Di sản VH thế giới (Thánh địa Mỹ Sơn)

/>Thánh địa Mỹ Sơn
12/1999
Mỹ Sơn thuộc xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 70 km về phía
Tây nam, cách Trà Kiệu khoảng 10 km về phía tây trong một thung lũng kín đáo.
Mỹ Sơn là thánh địa Ấn Độ giáo của Vương quốc Chămpa.
Những dòng chữ ghi trên tấm bia sớm nhất ở Mỹ Sơn, có niên
đại khoảng thế kỷ thứ 4 cho biết vua Bhadresvara đã xây dựng
một ngôi đền để dâng cúng vua thần Siva-Bhadresvara. Hơn
hai thế kỷ sau đó, ngôi đền đầu tiên được xây dựng bằng gỗ đã
bị thiêu huỷ trong một trận hỏa hoạn lớn. Vào đầu thế kỷ thứ 7,
vua Sambhuvarman đã xây dựng lại ngôi đền bằng những vật
liệu bền vững hơn, còn tồn tại đến ngày nay. Các triều vua sau
đó đều tu sửa các đền tháp cũ và xây dựng đền tháp mới để
dâng lên các vị thần của họ.
Với hơn 70 công trình kiến trúc bằng gạch đá, được xây dựng từ thế kỷ thứ 7 đến thế kỷ 13, Mỹ
Sơn trở thành trung tâm kiến trúc quan trọng nhất của Vương quốc Champa. Những đền thờ chính
ở Mỹ Sơn thờ một bộ Linga hoặc hình tượng của thần Siva - Đấng bảo hộ của các dòng vua
Chămpa. Vị thần được tôn thờ ở Mỹ Sơn là Bhadrésvara, là vị vua đã sáng lập dòng vua đầu tiên
của vùng Amaravati vào cuối thế kỷ 4 kết hợp với tên thần Siva, trở thành tín ngưỡng chính thờ
thần - vua và tổ tiên hoàng tộc.
Bằng vật kiệu gạch nung và đá sa thạch, trong nhiều thế kỷ người Chăm đã dựng lên một quần thể
kiến trúc đền tháp độc đáo, liên hoàn: Đền chính thờ Linga-Yoni biểu tượng của năng lực sáng tạo.
Bên cạnh tháp chính (Kalan) là những tháp thờ nhiều vị thần khác hoặc thờ những vị vua đã mất.
Mặc dù thời gian cùng chiến tranh đã biến nhiều khu tháp thành phế tích nhưng những hiện vật
điêu khắc, kiến trúc còn lại cho đến ngày nay vẫn còn để lại những phong cách giai đoạn lịch sử
mỹ thuật dân tộc Chăm, những kiệt tác đánh dấu một thời huy loàng của văn hoá-kiến trúc Chăm
Pa cũng như của Đông Nam Á.
Mỗi thời kỳ lịch sử, kiến trúc mang phong cách riêng, cũng như mỗi đền tháp thờ những vị thần,
những triều vua khác nhau tạo nên đường nét kiến trúc đầy dấu ấn, nhưng nhìn chung tháp Chàm
đều được xây dựng trên một mặt bằng tứ giác, chia làm 3 phần: Đế tháp biểu hiện thế giới trần
gian, vững chắc. Thân tháp tượng hình của thế giới thần linh, kỳ bí mê hoặc. Phần trên cùng là

hình người dâng hoa trái theo nghi lễ hoặc hình cây lá, chim muông, voi, sư tử... động vật gần gũi
với tôn giáo và cuộc sống con người.
