Các kết cấu phi ngoại động trong tiếng Việt

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.99 MB, 11 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

TAP CHi KHOA HỌC ĐHQGHN, KHXH & NV, T XX, s ố 1. 2004

CÁC K Ế T CẤU P H I N GO ẠI ĐỘN G T R O N G T IÊ N G V IỆ T

T r o n g tiế n g V iệ t có n h ữ n g c â u gồm m ộ t
t h ể từ phi tá c t h ể (N2) d ử n g ở đ ầ u c â u và
s a u nó là m ộ t vị từ tá c đ ộ n g (V) có hoặc
k h ơ n g có các p h ụ từ, p h ụ ngừ đi kèm . Ví dụ:

Đ èn tắt. C ử a mở. Cá n à y rán.

T h ù n à y p h ả i trả. V ấn đ ế n à y cần
n g h iê n cứ u kỉ.

T h ư đ a n g viết. N h à .vây rồi.

S á c h n à y đọc hay. N h à x ả y r ấ t đẹp.

T ừ lâu các n h à Việt, n g ữ h ọc đ á q u a n
t â m n g h iê n cứ u đ ặ c d iê m n g ữ p h á p - n g ữ
n g h ía c ủ a các c á u k iể u n ày . H ầ u hét. các
t á c giả p h â n tíc h c â u th e o q u a n đ iể m c h ủ -
vị t r u y ề n t h ô n g b à n g n h ữ n g k iế n giãi k h á c
n h a u d à x ếp các c á u t r ê n v ào n h i ề u kiểu
c á u cỏ c â u t r ú c - n g ừ n g h ĩ a k h á c n h a u ,
t h ậ m c h í đơi lập n h a u (N g u y ễ n Kim T h ả n
1964, D iệp Q u a n g B a n 1979, N g u y ễ n M inh
T h u y ế t 1981, L ê X u â n T h a i 1994). NgiíỢc
lại, các tá c giả c h ủ tr ư ơ n g p h â n tíc h cảu
th e o q u a n điể m c ủ a n g ữ p h á p chức: n ă n g
lại coi d â y là k iể u c â u có c ấ u t r ú c d ể -

th u y ế t b iể u h iệ n h à n h dộn g h a y t r ạ n g th á i
(Cao X u â n H ạo 1991, N g u y ễ n T h ị Q u y
1995). Bài v iế t n à y , t h ô n g q u a việc p h â n
tích đ ặ c đ iể m c ấ u t r ú c - n g ừ n g h ĩ a c ủ a các
c â u n ậ y n h ư là n h ữ n g b iê u h iệ n cụ th ể
k h á c n h a u củ a q u á t r ì n h "phi n g o ạ i độn g
hoá" ( d e - t r a n s i t i v i z a t i o n ) , sẽ c h i r a r ằ n g có
t h ê coi các c â u h ữ u q u a n là cá c k ế t c ấ u phi
ng o ại đ ộ n g ( d e - t r a n s i t i v e c o n s tr u c t io n s )
tr o n g T i ế n g Việt. N goài p h ầ n mỏ đ ầ u và
kết lu ậ n , nội d u n g c ủ a b à i v i ế t b a o gồm h a i
p h ầ n c h ín h :

1. v ể khái

n i ệ m

kết.

c ấ u

phi

n g o ạ i d ộ n g .

N g u y ề n H ổ n g C ổ n <M

2. Các k iể u kết c ấ u phi n g o ại đ ộn g tro n g
T iế n g Việt.

1. v ể khải niệm kết câu phi

n g o ạ i

động

1.1 Vâ n đ ề

N g u y ễ n K im T h ả n có lẽ là người đ ầ u
tiê n d ề c ặ p đ ế n đ ặc t r ư n g n g ừ p h á p - ngữ
n g h ĩa c ủ a k iể u c â u N 2 -V m à c h ú n g tôi gọi
là kiêu c ả u p h i ng o ại đ ộ n g tr o n g tiế n g
Việt. T h e o tá c giả [14, tr.5f)0 - 551) các câu
k iể u T h ư viết x o n g rồ i. Đ èn xe tắt. C ử a XV

