương chiêu
mộ quân Q u ản g Nam để đánh T â y Sơn từ phía Bắc, còn
T h u ầ n đánh từ phía Nam.
D ù đã lập công với chúa T r ịn h là đánh bại quân T â y
Sơn, nhưng H o àn g Ngũ Phúc cũng khá thức thời. V ào tháng
7 năm 1775, cùng lúc bệnh d ịch hoành hành, lại nghe tin
Nguyễn H u ệ thắng quân N guyễn chiếm lại Phú Y ê n , Quận
V iệ p án b inh lại. ô n g biết T â y Sơn đã đủ thực lực đứng
vững, quân T r ịn h không thể diệt được, nhất là khi quân của
ông đi xa nhà đã mệt mỏi và phát dịch bệnh.
T h e o đề nghị của Nguyễn N hạc, ông đã phong chức
cho N guyễn H u ệ làm "T â y Sơn H iệ u tiền tướng quân". Biết
m ình không thê đương nổi việc quân nữa, tháng 9 năm đó
ông b í mật bàn với các tướng rút quân về. H ai tưóng văn là
N guyễn N ghiễm và Nguyễn Lệnh T â n bàn nên rút về Q uảng
Nam và đặt quan trông giữ phần lãnh thổ chiếm được.
C ò n H o àn g Ngũ Phúc chủ trương rút hẳn về Thuận
H óa, vùng đất Q uảng Nam . ô n g sai người cầm thư đi gấp về
Th ă n g Long xin ý kiến T rịn h Sâm. T r ịn h Sâm xưa nay rất tin


1 2 0 Tủ sách 'Việt Nam - đất nuớc, con njưùi'

tưởng ông nên chấp nhận. Q uân T r ịn h rút khỏi Q uảng N gãi,
lui hẳn về Phú Xu ân...
V ì bỗng dưng phát bệnh, H oàng N gũ Phúc giao lại
thành Phú Xuân cho Phó tướng Bùi T h ế Đ ạ t, còn m ình dẫn
đại quân về Bắc, nhưng giữa đường ngả bệnh mà chết,

về

điều này, các sử gia đương thời cho rằng, tiếc cho nhà T r ịn h
là H oàng Ngũ Phúc chết khi đang thắng thế, nếu kh ô n g ... rất
có thể ông ta đã làm lịch sử V iệ t Nam thay đổi không ít.
T u y có uy thế lón trong triều, Quận V iệp Hoàng Ngũ Phúc
lại bị quần thần dị nghị rằng, một ngày nào đó ông sẽ tiếm quyền
Chúa Trịn h . Bấy giờ lan truyền lời sấm: Thào nhất điền bát, nghĩa là
bốn chữ đó ghép lại thành chữ Hoàng.
Lại có câu sấm khác: Thổ sất vân ỹian nỹuyệt, HoàncỊ hoa ánh
nhậ^ hưanỹ, trong đó chữ nhật và ch ữ hoa thành ch ữ V iệ p ,
H oàng là họ H oàng. Th êm nữa cháu nuôi của H oàng Ngũ
Phúc là H oàng Đ ìn h Bảo, vốn tên là Đ ăn g Bảo - có nghĩa là
lên ngôi báu, nên nhiều lời đồn thổi lan truyền sau này chú
cháu Q uận V iệ p sẽ cướp ngôi chúa.
Đ ể tránh hậu họa, H oàng N gũ Phúc đã đổi tên cho
Đ ăng Bảo thành H oàng T ố L ý để an lòng C h ú a T r ịn h và sau
ông xin từ chức về hưu, được phong làm Q u ố c lão.

Theo Vĩnh Khang
Báo Đ ấ t V iệ t


Nhũng danh tuáng trong lịch sứ Việt Nam 121

PHẠM ĐÌNH TRỌNG Bi KỊCH CÙA ANH HÙNG THỜI LOẠN
Danh nhân lịch sử Phạm Đình TrọntỊ cùa đất Hài Phònỹ ỵưa,
một nhà khoa hảnỹ có nhiều đónỹ ỹóp vói triều đình Lề - Trịnh, cỊua
nhiều thế kỷ được nhân dân tôn thờ, nhunỹ một thời (jian dài tên tuổi bị