Theo các nhà nghiên cứu tháp Chàm cổ, nghệ thuật kiến trúc
tháp Chàm tại thánh địa Mỹ Sơn hội tụ được nhiều phong cách;
mang tính liên tục từ phong cách cổ thế kỷ VII đến thế kỷ VIII;
phong cách Hoà Lai thế kỷ VIII đến thế kỷ thứ IX; phong cách
Đồng Dương từ giữa thế kỷ IX; phong cách Mỹ Sơn và chuyển tiếp giữa Mỹ Sơn và Bình Định;
phong cách Bình Định... Trong nhiều công trình kiến trúc còn lại khi phát hiện (1898) có tháp cao
tới 24m, trong khu vực Tháp Chùa mà các sách khảo cổ, nghiên cứu về Mỹ Sơn có ký hiệu là tháp
cổ Chăm Pa, có 2 của ra vào phía Đông và phía Tây.
Cách Hội An 42 Km và cách Trà Kiệu khoảng 30 Km về phía tây có một thung lũng nhỏ đường
kính ước chừng 2 Km đó là thánh địa Mỹ Sơn , nó nằm gọn giữa những ngọn núi bao quanh và chỉ
có một lối vào duy nhất là theo con đường độc đạo nằm giữa hai quả đồi , hai quả đồi này tạo
thành hai cái trạm gát , một cái chốt phòng ngự cao khoãng 30 mét và một con suối nằm chắn
ngang trước mặt con đường vào thung lủng như một chiến hào sâu và rộng gây thêm một chướng
ngại cho những ai muốn vào khu vực thánh địa , một thứ chiến lủy của thiên nhiên sẵn có , con
suối chảy quanh co theo sườn núi phía bắc , rồi đâm thẳng vào phía trung tâm , sau đó nó chạy
vòng quanh tạo thành một thủy lộ lưu thông cho toàn bộ khu vực này trong mùa mưa và chỉ cần
một cái đập nhỏ chấn ngang dòng suối thì sẽ là lý tưởng , hình như con suối này ăn thông với một
nhánh của sông Vu Giang , Thu Bồn...
Sau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với
các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa
Dưới đây chúng tôi xin cung cấp một số thông tin thêm về thánh địa Mỹ Sơn theo nghiên cứu của
Hồ Đắc Duy.
Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT ) có ghi lại một số sự kiện liên quan đế sư hình thành
của vương quốc champa , kinh đô Trà Kiệu và thánh dịa Mỹ Sơn
ĐVSKTT trang 158 : " năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm , quận Nhật Nam là bọn Khu
Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại , năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu
huyện hợp lại đánh Khu Liên không được , bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..... " Khu Liên
được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này. ĐVSKTT

trang 173 : " Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào
cướp Giao Châu " Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu. Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá
được chém giết đến quá nửa , Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỷ
sơn bị xâm chiến
Năm 432 Vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long , thừa thắng tiến vào Tựơng Phố ( Trà
Kiệu ) đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm
ĐVSKTT trang 222 chép : " Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chế vua
Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to , bắt sống của chúng nhiều vô kể , cùng các kỷ nữ trong cung
trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc , lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu
vô kể , san phẳng thành trì , phá hủy tông miếu , vừa một năm thì trở về kinh sư ... " đó là lần thứ
ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông , Lý Thánh Tông đánh chiếm
Chiêm Thành nhiều lần nữa
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên
tục được trùng tu , phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bàng
đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt
Theo Đai Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 thì vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu
- Mỹ Sơn thì xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận , đời Hán là bờ cỏi quận Nhật
Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lý và Chiêm Động,
Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt
Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi : " Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành , mở
rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó
(Tháng 6 năm 1472)
Trong ĐNNTC có ghi về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên
Phước tục gọi là Vệ Thành , tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy.Ba mặt thành ,
trước ,tả ,hữu bị xói lở chỉ còn góc phía tây bắc hiện nay vẫn còn ; về tháp cổ Chiêm Thành ở
huyện Diên Phước có hai cây tháp nay dều đổ nát , một tháp đổ xuống thành gò ước hơn một
mẫu....và còn mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong
cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba tòa liền nhau cao 80 trượng ,
phía trên có lỗ thông thiên , phía trong có tượng đá ,nay đã đổ nát , tương truyền đây là chổ táng

vợ vua Chiêm Thành
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật
Champa vể đền tháp , văn bia , tượng , điêu khác trên đá và trên gạch
Lịch sử phát triễn của Thánh địa Mỹ Sơn có lẽ là song song với sự xây dựng , hoàn thiện kinh đô
Trà Kiệu trong một tổng thể không thể thiếu được trong nền văn minh , văn hóa Á đông nhất là
văn minh Champa là : Kinh đô - Lăng Miếu , Thánh địa , Đền đài để thờ cúng các tiên vương , chư
thần...