đ ó n g là các c â u bị đ ộ n g có m ơ h ìn h c h ủ ngữ

- vị n g ữ được tạ o t h à n h t ừ các c ả u chủ
độ n g tư ơ n g ứ ng, t r o n g đó c h ù ngữ b iể u thị
đối tư ợ n g chi p h ô i c ủ a h à n h động, còn vị
n g ữ biểu thị h à n h d ộ n g ngo ại động. Các
tá c giả cuốn “N g ữ p h á p T iế n g V iệ t” (1975,
b ằ n g ti ế n g N g a) x ế p các c â u n à y v ào kiểu
“c â u chì t r ạ n g t h á i x ả y ciựng t r ê n các động
từ ngoại động" với lư u ý r à n g "chủ lìgử ỏ
đ â y k h ô n g ch ỉ c h ủ t h ể c ủ a h à n h độn g m à
ch ỉ k h á c h t h ể c ủ a nó, cịn vị n g ữ thì n ê u
lên t r ạ n g t h á i với t ư cách là k ế t q u ả củ a
cái h à n h đ ộ n g đ à dược th ự c h i ệ n ”(1975,
tr.196). N h ư vậy, N g u y ễ n Kim T h ả n và các
tá c giả “N g ừ p h á p T i ế n g Việt" giông n h a u
ô chỗ một m ặ t họ v ẫ n coi c h ủ n g ữ là d a n h
t ừ ch ỉ đối tư ợ n g bị tá c d ộ n g (h a y k h á c h
th ể ), còn vị n g ữ là đ ộ n g từ ngoại động,
n h ư n g m ặ t k h á c lại cho r ằ n g k ế t c ấ u c h ủ -
vị n à y b iể u th ị ý n g h ĩa t r ạ n g th á i (bị động
h a y k ế t q uả). T á n đ ồ n g với ý k iế n coi đ ây
là k iể u c â u có k h u ơ n h ì n h “c h ủ n g ữ - d a n h
từ k h á c h th ể , vị n g ữ - đ ộ n g t ừ ngoại động",
n h ư n g D iệp Q u a n g B a n cho r ằ n g vị n g ữ -
đ ộ n g t ừ ngo ại đ ộ n g c ủ a c â u k h ô n g chỉ
c h u y ể n h oá t h à n h đ ộ n g t ừ b iể u th ị ý n g h ĩa

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

2 0 Nguyt n Hổng còn

t r ạ n g t h á i m à “có t h ế c h u y ể n h o á t h à n h
động t ừ chì h à n h đ ộ n g nội đ ộ n g h o ặ c độ n g
từ chi t r ạ n g t h á i ”. C h ẳ n g h ạ n , t h e o tá c giả,
tro n g các câu: (1) N h à n à y bán. B à i n y

dcinỗ l m dở: (2) B à i là m rồi, T h ư viết 
chư a xong: (3) B ứ c tr a n h treo trên tư ờ n g ;

(4) Q uá n à y ă n được. S á c h n à y bá n c h ạ y , 
th ì ở (1) v à (2) “đ ộ n g từ có t ư c á c h c ủ a
n h ữ n g đ ộ n g t ừ chỉ h à n h đ ộ n g nội độ n g
n h iề u h ơ n ”, còn ò (3) và (4) đ ộ n g t ừ “có
n h iề u t í n h c h ấ t c ủ a n h ữ n g đ ộ n g t ừ chỉ
t r ạ n g t h á i ” [4, tr. 113 - 114). K h á c với các
tá c giá trô n , N g u y ễ n M in h T h u y ế t [15] coi
k iể u c ả u N h à x â y rồi là c ả u k h ô n g c h ủ n gữ 
với t â n ngừ d ứ n g đ ầ u có ’*một n g o ạ i đ ộ n g
từ v à m ột d a n h t ừ chi dôi tư ợ n g c ủ a h à n h
đ ộ n g v à p h á n b iệ t c h ú n g vói các cảu c h ủ -
vị cỏ vị n g ữ là d ộ n g từ nội d ộ n g (ví dụ: Cửa

m ở) và vị n g ữ là tí n h t ừ (ví dụ: N h à n à y 
x â y đẹp)''. Lê X u â n T h a i 112, tr . 1 4 8 - 180]

x ếp các c â u k iê u n à y v ào các n h ó m k h á c
n h a u : (1) các c â u cỏ đ ộ n g t ừ tá c dộn g
c h u y ê n t h à n h đ ộ n g t ừ t r ạ n g t h á i (Cừa mở.