lu mờ, các nơi thờ tự bị xâm hại, lãntỊ cỊuên... Mới đây, được sựỹiúp đỡ
của (Ịiói lịch sử học, các nhà bảo tồn bảo tànỹ, hậu duệ đời thứ 17-18
của cụ Thượnt) Phạm đã mỏ hành trình tìm về cỊuá khứ, phát hiện được
nhiều chứnỹ cứ để "minh oan" cho Phạm Đình TrọntỊ. Và lịch sti dã
cônt) bằnỹ trà lại vị trí cho ôntỊ: hội thào khoa học về thân thế sự nỹhiệp
Tiến sĩ - Thượng thu Phạm Đình Trọng do giói sử học Việt Nam tồ
chức, đình Khinh Dao, nai thờ Phạm Đình Trọng làm Thành hoàng
được xếp hạng cấp guốc gia, Nhà nưóc dầu tư gần 20 tỷ đồng đê tu bể,
tôn tạo, đền miếu thờ Quan Thượng guận ỏ Khinh Dao dược xếp hạng
di tích lịch sử...
Phạm Đ ìn h T rọ n g , người làng K h in h G ia o , huyện G iáp
Sơn, trấn H ải D ươ ng, nay là thôn K h in h D ao , xã A n H ưng,
huyện A n D ương, thành phố H ải Phòng, ô n g đỗ E>ệ tam
giáp đồng tiến sĩ xuất thân khoa K ỷ M ùi (1 7 3 9 ), niên hiệu
V ĩn h H ự u thứ 5 đời vua Lê Ý Tô n g , ô n g từng giữ chức Phó
đô N g ự sử, vào phủ C h ú a T r ịn h (Phủ Liêu ) làm Bồi tụng,
tước D ao L ĩn h hầu. Sau đó, được bổ giữ chứ c H iệ p trấn 3
đạo Đ ô n g , N am , Bắc. N ăm 1750, vì có công dẹp cuộc nổi
dậy của N guyễn H ữ u c ầ u (Q uận H e ), Phạm Đ ìn h T rọ n g khi
ấy mới 36 tuổi được thăng chức T h ư ợ n g thư bộ Binh, hàm
T h á i tử T h iế u bảo, tước H ải Q uận công (tương đương Bộ
trưởng Bộ Q u ố c phòng). T ro n g lời C h ế phong, vua Lê H iể n
T ô n g đã tán dương tài năng, đức độ của ông như sau: "Xét


122

Tủ sách 'Việt Nam - đất nước con nguôi'

Phạm Đ ìn h T rọ n g : T à i năng dùng làm cột trụ, làm đá tảng

cho N hà nước, k h í độ cao như núi cao. 1 rời phú cho văn
chương, tuổi trẻ nổi tiếng khoa giáp. T ỏ k h í nghiệp từ lúc
làm quan nhỏ, sẵn có ước mong công hầu...".
Phạm Đ ìn h T rọ n g là một con người tài cao, c h í lớn,
được đưong thòi và hậu thế hết sức nể trọng. Sử gia Phan
H u y C h ú đã ghi tên Phạm Đ ìn h T rọ n g tồ danh vdi các bậc
tài năng kiệt xuất như: Phùng K h ắ c K h o an , Lương Hữu
K h á n h , Nguyễn V ăn G ia i, Nguyễn D u y T h ì, Đ ặng Đ ìn h
Tư ớ ng , Nguyễn N g h icm ... Phan H u y C h ú bình phẩm về con
người ông bằng những lời khen ngợi: "O ng sinh ra đã có vẻ
khôi ngô. Năm lên 8 tuổi học võ lòng, đã hiểu được luật thơ.
K h i lớn, văn chương hùng h ồ n ... ô n g tài kiêm văn võ, làm
bậc nguyên thần của nước, là danh tướng làng nho, công lao
sự nghiệp k ỳ vĩ, gần đây chưa thấy có".
Phạm Đ ìn h T rọ n g sinh ra trong một gia tộc nối đòi nho
học, thế phiệt trâm anh nên đã kế thừa, phất hu y truyền
thống gia đình, ô n g vốn dòng dõi danh sĩ Phạm Sư M ạnh
đòi T rầ n , Phạm G ia M ô đòi H ậu Lê, cao tổ là Phạm C h ấ t
Lượng làm đến chức T ả thị lang bộ H ộ , tước H ồ n g N guyên
hầu, tằng tổ là Phạm H u y Ánh làm đen chức Đ ô ngự sử hàm
T h á i tử T h iế u bảo, tước Yến D ự c hầU; cha là Phạm Doãn
Đ ịc h , G iám sinh Q u ố c T ử G iám làm đến chức T r i phủ phủ
T h iệ u Phong. G ia phả dòng họ Phạm ỏ K h in h D ao cho biết,
Phạm Đ ìn h T rọ n g có 4 phu nhân: C h ín h thất họ Lưu hiệu là
T rin h T ĩn h , thír thất họ Đ ặng hiệu là T ừ D ũ ; thứ thất họ
Lưu, hiệu là T ừ H oa, thứ thất họ N guyễn, hiệu là D iệu T ín .
K h ô n g rõ theo nguồn tài liệu nào, T(V ẳiểu nhân vật Việt Nam
(tái bàn lần thứ 4 ■N X B V ăn học H N - 1997) cho biết vợ ông
là nữ sĩ M ai Lâm T u y ế t, con gái Th ư ợ n g thư M ai T h ế K iệ t và
em gái An D ô n g hầu M ai K h ô i, người luôn sát cánh với