Trong một bi ký cho biết chính vua Bhadravarman đệ nhất là
người khởi công xây dựng thánh địa này với những giòng như
sau : " Ngài đã cúng dâng cho thần Bhadresvara một khu vực
vĩnh viễn , phía đông la núi Sulaha , phía nam là núi
Mahaparvata , phía tây là núi Kusala , phia bắc là núi...làm
ranh giới . Ngài cũng cúng dâng cho thần tất cả các ruộng đất
và cư dân trong phạm vi đó, hoa lợi cũng được dâng cúng cho
thần.....Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy
ruộng đất này thì nhân dân không phải tội, mà tội lổi sẽ dành
cho kẻ đó.... "
Có bao nhiêu lối đi vào bên trong khu vực thánh địa hay vào một quần thể tháp Champa , có hay
không ? một lối đi vào trực diện với cửa chính của tháp đến nay vẫn còn là một điểu bí ẩn , hầu
hết các tháp đều quay mặt về phía đông , hướng của mặt trời và của thần linh , khi quan sát người
ta thấy chỉ có một lối đi vào bên hông hay mặt sau của tháp mà thôi
Từ một vị trí cao nhất trong thung lủng để quan sát hết quần thể kiến trúc của Thánh địa Mỹ Sơn
ta có thể phân chia các di tích , các tháp theo kiểu phong thủy của nền văn minh Châu Á người ta
thường chọn hướng Đông Tây làm trục chính , Nam Bắc làm trục phụ , gò cao , thế núi và mạch
sông làm chuẫn trong việc thiết kế xây dựng kinh đô , lăng miếu , đền đài , nhà cửa...
Trong thung lủng có hai ngọn đồi , ngọn phía đông cao hơn ngọn phía tây hai ngọn đồi này đối
diện nhau ở điễm trung tâm ngã tư của một con suối , các nhánh của con suối này bao bọc 4 khu
vực trong Thánh địa
Khu A : gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông
Khu B : gồm các tháp và di tích nằm ngọn đồi về phía tây

Khu C : gồm các tháp và di tích nằm phía nam , có hai khu C1 và C2
Khu D : gồm các tháp và di tích nằm phía bắc
Cách phân chia này phù hợp với địa thế phong thủy , tránh được tình trạng xé lẻ từng mảnh vụn
của tổng thể kiến trúc của mỗi tháp mà trước đây nhà khảo cổ học người Pháp ông H.Parmentier
đã công bố năm 1904
C1 nằm phía đông được bao quanh bằng một con suối gồm có 16 kiến trúc (4 kiến trúc nằm rải rác
bên ngoài và 12bên trong) : 2 tháp chính với 8 tháp phụ , 1 tháp chính và 2 tháp phụ đi kèm cùng
một số tượng điêu khắc bằng đá
C2 nằm phía tây gồm có 26 kiến trúc ( 6 ngoài và 20 trong ) : 3 tháp chính và 12 tháp phụ cùng
với một số tượng , phù điêu cùng các tác phẫm điêu khắc , bi kí bằng đá mang tính tôn giáo
Khu C là khu vực có nhiều tháp và các tác phẫm điêu khắc nhất
Khu D có 12 kiến trúc ( 1 ngoài và 11 trong) : 2 tháp chính , và 4 tháp phụ ,trong đó có 1 tháp
chính không có tháp phụ đi kèm ? cùng một số tượng điêu khắc bằng đá
Tất cả là 46 kiến trúc có thể đếm được trong khoảng ước chừng 70 kiến trúc của Thánh địa này
Quan sát một số tháp , di chỉ tiêu biểu mà hiện nay (năm 2003 ) còn lại trên thực địa