Đèn tắt), (2) các c ả u có t h ê luỢc bỏ đ ộ n g từ

vị ngữ (T h u ố c n à y h ú t đ ậ m . R ư ợ u n à y

u ố n g rấ t n g on), (3) các c â u có c h ủ n g ữ công

cụ (Chỉci k h o á n à y m ở tủ lệch ), (4) các c â u 
bị dộn g (Kẻ th ù đ ả bị đ á n h b ạ i) v à b iế n t h ể 
c ủ a câu bị d ộ n g (B ữ a cơm đ ă dọn ra. N g ô i

n h à n à y x â y b ằ n g g ạ c h ), (5) các c â u p h i bị

đ ộ n g (S u n g m á y đ ặ t đ â y ! Đ ặ t đ à y!, N g ô i

n h à đ à x ả y xong). M ặc d ù tá c già đ ả cô

g ắ n g đ ư a r a m ộ t sô ti ê u ch í h ì n h th ứ c đẻ
p h â n b iệ t các n h ó m c â u t r ê n đ â y n h ư n g
n h iề u tiê u ch í tỏ r a k h ô n g có h iệ u lực rõ
rà n g . C h a n g h ạ n . th e o tá c giả, c â u p h i bị
độn g có th è p h â n b iệ t với c ả u bị đ ộ n g và
biên th ê cảu bị dộ n g b à n g (a) k h ô n g cỏ k h ả
n ă n g th è m được v à b ị% (b) có t h ể được d ù n g
khi cầu k h iế n r a lệ n h , (c.) có t h ể t h ê m đâ,

đ a n g . sẽ vào trư ớc d ộ n g t ừ [17, tr. 179).

N ê u á p d ụ n g b a tiê u c h í n à y cho h a i câu

p hi bị đ ộ n g S ú n g m á y đ ậ t ờ đ á y ! Đ ặ t đ à v ' 
và N g ô i n h à đ ỏ x â y x o n g c ủ a n h ó m (5) ở 
t r ê n th ì t a t h ấ y c â u t h ứ n h ấ t c h ỉ tư ơ n g

th íc h với các t i ê u chí (a) v à (b), c ò n c â u t h ứ
h a i chí tư ơ n g th í c h với t i ê u ch í (c). Và th ự c
lê, r ấ t khó ch ỉ r a sự k h á c biệt g iử a h a i c á u

B ữ a cơm đ ỏ d ọ n r a , được tá c giả coi là c â u

bị d ộ n g [12. tr. 179] v à N g ô i n h à đ ả x â y

x o n g , được coi là p h i bị đ ộ n g [12, tr. 182].

B à n g c h ứ n g là cả h a i c â u đ ể u có t h ể th è m

đư ợ c vào trư ớ c đ ộ n g t ừ vi n g ữ (B ử a cơm đ ã 
d ọ n ra > B ữ a cơm đ à đ ư ợ c d ọ n ra. N g ô i 
n h à đ á x ả y x o n g > N g ô i n h à đ à đư ợ c x ả y 
xong). C ao X u â n H ạ o [3] k h ô n g đi s â u

n g h iê n cứ u vê k iể u c â u n ày , n h ư n g khi
tiế n h à n h p h â n tích c ấ u t r ú c cú p h á p củ a
c â u và xác đ ịn h vai n g h ĩ a c ủ a đ ề v à k iể u
"sự tìn h " c ủ a t h u y ế t , t á c giả đ à d ầ n r a một
s ố ví d ụ với c h ú th íc h n h ư s a u :

Bộnh n h ả n ở p h ò n g ỉ 02 đ à m ỏ xong.
B ao n h iê u l ư h u ơ n g c h â n n ế n trên bàn
th ờ đ ều đ ả d à n h kĩ.

(Để là đối t h ể c ú a h à n h d ộ n g do vị từ
biểu thị)

Cưci n à y cư a được cả thép.