Những danh tướng trong lịch sử Việt Nam

123

Phạm Đ ìn h T rọ n g trong các cuộc ch inh phạt.
í^hạm ỈTm h T rọ n g xuất thân và nhập thế ỏ xã hội Đ ạ i
V iệ t vào giữa thố k ỷ 18, khi mâu thuẫn giữa nông dân và
phong kiến phát triển Icn một đỉnh cao, biếu hiện thành cao
trào nông dân khỏi nghĩa mà ticu biểu là cuộc kh ở i nghĩa
N guyễn H ữu c ầ u . C h ín h lúc này sự tồn vong cùa triều đình
Lê - T r ịn h trước cao trào khỏi nghĩa nông dân lại được đảm
bảo bằng tài năng cùa danh tưóng Phạm Đ ìn h T rọ n g . G iá o
sư sử học V ăn T ạ o cho rằng: Đ ê đánh giá đúng sự thật về
Phạm Đ ìn h T rọ n g cần hiểu biết sâu về đối thù không đội tròi
chung của ông là N guyễn H ữu c ầ u - ngưòi đánh thắng nhiều
tướng tài của Lê - T r ịn h mà ch ỉ có thua Phạm Đ ìn h T rọ n g .
N guyễn H ữu c ầ u , người làng Lôi Đ ộng, huyện T h a n h H à ,
tỉnh H ả i D ưong. ô n g là người mạnh khoe, nhanh nhẹn,
chiến đấu hăng, mưu trí, quyền biến trăm đường, nhiều lồn bị
m ấy vòng vây, ch ỉ một m ình một ngựa vượt vây xông ra, rồi
một vài hôm lại có quần chúng hàng vạn người, ô n g được
col là H ạng V ũ nưóc N am , có tài "nhất hô bách ứng".
T ro n g cuộc ch iến kéo dài giữa Phạm Đ ìn h T rọ n g và
N guyễn H ữ u c ầ u đều trổ hết tài năng. N hưng phần thắng
cuối cùng đã thuộc về triều đình Lê - T rịn h mà công lao xuất
sắc nhất đã được ghi về Phạm Đ ìn h T rọ n g : năm T â n M ùi
(1 7 5 1 ), tháng giêng, mùa xuân, Phạm Đ ìn h T rọ n g bắt được
N guyễn H ữu c ầ u ỏ N ghệ A n . T h ế rồi bi kịch cũng đã x ả y ra

vói Phạm Đ ìn h T rọ n g . Sau khi diệt Nguyễn Hữu cầu, t^hạm
Đ ìn h T rọ n g phụng m ệnh đi trấn thủ N ghệ An kiêm đốc binh
châu Bố C h ín h . T h ấ y nhân dân một số nơi thiếu đói, ông xin
cho xá thuế, thi hành đức trị nên đất N ghệ A n , Bố C h ín h
dân được an cư lạc nghiệp, ô n g còn cho lập các đội hương
binh ờ N ghệ A n , lại đặt các đồn binh liên hoàn ở những nơi
xung yếu, cùng hương bmh canh phòng tuần tiễu giữ gìn an


1 2 4 Tú sách 'Việt Nam - đắt nướt; can nguùi'

ninh trật tự. M ột số quan đại thần, tưóng lĩn h cao cấp của
triều đình Lê - T rịn h hẹp dạ, vốn ghen tài thấy thế lại gièm
pha vói chúa T r ịn h rằng ông mưu phản. C h ú a T rịn h Doanh
tin lời xiểm nịnh, muốn chặt vây cánh của vua Lê đã ép Phạm
Đ ìn h T rọ n g uống thuốc độc chết vào đêm

T ế t năm G iáp

Tu ất (1 7 5 4 ). K h i sứ giả của Phủ C h ú a đem rượu độc vào ban
cho ông được chết toàn thây, một bộ tướng cầu xin ông vào
Nam theo C h ú a N g uyễn, nhưng ông không nghe lời, cho
mòi Đ ố c đồng N guyễn D anh Lâm đến căn dặn mọi việc để
giữ yên xứ N ghệ, rồi lặng lẽ mặc triều phục hướng về Bắc vái
vọng vua Lê, đoạn uống cạn chén rượu độc C húa ban. Năm
ấy, Phạm Đ ìn h T rọ n g mói 41 tuổi, tài năng đang ỏ độ chín.
T ro n g V ăn tế ông, T iế n sĩ N guyễn D an h Lâm thảng thốt
khóc than: 'T ư ớ n g công hà cớ gì mà phải chết!? - N gài là bậc
quốc gia dựa cậy. N h ư cột trụ, như đá tảng giữa dòng nước
xiết, triều đình tưởng trông. Ngài là một văn chương đạo

đức, được dân chúng thực sự ngưỡng vọng. N gài như cam lồ,
mưa lành, phương trấn thảy đều chờ m ong..." và đánh giá:
"Chưa bốn mươi, chứ c Th ư ợ n g thư, vói người là sớm, với
Ngài là còn chậm! Đ ộ i mũ nhà nho làm Tư ớ n g , với người thì
lạ, vói Ngài đúng sở trường..."
C ó thể nói, sự kết thúc cuộc đời bi thảm của cả hai nhân
vật Th ư ợ n g thư Phạm Đ ìn h T rọ n g và Q uận H e N guyễn H ữ u
C ầu (người làng L ô i Đ ộ n g , huyện T h a n h H à , tỉnh H ải
D ương) là sự kiện tiêu cực điển h ình của xã hội Đ ạ i V iệ t giữa
thế k ỷ 18, khi chế độ phong kiến đi xuống.
T rò n một trăm năm trước, năm 1912, khi soạn bộ "Nam
H ải dị nhân liệt truyện" (T ru y ệ n những người k ỳ lạ ở đất
Nam H ả i), Phan K ế Bính lựa chọn tất cà 50 nhân vật, sắp xếp
theo trật tự 8 bậc. Phạm Đ ìn h T rọ n g được Phan K ế Bính xếp
vào hàng "C á c bậc danh thần", tức bậc thứ 2, ch ỉ sau "C ác


