DỰ PHÒNG UNG THƯ

1

Chương V
DỰ PHÒNG UNG THƯ

Mục tiêu học tập
1. Mô tả được các bước dự phòng ung thư
2. Kể được các phương pháp sàng lọc và phát hiện sớm ung thư vú, ung thư cổ tử cung, ung thư
đại trực tràng.
I. ĐẠI CƯƠNG
Vấn đề chẩn đoán và triệu chứng nhiều loại ung thư đã có nhiều tiến bộ vượt bậc trong
thời gian đây, tuy nhiên số người mắc bệnh và tử vong do ung thư còn cao và dự báo tiếp tục gia
tăng trong thời gian tới. Nếu ung thư được chữa khỏi hậu quả về tài chính về thể lực và tình cảm
vẫn bao trùm quãng đời còn lại của người bệnh.
Các nhà dịch tể học đã ước lượng có khoảng 70-80% các bệnh ung thư là do nguyên nhân
môi trường, do đó chúng ta có thể dự phòng được bệnh ung thư bằng cách ngăn cản việc tiếp xúc
với các nguyên nhân gây ra ung thư. Vì thế về lý thuyết chúng ta có khả năng làm giảm tỷ lệ mắc
bệnh và tỷ lệ tử vong do ung thư khoảng hơn 80%.
II. SỰ PHÒNG NGỪA BAN ĐẦU
(Phòng bệnh bước một)
Phòng ngừa ban đầu là nhằm cố gắng, loại trừ hoặc giảm tối đa sự tiếp xúc với các
nguyên nhân gây ra ung thư. Đây là phương pháp dự phòng tích cực nhất.
1. Yếu tố nguyên nhân và phòng ngừa
1.1. Hút thuốc lá
Sự nghi ngờ có mối liên hệ giữa hút thuốc lá và ung thư đã được đề cập đến từ 200 năm
về trước. Báo cáo đầu tiên năm 1795 đã nêu ra mối liên h
ệ giữa thuốc lá và ung thư môi. Công
2

trình nghiên cứu đầu tiên năm 1928 đã kết luận là ung thư gặp nhiều hơn ở những người nghiện
thuốc lá. Trong thập niên 50 những công trình nghiên cứu ở Anh và Hoa Kỳ đã chứng minh mối

liên hệ nhân quả giữa hút thuốc lá và ung thư phổi. Từ năm 1960 tỷ lệ hút thuốc lá ở Mỹ, Canada,
Anh, Úc đã giảm từ 42% còn 25% Tuy nhiên theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới tỷ lệ hút
thuốc lá ở các nước đang phát triển gia tăng trung bình hằng năm khoảng 8%.
Đến nay người ta đã nhận thấy thuốc lá gây ra 30% các loại ung thư, 90% ung thư phổi,
75% ung thư khoang miệng, thanh quản, thực quản, 5% ung thư bàng quang. Do đó người thầy
thuốc phải tổ chức các phong trào phòng chống thuốc lá nhằm tuyên truyền cho những người
nghiện thuốc giảm dần đến ngừng hút .
+ Khuyến khích những người đang hút thuốc ngừng hút
+ Hỗ trợ cho người bệnh ngừng hút
+ Tổ chức thăm khám theo dõi định kỳ
+ Chú ý tuyên truyền đối với những thanh thiếu niên chưa bao giờ hút thuốc và
phụ nữ mang thai.
1.2. Chế độ ăn
Đứng sau thuốc lá nhiều yếu tố dinh dưỡng được xếp nguyên nhân quan trọng thứ hai gây
bệnh ung thư và tử vong.
Chế độ ăn tiêu biểu Tây phương và một số nước phát triển gồ
m nhiều thịt và chất béo có
liên quan với ung thư đại tràng. Nhiều nghiên cứu gần đây đã nhấn mạnh rằng nguy cơ tăng lên
với chế độ ăn ít rau, ít trái cây do thiếu vài loại sinh tố (A,C và E), các chất vi lượng (selen, sắt),
và chất sợi trong chế độ dinh dưỡng đó.
3

Ở các nước đang phát triển, aflatoxin, một sản phẩm của nấm mốc trên thức ăn là nguyên
nhân chính gây ra ung thư gan; các Nitrit và Nitrat trong thực phẩm hong khói có vai trò làm gia
tăng tỷ lệ bệnh ung thư thực quản, dạ dày.
Mọi cố gắng ngăn ngừa ung thư đã hướng đến việc thay đổi chế độ ăn ít thịt, tăng cường
ăn nhiều hoa quả, rau và các loại vitamin nhất là betacaroten. Tránh ăn nhiều mở , gia vị và ăn
các thức ăn bị mốc.
1.3. Hóa dự phòng
Hóa dự phòng là uống một hóa chất, các sinh tố chẳng hạn nhằm ngăn chặn quá trình sinh