C h ìa k h o á ấ y k h ô n g m ở được cử a n à y

(Để là công cụ của h à n h dộng) [3, tr. 115]

Q u a c h ú th í c h ta t h ấ y C a o X u â n H ạo

c o i c á c c ả u t r ê n c ó c ấ u t r ú c đ ê - t h u y ế t ,

b iể u th ị m ột h à n h d ộ n g ch \ỉy ể n tác. B ằ n g
c h ứ n g là ô n g g á n cho d ể vai n g h ĩ a đối th ể ,

h o ặ c v a i n g h ĩ a c ô n g c ụ - c á c v a i n g h ĩ a c h ỉ

đi vối các sự t ì n h [+ độngl, [+ c h ủ ý] và
[+ c h u y ê n tác]. K hác vối C ao X u â n H ạo,
N g u y ễ n T h ị Q u y [16] gọi k iể u c ấ u tr ú c n à y
là c ấ u tr ú c tá c cá c h ( e rg a tiv e ), t r o n g đó “vị
từ m a n g n g h ĩa m ộ t t r ạ n g t h á i do c ái do cái
h à n h động vốn là m t h à n h n g h ĩa gốc c ủ a vị
từ g ây n ê n , v à clo đó c h u y ể n t h à n h v i từ

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

Các két câu phi ngoai dộng Irons: Tiếnu Việt 21

tĩn h ", còn “dể ch i vai đôi tư ợ n g m a n g cái
t r ạ n g t h á i ấ y (h a y đ a n g ỏ tr o n g t r ạ n g t h á i
ấy". Vì vậy, t r o n g khi C ao X u â n H ạo cho
r à n g đ ề là đôi the* N g u y ễ n Thị Q u y lại g án
cho đẽ chức: n â n g d ư ơ n g t h ể - vai n g h ĩa đặc

t r ư n g cho kiêu vị t ừ t r ạ n g th á i. T u y n h iê n ,
th e o tá c giả, c ũ n g cỏ trư ờ n g hợp vị từ biểu
th ị q u á t r ì n h h o ặc h à n h đ ộ n g ch ứ k h ô n g
p h ả i c h u y ể n h oá h o à n to à n t h à ỉ i h vị t ừ
t r ạ n g th á i. Ví d ụ , với h a i c â u c ử a sô m ở h é 
v à C ửa sô m ỡ ra, tá c giả cho r à n g c â u th ứ 
n h ấ t b iể u th ị t r ạ n g t h á i còn c â u t h ử hai
biểu th ị q u á t r ì n h và s ự k h á c b iệ t n gừ
n g h ía ỏ đ â y do các t r ạ n g n g ừ cách thức
“h é ” v à “r a ” q u y ế t đ in h . Còn với các câu
n h ư N h à n à y b á n , K h ú c n à y k h o ... th ì vị từ 
cốt lõi k h ô n g ch ỉ m ột t r ạ n g t h á i h iệ n th ự c
m à là "m ột h à n h đ ộ n g c h ư a th ự c h iệ n được
d ự t í n h ”, tức là n h ữ n g h à n h đ ộ n g dược tìn h
th á i h o á b ằ n g các vị từ cần, nên, p h á i [16, 
tr. 87].

T óm lại, x u n g q u a n h các c â u h ữ u q u a n ,
ý k iế n c ủ a các n h à n g h iê n c ứ u còn k h ác
b iệ t n h a u k h ô n g chì về tê n gọi m à cả vê

đ ặ c đ i ể m v à k i ể u l o ạ i c ấ u t r ú c - n g ữ n g h ĩ a

củ a k i ể u câ u này: Đó lằ m ộ t k iể u c ấ u tr ú c -

ngữ n g h ĩa nhất, d ịn h (ngoại động, nội động,
bị động, hoặc c â u có bổ n g ữ đảo...) h a y là

m ộ t t ậ p h ợ p c ủ a n h i ề u k i ể u c ấ u t r ú c - n g ữ

n g h ĩa k h á c n h a u ? T r o n g bài v iế t này, dự a
theo q u a n đ iể m c ủ a G ivón 18], c h ú n g tôi sẽ
giải q u v ể t v ấ n d ề th e o h u ố n g th ứ hai, coi
các c â u đ a n g x é t n h ư là các k ế t c ấ u phi
ng o ại động, s ả n p h ẩ m c ủ a q u á t r ì n h phi
ngoại đ ộ n g h oá các k ế t c ả u c h ủ đ ộ n g -
ngoại đ ộ n g ( a c t i v e - t r a n s i t i v e ) tư ơ n g ứng,
n h ư n g k h á c n h a u về n g h ía b iê u hiệ n .