Khu A : gồm 5 kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía đông là ngọn đồi cao nhất trong thung lủng , có
một tháp chính và 4 kiến trúc phụ trong đó có một tháp nhỏ để đựng bi kí nằm ở giữa , một thủy
tháp , một hỏa tháp và nhà bày mâm dùng để sửa soạn đồ tế
Tháp chính có hai cửa theo hướng đông tây , ở mỗi cửa có 8 bậc cấp để đi lên , ở mỗi cửa đều có
vòm cuốn
Trong Thánh địa Mỹ Sơn có hai ngọn đồi , chúng nằm đối diện nhau theo hướng đông – tây ngay
ngã tư của một con suối , các nhánh của con suối chia vùng này thành 4 khu vực
Khu A : gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông
Khu B : gồm các tháp và di tích nằm ngọn đồi về phía tây
Khu C : gồm các tháp và di tích nằm phía nam , có hai khu C1 và C2
Khu D : gồm các tháp và di tích nằm phía bắc
Khu B : gồm có các kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía tây có một tháp chính và 3 kiến trúc phụ
Theo tác giả Trần Kỳ Phương thì tất cả nhóm tháp này đều có cùng một
niên đại .Tháp chính xoay mặt về hướng đông, một kíên trúc phụ đối diện với tháp chính ( xem
hình ) có thể đó là chỗ bày mâm , nơi dùng để sửa soạn vật dụng tế lễ, chếch về phía nam một kiến

trúc khác có thể đó là Hỏa tháp - Thủy tháp và một miếu nhỏ dựng bi kí phía đông nam
Hiện nay tháp chính đã bị phá hủy , đổ nát tạo nên một cái gò
cao bằng gạch , phía dưới chôn vùi những gì bí ẩn thì chẳng có
ai biết , ngoài đống đổ nát này chỉ còn một mảng tường cao về
phía bắc , trên tường còn một cửa giả và 5 trụ áp tường. Cửa
giả có vòm cuốn có hình ba lưỡi mác chồng lên nhau, trước
nhỏ sau lớn hơn. Trụ áp vào chân tường cũng có hình lưỡi mác nhỏ. Tất cả những phần trang trí
trơn không chạm hoa văn
Vật trang trí là những đầu thủy quái Makara bằng sa thạch trông rất kỳ cục và hung dữ . Trên cửa
chính là một tấm lá nhĩ chạm thần Siva múa, thần có 8 tay , hai tay chắp lên đầu , hai lòng bàn tay
úp lại với nhau , vẫn còn trông rõ các ngón tay , một kiểu thức đặt biệt của nghệ thuật múa
Champa và 4 cánh tay bên trái của nữ thần Siva mô tả chi tiết không rõ rệt nhưng các bàn tay bên
phải thì sinh động hơn nhiều , các ngón tay nắm lại như đang cầm một vật phụ thuộc , một đai dây
đeo trước bụng , dưới rốn một phần đai dây thòng xuống che kín bộ phận sinh dục , đầu đội mũ
Kirita-Mukuta , dưới chân hai con Makara có vòi cuốn (TKP)
Khu B tương đối là nhỏ nhất trong quần thể kiến trúc ở đây , tháp chính không có các kiến trúc
phụ đầy đủ đi theo kèm như Hỏa tháp , Thủy tháp....như các tháp khác của Champa , tuy nhiên ở
đây có nét đặt biệt là tượng thần Siva trở thành chủ đề thở phựơng chính của khu này
Khuôn mặt với mắt có hai hàng lông mày mỏng , mắt nhắm nghiền , khuôn măt trong trạng thái ,
siêu thoát , sóng mũi cao và cánh mữi nở lớn , môi dày và hơi mím lại , tai đeo búp hoa , trái tai trệ
xuống , nữ thần Siva trong thế múa với các động tác rất đặt trưng là hai hàng tay dang ngang rồi