ung thư. Hóa dự phòng chỉ mới thực sự phát triển nhanh trong những năm gần đây. Nhiều hóa
chất khác nhau đang được dùng nhằm đánh giá hiệu quả của hóa dự phòng: Retinoid và caroten,
nhiều chất chống ôxy hóa như sinh tố C và E, Selen, calci, thuốc kháng viêm không steroid
(NSAIDS) như aspirin, sulindac và tamoxifen, chất kháng estrogen đã được sử dụng rộng rãi để
điều trị ung thư vú. Ở Hoa Kỳ một thử nghiệm ngẫu nhiên nhằm ngăn chặn ung thư tiền liệt
tuyến bằng finasteride, chất ngăn cản 5-alpha reductase.
1.4. Virus
Có 4 virus được biết là nguyên nhân gây ung thư ở người là: Virus viêm gan B, virus
Epstein-Barr, Virus bướu gai ở người (human papilloma virus-HPV) và virus gây bệnh Bạch cầu
T ở người. (HTLV)
Viêm gan B cùng với nhiễm aflatoxin được xem là nguyên nhân gây hầu hết ung thư gan
nguyên phát ở các nước Châu Phi và Đông Nam Á. Chủng ngừa rộng rãi viêm gan B cho trẻ mới
sinh đã làm giảm tỷ lệ mắc bệnh và tử vong do ung thư gan nguyên phát.
4

Nhiều vacxin cũng đang lưu hành đối với virus Epstein-Barr, loại này được coi là nguyên
nhân chính gây ung thư vòm và limphoma Burkitt. Thuốc chủng dùng cho HPV và HTLV đang ở
giai đoạn khởi đầu.
1.5. Bức xạ mặt trời
Bức xạ cực tím (UV) do phơi nắng quá độ được xem là tác nhân chính gây ung thư da (có
và không có sắc tố), đặc biệt liên quan với các sắc dân có màu da sáng. Tỷ lệ ung thư cao nhất ở
Úc và Ai-len. Cần tuyên truyền cho người dân tránh phơi nắng quá mức, dùng các phương tiện
che nắng (áo, nón mũ), dùng thuốc bôi bảo vệ da.
1.6. Tiếp xúc nghề nghiệp
Tiếp xúc nghề nghiệp được xác định sớm nhất trong số nguyên nhân gây ung thư. Số
lượng chất sinh ung thư được biết nhiều hơn cả là trong lĩnh vực công nghiệp. Ví dụ: Asbestos là
chất sinh ung nghề nghiệp gây ung thư phổi và trong mô màng phổi.
Ở hầu hết các nước vệ sinh công nghiệp và bảo hộ lao động được thực hiện một cách
nghiêm túc nhằm hạ thấp tỷ lệ bệnh nhân mắc bệnh ung thư do nghề nghiệp.
1.7. Tác dụng phụ do dùng thuốc

Một số phương pháp chuẩn đoán hoặc điều trị cũng có tính chất sinh ung thư, đặc biệt là
bằng xạ trị và hóa trị. Vài chất nội tiết dùng ngừa thai hay điều trị phụ khoa cũng có nguy cơ sinh
ung thư về sau. Ví dụ: ung thư âm
đạo ở những bé gái có tiếp xúc với diethylstilbestrol do người
mẹ sử dụng vào đầu thai kỳ để làm giảm cơn buồn nôn và ngừa dọa sẩy thai.
Thầy thuốc lâm sàng cần phải lưu ý đến các chất sinh ung thư đặc biệt là các nội tiết tố
nữ, các chất chống ung thư nhóm có nhân Alkyl, phải có kế hoạch theo dõi để phát hiện những
ung thư thứ phát do dùng thuốc hoặc các phương pháp điều trị gây ra.

5

1.8. Yếu tố di truyền
Lịch sử gia đình từ lâu cũng được xem là yếu tố nguy cơ hay gặp của một số loại ung thư
như ung thư vú, ung thư đại trực tràng, ung thư võng mặc mắt, bệnh khô da nhiễm sắc tố. Chiến
lược dự phòng bước đầu như dùng Tanoxifen như thử nghiệm hóa dự phòng cho những phụ nữ
có tiền căn gia đình mắc ung thư vú. Ngoài ra người ta cũng phải lưu ý dự phòng bước hai
(chương trình sàng lọc) đối với người có tiền sử gia đình bị ung thư.
2. Những yếu tố nguy cơ khác
Bức xạ ion hóa cũng là yếu tố nguy cơ của nhiều dạng ung thư, ví dụ sau lần ném bom
nguyên tử ở Nhật, hoặc sau tai nạn lò phản ứng nguyên tử ở Chernobyl.
Một yếu tố nguy cơ ung thư mới được biết gần đây là ít hoạt động thân thể, làm việc và
giải trí có thể giúp phòng ngừa ung thư đại tràng.
Nhiều ung thư được biết có liên quan với AIDS. Mọi biện pháp ngăn ngừa bệnh AIDS
cũng là nỗ lực dự phòng một số bệnh ung thư.
III. SÀNG LỌC VÀ PHÁT HIỆN SỚM
( Dự phòng bước 2)
Sàng lọc là cách đánh giá toàn thể dân số hay từng cá nhân hoàn toàn khỏe mạnh về mặt
lâm sàng, để phát hiện một ung thư tiềm ẩn hay tiền ung thư, hầu có thể điều trị khỏi. Sự sàng lọc
dựa trên quan niệm rằng sự phát hiện sớm ung thư trước khi di căn xảy ra thì hiệu quả điều trị sẽ
tốt hơn là lúc các triệu chứng xuất hi

ện.
Một ung thư được xem là lý tưởng cho việc sàng lọc khi giai đoạn tiên lâm sàng có thể
phát hiện được của nó tồn tại khá lâu trước khi các triệu chứng xuất hiện và di căn xảy ra.