1.2. K h á i n iệ m kết c ấ u p h i n g o ạ i đ ộ n g

T h e o G iv ó n [8, tr .5 6 7 - 571) t r o n g các
ngơn n g ữ có d ạ n g bị đ ộ n g đ iể n h ìn h
(prototypical p a s s iv e voice)» q u á t r ì n h “bị

độn g h o á ” (p a s s iv iz a tio n ) các k ế t c ấ u chủ
dộng - ngo ại d ộ n g t h à n h các k ế t c ấ u bị
đ ộ n g g ắ n liền với n h ữ n g biến đổi có liên
q u a n đ ế n b a t h a m tô n g ữ n g h ĩa cần yếu
n h ấ t c ủ a c h ú n g là: (a) g iá n g c ấ p (dem otion)
h a y là phi đ ể h oá (đ e -to p ic a liz a tio n ) tác
th ể , (b) t h ă n g cấp (p ro m o tio n ) h a y là đổ
h o á (to p ic a liz a tio n ) dơì t h ể và (c) t r ạ n g
t h á i h o á ( s ta t iv iz a tio n ) đ ộ n g từ ngo ại độn g
b à n g các d ấ u h iệ u h ì n h th á i. T u y n h iê n ,
tá c giả c ũ n g ch ỉ r a r ằ n g , bôn c ạ n h các két
c ấ u bị đ ộ n g h o à n t o à n đ á p ứ n g các ti ê u ch í
tr ê n , có n h ữ n g k ế t c ấ u bị đ ộ n g h o á k h ô n g
h o à n to à n , với q u á t r ì n h b iế n đôi chi đ á p
ứ n g được m ộ t h oặc h a i tiê u chí c ủ a c ấ u

tr ú c bị động, c h ẳ n g h ạ n các c ấ u tr ú c đ ả o bố
n g ữ (in v erse), p h ả n bị đ ộ n g ( a n ti- p a s s iv e ),
chủ cách (e rg a tiv e ), vv. G ivón [8] gộp
c h u n g t ấ t cả các k ế t c ấ u bị d ộ n g h oá h o à n
to à n và k h ô n g h o à n t o à n n à y vào c ù n g m ộ t
n h ó m gọi là họ các k ế t c ấ u phi n g o ạ i động
(a fam ily of d e - t r a n s i t i v e c o n s tru c tio n s ),
đ ồ n g thịi ơ n g gọi q u á t r ì n h b iế n đổi h ì n h
t h à n h các k ế t c ấ u n à y là q u á t r ì n h “phi
ngoại độ n g h o á ” ( d e - tr a n s i tiv i z a ti o n ) . Để
c ặ p đ ế n v ấ n đ ể n à y , tá c giả v iế t tr o n g
h ầ u h ế t các n g ô n n g ữ người t a k h ô n g t h ể
nói đ ế n k ế t c ấ u bị động. Đ ú n g ra, người ta
n ê n nói đ ế n m ộ t h ọ lớn tiề m t à n g c ủ a các
k ế t c ấ u p h i ng o ại động. T ấ t c ả các k ế t c ấ u
tr o n g họ n à y í t n h ấ t có m ộ t tiể u ch ứ c n ă n g
c h í n h c ủ a d ạ n g bị d ộ n g đ iể n h ìn h . Tuy
n h iê n , m ộ t sô k ế t c ấ u t r o n g dỏ có n h iề u
th u ộ c t í n h bị d ộ n g - c ả về ch ứ c n ă n g và cấu
tr ú c - hớn m ộ t s ô "k ế t c ấ u k h á c ’ [8, t.r.619).
Môi q u a n h ệ g iữ a k ế t c ấ u bị đ ộ n g điển
h ì n h với các k ế t c ấ u liên q u a n có n h ữ n g
tư ơ n g d ồ n g v à dị biệt với k ế t c ấ u bị động
c ũ n g đ ã được đ ề cập và là m s á n g rõ tro n g
n h i ề u cơng t r ì n h n g h iê n cứu n g ữ p h á p
ti ế n g A n h ( G r i m s h a w 1990, H u m p h r e y s

1994).