cong vút lên đầu , phần thân được kéo xuống do tư thế dang hai đầu gối ra và gót bàn chân chụm
lại , bàn chân chài ra và các ngón chân hất ngược lên . Về phương diện múa cỗ điển hay biến tâu
hiện đại thì đây là một động tác trong 5 động tác chân căn bản của nghê thuật múa đòi hỏi nhiều
kỷ năng và thời gian luyện tập lâu dài mới có khả năng thực hiện được động tác khó này , bởi nghệ
sĩ múa chỉ tỳ trọng lượng của tòan bộ cơ thể chỉ trên một điểm tiếp xúc nhỏ ở một phần ở lòng bàn
chân phài làm điểm tựa và toàn bộ chịu lực đặt vào gan bàn chân phần ngón cái của bàn chân trái
Dưới chân nữ thần Siva có hai người trong tư thế quỳ , hai tay chấp lại đang dâng cho nữ thần một
phẩm vật , hai nhân vật này không đối xứng và có động tác mô tả sự hiến dâng lễ vật cho nữ thần
rất khác nhau , một người ở phía trước nữ thần và một người sau , những chi tiết hoa văn trang trí

phần này là một biến tấu trong nghệ thuật điêu khắc rất đa dạng tinh vi ,
Từ trên đồi cao của khu miếu tháp A chúng ta có thể nhìn thấy được bao quát toàn bộ Thành địa
Mỹ Sơn với những nóc tháp bên dưới ẩn hiện trong những tàn cây hay bị che lấp sau những bụi cỏ
gai , điêu tàn , xơ xác , thê lương đến ngậm ngùi , những ngôi tháp không còn nóc rệu rã , những
pho tượng mất đầu , các di chỉ , bi ký , các tác phẩm điêu khác bằng gạch hay sa thạch lên mốc
thời gian , các loại cây ký sinh tầm gởi như sanh hay bồ đề có tuổi thọ khá cao đeo bám như những
phần xương máu huyết mạch của các công trình kiến trúc , dưới chân tháp thì cỏ dại dây leo chui
rúc qua kẻ hở , ngóc ngách của các pho tượng hay các khung trang trí của các mặt nạ ở chân tường
gậm nhấm , xói mòn , rạn nức , sụp đổ.....những kiệt tác của một nền văn hóa mà độ dài thời gian
ai nghĩ đến cũng phải nuối tiếc thương hại cho số phận của nó , đó một hình ảnh của Thánh địa
Mỹ Sơn , một di tích văn hóa của Quảng Nam – Đà Nẳng và của tất cả chúng ta
Nếu là biểu tượng đại diện cho Thánh địa Mỹ Sơn thì khu C này là nơi tiêu biểu nhất , không
những về mặt cảnh quan mà còn về số lượng , chất lượng của các đền tháp , bi ký, tượng đài và
các tác phẩm điêu khắc bày biện ở đây vô cùng phong phú , đa dạng , ngoài ra diện tích của khu
vực này cũng lớn nhất so với các khu khác , bởi vì từ đây đến mí chân núi Mahaparvata cũng còn
hơn 1 Km rưỡi
Nhìn trên cao phía từ Đông Nam của thung lũng thì khu C trải rộng nằm soãi ra bắt đầu bởi một
mặt bằng , đỉnh của một ngọn đồi thấp , khu vực này chạy dọc theo triền dồi về hướng tây và càng
xuống , càng thấp dần cho đến khi gặp khu bình nguyên đáy của thung lũng , khu C được phân
chia thành những ô đất hình bậc thang , trên đó các kiến trúc đền tháp được xây dựng , phần bình
nguyên dứơi chân đồi tương đối rộng rãi và thoáng , diện tích đất ở đây đủ để cất lên nhiều đền
tháp