Nhũng danh tướng trang lịch sử Việt Nam 12 5
bậc đại anh kiệt" (T ro n g số "C ác bậc danh thần" có L ý
T h ư ờ n g K iệ t, T rầ n H ư n g Đ ạ o , N guyễn T r ã i, T r ịn h K iể m ,
Lương H ữu K h á n h , Phạm Đ ìn h T rọ n g ). H iệ n nay, chúng ta
có thể không hoàn toàn tán đồng với các sắp xếp, đánh giá
của họ Phan về nhân vật hay một số nhân vật khác trong
bảng giá trị các danh nhân lịch sử.phong kiến nước ta, nhưng
dù sao chăng nữa cũng phải thừa nhận nhân vật Phạm L)ìn h
T rọ n g thuộc loại tài năng kiệt xuất hiếm có vào nửa đầu thế
k ỷ 18. C h ẳn g thế mà vào năm G iáp T u ấ t (1 7 5 4 ), khi nghe
tin Phạm Đ ìn h T rọ n g chết ỏ doanh trấn N ghệ A n , vua Lê
H iể n T ô n g vỏ cùng thương xót, sai quân thuỷ bộ hộ tống
lin h cữu về làng K h in h I3ao an táng; đồng thời sai quan

T h ư ợ n g thư là 1 rần C ả n h đến tận nơi dự tế. C h ú a T rịn h
D oanh cũng sai 1 hượng thư Bộ Lễ N guyễn C ô n g T h á i đen
tế và tặng 16 chữ: "Phủ dân, T iễ u khấu,

cố bản, An biên, Ai

quốc, T ru n g quân, H o àn danh, C a o tiết" (có nghĩa là; Yên
dân, D iệ t giặc, V ữ n g gốc, A n biên, Yêu nưóc, Tru n g quân,
D anh thơm , C a o t iế t ) ...
Tro n g sách Khâm định Việt sử Thônt) ỹiám cươnỹ mục - Q uốc sử
quán triều Nguyễn biên soạn tại Q uyển thứ 41 có chép:
'T h á n g giêng, mùa xuân. I’ hạm D in h T rọ n g bắt được
N guyễn Hữu cầu ở N ghệ A n .
H ữu C ầu lúc còn nhỏ là hạng đầu trộm, sau theo
N guyễn C ừ , tướng giặc N in h Xá, C ừ gả con gái cho. K h i C ừ
bị bại, Llữu C ầ u lại hô hào tụ họp đồ đảng cướp bóc. Lú c ấy,
N guyễn D anh Phương chiếm cứ Sơn T â y , Nguyễn D iên
chiếm cứ N ghệ A n , H oàng C ô n g C h ấ t chiếm cứ K ho ái
C h â u , Lè D u y M ật chiếm cứ N gọc Lâu, người nào cũng nắm
trong tay vài ba vạn quân, riêng H ữu c ầ u là kiệt hiệt h(tn cả.
H ữu C ầu lại là người mạnh khỏe, nhanh nhẹn, chiến đấu
hăng, trí mưu quỳ quyệt trăm đường, nhiều lần bị mấy vòng


126

Tủ sách 'Việt Nam - đất nước con nguùi'

vây, ch ỉ một m ình một ngựa vượt vây xông ra, rồi vài hôm
sau lại cỏ quân chúng hàng vạn. K h i ra trận, một m ình cưỡi

ngựa, cầm siêu đao, đi lại như bay, quân sĩ không ai là không
sợ hãi chạy giạt, đến các tướng cũng phải tránh uy phong
của hắn, ch ỉ một m ình Đ ìn h T rọ n g thồ quyết c h í giết cho
bằng đưọc, nên triều đình vững lòng dựa vào Đ ìn h I rụng.
Đ ìn h T rọ n g cầm quàn có kỳ luật, hc trận nào H ữu c ầ u gập
Đ ìn h Trọ n g liền bị thua C á c tướng lúc bấy giờ, H ữu c ầ u chỉ
sự có Đ ìn h 1 rọng mà thôi.
T ừ khi bị thua trận Bồ Đ ề, H ữu c ầ u hợp lực với H oàng
C ô n g C h ấ t, đánh phá cưóp bóc các huyện T h ầ n K h ê, T h a n h
Q uan. Đ ìn h Irụ n g cùng Ngũ Phúc đốc suất b inh sĩ đi đánh,
sang đò H oàng G iang qua huyện Nam Xang, đến huyện Bình
Lục, đánh nhau với Hữu C]ầu ờ các sông Mã N ão và H ương
N h i, quân giặc bị thua. Lại đuổi đến xã Q uang D ự c và Lộng
K h ê, đánh luôn mấy trận đcu phá tan được, đàng giặc bị tan
tác. C ô n g Cdiất ch ạy vào 1 hanh Llo a, Llữu c ầ u cũng trốn
vào N ghệ An nưírng nhờ N guycn D iê n . I!)iOn giúp cho binh
lín h , lưrtng thực, H ữu c ầ u nirơng thân ỏ N guyên Lãm .
It lâu sau, D in h 1 rọng dcm đại binh đuổi theo đến nơi,
quân của H ữu

cầu bèn tan vỡ HCru cầu b| khốn quân hức

bách, liền vượt ra biển, tbãơ thình lình noi lên,

Hữu cầu bèn cùng m ấy chục thủ hạ

lên bộ, tranh cướp lấy đường mà ch ạy, ân trốn trong núi
H oàng M ai, bj Phạm ỉ)'m h S ĩ, thuộc tướng của D in h T rọ n g ,
bắt được, liền đóng cũi dưa về quân thứ T r ịn h D oanh.

T h á n g 2, N guyên Phan dánh N guyễn D an h Phương ỏ
núi N gục Bội, D anh ITưcm g bi thua to và bị bắt. Bình định
được vùng Sơn T â y .
T rư ớ c đây, D anh Phương dựa vào hiểm trỏ, cố giữ đê
ngăn trờ CỊuan quân, lại coi thường các tướng, tưởng dại binh


Nhũng danh tướng trong lịch sử Việt Nam

không thế nào đến được. T rịn h

D oanh đi đường

127
I hái

N guycn, lừa lúc không ngờ, đương đcm , đánh úp đồn ứ c
K ỳ , phá vỡ được, lại tiến quân sát đến đồn H ương C an h .
G iặ c đcm hết rịuân ra chống cự, đạn bay như mưa. Q uan
quân không sao tiến lên được. Lú c ấy trong hàng các tư<'mg,
ch ỉ có N guyễn Phan, vốn gọi là một viên tướng vô đ|ch.
1 rịnh D oanh đcm thanh kiếm trao cho Phan nói; "Nếu
không phá được đồn này, lập tức phải xử theo quân pháp".
Phan đem quân tiến lên, cỡi chiến bào, nhảy xuống ngựa,
đánh nhau dưới đất. Phan ngoảnh lại bảo thù hạ rằng: "C ác
quân sĩ đã ghi tên trong so quân lệnh, tự phải giữ phép quân.
Bọn ngươi đều là tỏi tớ của ta, nay ch ín h là lúc ta bỏ mình
đền ơn nước, mà cũng ch ính là ngày các ngươi đền ơn ta.
V ậ y những ai cỏ cha mẹ già, con bé, không nỡ dứt mối tình
riêng, thì đều cho lui ra, còn thì dều nên cùng ta quyết liều

chết đe báo ơn nước, không nên sống uổng cái thân mày
râu!". M ọi người nghe lời Phan nói, không ai chịu lùi. I’han tự
xông lên trước quân sĩ, cố sức đánh, phá tan được. D anh
Phương thu nhặt số quân còn sót lại giữ đại đồn N gọc Bội.
D ồn N gọc Bội là sào huyệt của giặc, thế núi cao vót hiểm
trỏ, giặc đã lấp cửa ngõ các đường tắt từ trước, bố trí một
loạt súng ờ trên núi de cố thù. T rịn h D oanh lại sai Phan tiến
đánh. Phan sai mọi người đều cầm gươm mác, người nào
cũng đirơc phép tự ý đánh chiếm , lại hẹn, hễ nghe tiếng súng
thì nằm phục xuống, bằng khòng thì trèo dá mà vượt lên.
I^han dem mọi người tiến lên trước, tam cỊuân kế tiếp theo
sau, quân sĩ tiến lên núi trông như dàn kiến. Q uân giặc dô vỡ
tan tành, D anh Phương lủi vào núi k)ộc T ò n . Q uan quân lại
đuổi theo đánh phá tan vỡ D anh Phương cùng dồ dàng đốt
doanh lũy, rồi nhân đêm ch ạy trốn

Q uan quân đuoi theo,

bắt được D anh Phương ở xã Tĩnh Luyện, huyện l.ập 1 hạch.


128 Ttí sách

"Việt Nam

- đắt nước, con người'

Sau khi D anh Phương bị bắt, thì cái cũi nhốt Nguyễn
H ữu

Cầu chợt giải đến quân thứ. T r ịn h D oanh bèn mỏ tiệc

lớn ỏ quân thứ Xuân H i đê khao tưóng sĩ. T ro n g khi yến ẩm,
T rịn h D oanh sai H ữu

cầu thổi sáo, í^anh Phương rót rượu,

tam quân xúm quanh lại xem, tiếng vui mừng nổi lên như
sấm, bèn kéo quân về kinh sư.
T rậ n này, từ lúc đem quân sang qua sông đến lúc thắng
trận kéo về, ch ỉ có 4.^ ngày. K h i về kinh sư, đến cửa khuyết
dâng công thắng trận, bèn làm Ic dâng tù binh ở T h á i M iếu.
Hữu Cầu lập mưu vượt ngục, bị lộ chuyện, liền đem giết cả
vói r^anh P h ư (ín g ..."
[N ịỊ ôì

đìith

Khinh Dao, xã An
Hưnt), huyện An
DươniỊ,

TP

Hài

Phòni) là nơi thờ
Thượnỹ thu Phạm
Đình TrọntỊ nt)ày
nay

ntjuyên

0OC

chính là phần kiến
trúc cùa một cun0
liiện cho cuníj phi tront) Phù Chúa Trịnh trưóc đây. Khi nhà Chúa xây
cuniỊ íiiện mài cho thiếp yêu, Phạm Đình Trọnỹ ííã tâu xin tháo ild cunỹ
ắiện, chuyền về làntỊ ắiỊni) nên n0ôi đình nà^'.)


Những danh tướng trang lịch sứ Việt Nam

129

CÁC DANH TƯ Ớ N G NHÀ TÂY SƠN
V ỏ VĂN DŨNG
(V õ côiìỹ anh ảũng vào hàng bậc nhất.
Trăm trận bắt đầu từ biên thùy phía T â y).
Nguyễn T rọ n g T r ì ( Vịnh V õ Đ ô đ ố c Tây Sơ n lương tướng ngoại truyện)
V õ V ăn D ũng người làng Phú Phong, huyện T u y V iễn
(n ay thuộc huyện T â y Sơn, tỉnh Bình Đ ịn h ). H iệ n vẫn chưa
rõ ông sinh và mất năm nào. T h e o truyền thuyết của nhân
dân địa phương vùng quê ông thì V õ V ăn D ũng là bạn của
N guyễn N h ạc, tuổi tác đại đê cũng xấp x ỉ Nguyễn N hạc.
N ăm 1771, khi N guyễn N hạc cùng N guyễn H uệ và Nguyễn
L ữ phát động khởi nghĩa ở quê nhà T â y Sơn, V õ V ăn Dũng
là một trong số những người hăng hái tham gia hưởng ứng
đầu tiên. V ố n có võ nghệ cao cường lại rất giàu mưu lược,

V õ V ă n D ũ n g nhanh chóng trờ thành một trong những
tướng lĩnh cao cấp của T â y Sơn. K h i N guyễn H u ệ còn là Bắc
Bình V ư ơng , V õ V ăn Dũng đã được phong làm T ư khấu và
sau đó không bao lâu, ông được thăng làm Đ ô đốc, tước
C h iê u V iễ n hầu (tức H ám H ổ hầu).
N ăm

1788, khi Q uang T ru n g N guyễn H uệ vạch kế

hoạch cho trận quyết chiến vói quân M ãn T h a n h , V õ Văn
D ũng được tin cậy, trao phó trọng trách cùng vói Q uang
T ru n g N guyễn H uệ và các tướng lĩnh cao cấp khác như Đ ại
T ư mã N gô V ăn

sỏ, N ội hầu Phan V ăn L â n ... ch ỉ huy đạo

quân thứ nhất là đạo quân chủ lực của trận đánh lịch sử này.
V à V õ V ăn L)ũng đã hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ đặc biệt


130 7Ì; sách

‘ Việt Nam

-

đất nuớc,

C ũn

ngưùí'

quan trọng này, góp phần vin h quang to lớn vào trận dại
thắng N gọc H ồ i - Đ ống Đ a (T ế t K ỷ Dậu, 1789). Bời công
lao này, V õ V ăn Dũng được Q uang 7 ’rung Nguyễn H uệ gia
phong làm D ại D ô đốc, D ại T ư đồ, tưck V õ Q u ố c công.
D ưói thời Quang T ru n g , V õ V ăn Dũng từng được cử
làm sứ giả sang T ru n g Q u ố c và ông cũng đã hoàn thành xuất
sắc nhiệm vụ nặng nề mà mới mẻ này. K h i Q uang Tru n g
Nguyễn H uệ qua đời, V õ Văn D ũng vẫn tiếp tục được tin
dùng và được giao nhiều chức vụ quan trọng. T u y nhiên,
cũng kể từ khi Q uang T ru n g N guyễn H uệ qua đời, nội bộ
T â y Sơn mất đoàn kết ngày một nghiêm trọng. Bấy giờ, nhân
vật lộng quyền bị lên án nhiều nhất là T h á i sư Bùi Đ ă c
T u y ê n . Năm 1795, nhân lòng căm phẫn cùa đồng liêu, lại
nhân có lời bàn của văn thần đang bị Bùi D ắc Tuyên bắt đưa
đi đày là T rầ n Văn K ỷ , V õ V ăn D ũng đã bắt và giết Bùi Đ ắc
T u y ê n , sau đó còn sai người bắt giết thêm một số thân nhân
của Bùi Đ ắ c Tu yê n nữa. C h ín h quyền của Q uang T o ản nhờ
đó mà tạm được củng cố.
T ro n g cuộc chiến đấu cam go chống tập đoàn N guyễn
Á n h , V õ Văn Dũng là một trong những tướng lĩnh có nhiều
công lao. T ừ giữa năm 1799 đến đầu năm 1802, ông và tướng
T rầ n Q uang D iệu đã ch ỉ huy nhiều trận đánh lón với quân
của N guyễn Ánh tại vùng Q uảng N am , Q uảng Ngãi và Bình
D ịn h ngày na\

í hành công của trận vây hãm thành Q u y

N hơn liên tục trong 14 tháng tròi, khiến cho cuối cùng,

tướng cao cấp và văn thần cao cấp của N guyễn Anh là V õ
T á n h và Ngô Tù n g C hâu phải tự tử, là thành công gắn liền
vói tên tuổi của T rầ n Q uang D iệu và V õ Văn Dũng. T h á n g ,8
năm 1802, thấy tình h ình T â y Son ò vùng Ira n N in h (phía
T â y N ghệ An và 'Thanh H óa ngày nay) ngày một nguy cấp
bởi những trận tấn công ào ạt cùa N guyên A n h , V õ Văn


Những danh tuúng trong lịch sứ Việt Nam

13 1

Dũnf» dã cùng với T rầ n Q uang D iệu đcm quân đi cứu. Rất
tiếc là cuộc hành quân này của ông và tướng T rầ n Q uang
D iệu không thành công. T rầ n Q uang D iệu bj bắt và bị xử tử
một cách rất tàn kh ố c, còn ông, sử chép vừa không rõ ràng
lại vừa không đồng nhất.
Sử sách của nhà Nguyễn chép rằng, ngày 2/1 1/1802, V õ
Văn Dũng bj giết cùng với nhiều bậc cỊru cận thần của Quang
Taing. T u y nhiên, một số tài liệu khác lại nói rằng, V õ Văn
I^ũng đã thoát được. Sau ông f|uay về vùng An K h ê (nay thuộc
G ia Lai), rồi sống ỏ đó cho đến năm 90 tuổi mới mất. Năm
1907, con cháu ông đcm hài cốt của ông về cải táng tại quê nhà
là làng Phú ỉ’ hong, huyện T u y Viễn.
Tây Sơn thất hô tướng - H ữu V in h

TH Á I PHÓ Q UẬN CÔ N G
T R Ầ N Q U A N G D IỆ U
C h u yệ n xưa kc rằng, nhân sự kiện năm 1776, lúc đó
T rầ n Q uang D iệu tròn 16 tuoi, cùng bạn là N guyễn Văn

Lhoại tăm sông I làn, hông có quan sở tại ngang qua, trông
bộ điệu nghênh ngang dáng ghét, ông T h o ạ i cảm thấy bất
bình bìrn dội nước vào quan này, khiến (]uan tức tối nhảy
xuống đánh ông Ih o ạ i. v ố n C(S võ nghệ, ông D iệu ra tay
hiệp cùng ông T h o ạ i, dánh quan này nhừ từ, nhận nước rồi
lôi lên bò trên bờ. M ẹ cùa ông T h o ạ i là bà N guyễn T h ị
T u y ế t nghe con m ình làm diều nguy hại, bèn cấp tốc đưa
con trốn vào C ù Lao D ài bên sông

cổ C h iê n lánh cư. C ò n

mẹ ông D iệu dưa con trốn về quê ngoại ở làng T rà K h ê , nay
thuộc D ô ng T rà , phường H òa H ả i, quận Ngũ H àn h Son.
N hưng rồi ông Diệu vẫn không thấy yên tâm, bèn trốn vào


132 Tusách

'Việt Nam

- đất nưóc,

con người'

rừng núi An K h ê làm nghề săn bắn độ nhựt, chẳng m ay gặp
cọp vồ, ông D iệu đánh với cọp,

C(J

m ay gặp nữ tưóng cưỡi

voi ngang qua, chung sức cùng ông đánh cọp c h ế t .. T h ế rồi
qua duyên nợ, bà Bùi T h ị Xuân trỏ thành phu nhân ông
D iệu, và ông D iệu lúc này (1 7 7 7 ) cũng trở thành tướng tâm
phúc của ba anh cm nhà T â y Sơn: Nguyễn N hạc, N guyễn
H uệ và Nguyễn Lữ. D ố i với bà Xuân thì luôn luôn sát cánh
cùng chồng tại các mặt trận nóng bỏng. Sau gan ba năm xa
quê nhà, vào năm 1778, nhân chuyến về thăm quê, khi đi
ngang qua chợ Phố (C ó lẽ là phố H ộ i hay phố H ộ i An lúc
bấy giờ), ông D iệu gặp phải một chàng trai lực lưỡng, cường
tráng, đang bị quan sờ tại bắt trói trị tội. H ỏ i cớ sự, được biết
thanh niên này quc vùng biên huyện D iên Phước. T ín h kh í
ngang tàng, dám ra tay đánh quan sỏ tại trong lúc thi hành
công vụ "Trừng trị kè ngu hèn làm càn giữa ch ợ . .". Nhận
thấy tính k h í của V õ V ăn N hậm , có cái gì đó rất giống với
tính k h í của m ình, ông D iệu bèn can thiệp và ban lệnh cho
lính mỏ trói ông N hậm , đồng thời kết bạn tâm giao cùng
ông Nhậm và tiến cử ông Nhậm vái ba anh cm nhà T â y Sơn.
K h ô n g lâu sau, nhờ tài trí hơn người, V õ V ăn Nhậm được
T ru n g ương H oàng đế T h á i Đ ứ c (tức N guyễn N h ạc) cảm
mến tài nghệ gả con gái cho, phong làm phò mã. V à cũng
nhờ tài trí hơn người, V õ V ăn Nhậm làm đến chứ c Đ ô đốc
T h ủ y quân T iế t ch c, cử ra Bắc đánh dẹp N guyễn H ĩm C h ỉn h
lộng quyền, ông Nhậm nhanh chóng diệt được N guyễn Hữu
C h ỉn h , bình định được Bắc H à . T ro n g lúc này, anh cm nhà
T â y Sơn Nguyễn N hạc và N guyễn H uệ lại có mối bất hòa
sâu sắc nên V õ Văn Nhậm là cái gai đáng gờm của N guyễn
H uệ. V ì thế, nhân chuyến ra Bắc lần thứ hai, ông Nhậm bị
Bắc Bình Vương Nguyễn H uộ ghép tội lộng hành, cho phục
binh bắt ông Nhậm giết đi

Những danh tướng trong lịch sử Việt Nam 1 33

N ăm 1791, trong khi đang đảm nhiệm trông coi xây
dựng Phụng hoàng T ru n g đô tại N ghệ A n , ông D iệu được
các bô lão làng A n H ả i diện kiến trình bày sự việc tại quê
nhà là có người cường hào giàu có và thế lực, từ C ù Lao
C h àm đến, ngang nhiên chiếm dụng m ấy mẫu ruộng đất của
nhân dân thôn A n Tru n g , dựng trường hát bội để thu lợi
riêng, bất chấp mọi khiếu kiện của dân làng, ô n g D iệu liền
tức tốc cưỡi ngựa về làng, tập trung dân làng lại và yêu cầu
dân làng cung cấp cho ông 24 con trâu cày khỏe, ông đích
thân ra lệnh ch o lấy dây thừng buộc vào các cột của nhà hát,
rồi buộc vào 24 con trâu, vọt roi cho trâu kéo sập đổ nhà hát.
ô n g ch o thu dọn và trả lại ruộng đất cho dân sản xuất nông
vụ. V iệ c làm này của ông D iệu được nhân dân làng An H ải
phấn kh ở i và đồng tình ủng hộ và ca ngợi ông là "Ngài Đ ô
T ổ n g quản Siêu V õ hầu anh m inh". C ò n người chủ rạp hát
cùng thân quyến thì vẫn nuôi mối hận cho mãi đến sau này
và cho rằng ông là "Tên thảo khấu".
N ó i về T rầ n Q uang D iệu, trong suốt 25 năm làm tướng,
cầm quyền triều thần nhà T â y Sơn, chưa có sử sách nào chép
tướng D iệu đem binh đánh cùng tướng T h o ạ i. T u y thế,
nhưng tướng D iệu vẫn có những chiến công lẫy lừng như
ông tham gia cùng N guyễn H u ệ đánh tan 20 ngàn quân
X iêm La (T h á i Lan ) tại Rạch G ầm - Xoài M út thuộc địa phận
M ỹ T h o ngày 18-1-1785. T ừ n g giữ chức tước C h ư ở ng cơ
Siêu V õ hầu thuộc đạo T ru n g quân, dưới quyền thống lãnh
của H o àn g đế Q uang T ru n g , đánh tan 29 vạn quân M ãn

T h a n h xâm lược, làm nên k ỳ tích vẻ vang của dân tộc ta vào
đầu xuân K ỷ Dậu - 1789. T ừ n g giữ chức T ổ n g quản trông
coi x â y dựng Phụng hoàng T ru n g đô (T ứ c thành N ghệ A n ).
N h ữ n g năm 1790 - 91, ông ch ỉ hu y các cuộc đánh dẹp lực
lượng chống đối do Lê D u y C h ỉ cầm đầu. T u y là V õ tướng


134 Tusách

'Việt Nam - dắt nước con người’

tài ba kiệt xuất, nhưng ông lại

C(')

lòng bao dung, nhân hậu.

Năm 1795, khi ỏ Q u y N hơn, dượt tin tướng V õ V ăn Dũng
giết T h á i sư Bùi Đ ắ t lu y ê n , th ú ruột tủa nữ tướng Bùi T h ị
Xuân, phu nhân tủa ông, ông liền mang (Ịuân ra Phú Xuân
hòi tội V õ V ăn D ũng, nhưng rồi ông lại tha tội khiến V õ
Văn Dũng vô tù n g tàm phụt, ntn luôn luôn tnmg thành sát
tánh tù n g ỏng tại khắp t á t mặt trận sau này. Năm 1801, khi
hạ dượt thành Q u i N hơn (tò n gợi là thành Bình i3m h ), ông
đã tha hàng van bmh dân tướng sĩ tủ a N guycn Anh (G ia
Long) ở trong thành. Cảm phụt k h í tiết tủa t á t tướng V õ
l ánh, Ngô T ù n g Ch âu , N guycn 1 iến 1uyên tuẫn tiết vì thù
thành 'T h à n h mất, mất theo thành", ông ra lệnh th o mỏ tửa
kho, lấy tủa tải để tẩm liệm và th ô n tất t á t tướng ấy rất
trọng thê, theo nghi Ic tấp tirớng

Năm

1792, H oàng đế

Q uang Trung đột ngột qua dời, ông D iệu trở thành tướng
th ủ th ố t hàng đầu tủa triều dinh 1 ây S(Jn, bên tạn h vua
C ảnh T h ịn h (N guyên Quang lo à n ). T u y vua mới hay nghe
lời gièm pha nhưng vơ thong ông vẫn tận tm h giúp nhà T â y
S(tn. C ó thể nói thời bấy giờ, ông là th ủ tướng quan trọng
nhất trong v iệ t dánh dẹp thế lự t N guyễn Á n h .
Năm 1802, nghe tin quân N guyễn A n h đánh T rấ n N in h ,
ông tùng V õ V ăn ỈX in g hò Q u y N hơn kéo (ỊLiân ra N ghệ An
tứu viện. N hưng dến H ương Sơn thì hay tin N ghệ An đã
mất, vợ th o n g ông dinh lên đirờng ra B ắt, thì bị quân
Nguyễn Á n h đón bắt tại T h a n h C hư ơ ng .
Nguyễn A n h sau khl lên ngôi lấy hiệu G ia Long, tỏ ý
th iêu hàng ông. ô n g đáp: "Trung thần không thờ hai vua,
nay tôi bị bắt thì t h ì tó tội th ế t. N ếu nhà vua mới rộng
lượng tha th o , như trư ớ t đây tôi đã tha th o t á t tướng ở Q u y
N hơn thì tôi sẽ về ỏ nơi thôn dã, tà y ruộng, nộp thuế như
người thường dân, t h ứ nhận t h ứ t quan tủa triều dại mói thì