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

2 2 Nguyên Hổng cỏ n

T r o n g T iế n g V iệt, m ặ c d ù v ấ n đẻ c â u bị
d ộ n g còn là v ấ n d ể đ a n g t r a n h lu ậ n n h ư n g
k h ơ n g ít các n h à n g h iê n cứ u c ũ n g cho r ằ n g
các c â u k iể u N 2-đưỢ c/bị-V n h ư N a m bị

(m ẹ) m ắ n g . H à n g đư ợ c (công n h â n ) c h ấ t 
lén xe. Có t h ể đ á p ứ n g các ti ê u c h í c ủ a c â u

bị độ n g (H o à n g T r ọ n g P h i ế n 1982, ủ y b a n
K hoa học x ă hội 1983, Lê X u â n T h ạ i 1994,
Diệp Q u a n g B a n & N g u y ễ n T h ị T h u ậ n
2000), bởi vì:

a) T h ê từ N l b iể u h i ệ n tá c t h ể c ủ a
h à n h độn g do vị t ừ (V) b iể u t h ị k h ô n g x u ấ t
h iệ n ở vị t r í c h ủ n g ủ c ủ a c â u m à h oặc bị
lược bỏ, h oặc bị g iá n g c ấ p t h à n h bố n g ữ (bố
n g ữ tác thể).

b) Đ ứ n g ỏ vị t r í đ ầ u c â u t r o n g vai trò
ch ù n g ừ là t h ể từ phi tá c t h ể N 2 (biểu thị
đối th ể , n h ặ n th ể , m ụ c ti ê u h a y công cụ...),

v ố n là b õ n g ữ t r o n g c ấ u t r ú c c h ủ đ ộ n g -

ngoại động.

c) VỊ t ừ t r u n g t â m (V) được t r ạ n g th á i
h oá b ằ n g h a i phó t ừ đư ợ c hoặc bị h à n h

ch ứ c n h ư h a i y ế u t ố t ừ v ự n g - n g ữ p h á p
góp p h ầ n đ á n h d â u k iế n t r ú c bị động.

N ế u so s á n h các c ả u N 2 - V (lang x é t
với các câu bị đ ộ n g đ iể n h ì n h t r ê n đ â y ta
th ấ y c h ú n g g iông n h a u ỏ h a i ti ê u chí: (a) -
c h u y ể n t h ể t ừ N l b iể u th ị tá c t h ể khỏi vai
c h ủ n g ữ (tro n g tr ư ờ n g hợp n à y là lược bỏ),
và (b) - đ ư a t h ể t ừ p h i tá c t h ể N 2 lên trư ớ c
vị từ đ ể là m c h ủ ngữ. S ự k h á c b iệ t g iữ a hai
kiểu c â u n à y ch ỉ t h ể h i ệ n rõ r à n g ở ti ê u ch í
(c) - cách th ứ c t h ế h iệ n v à mức độ t r ạ n g
th á i hoá vị t ừ ngoại động: vị từ t r o n g k iể u
c â u N 2-V k h ô n g được t r ạ n g t h á i h o á h ằ n g
các phó t ừ b ị/đ ư ợ c có ý n g h í a bị đ ộ n g n h ư

ờ k iể u câu N 2 -đ ư ợ c /b i-V m à b ằ n g các p h ụ

từ, p h ụ ngứ chí t ì n h t h á i, cá c h th ứ c, th ò i
gian, kết quả* vv. T u y n h iê n , tr o n g th ự c t ế

n h i ề u c â u N 2 -V c ù n g ti ề m t à n g k h ả n ă n g
th ê m bì hoặc đư ợ c đ ể trò t.hảnh c â u bị độn g 
(ví dụ: N h à x â y rối > N h à được x â y rồi.

T h ư đ ả ch u yê n ch o a n h ấ y > T h ư đ ã được 
ch u yế n cho a n h ấ y). N h ữ n g c h ứ n g c ứ n à y

cho t h ấ y các c â u N 2 - V r ấ t g ầ n gũi với các
c â u bị đ ộ n g đ iể n h ì n h N 2 -đ ư ợ c /b i-V . D ựa

vào gợi ý c ủ a G iv ó n , c h ú n g tôi cho r ằ n g có
t h ế coi các c â u N 2 - V đ a n g xét là các c â u có
c ấ u tr ú c p hi n g o ạ i đ ộ n g - m ột k i ê u c â u
t r u n g g ia n n ằ m g iữ a các c â u c h ủ đ ộ n g -
ngoại d ộ n g ( N 1 -V -N 2 ) v à c â u bị đ ộ n g điển
h ĩn h (N 2-được/bị-V ). T h e o đó, t h a y t h ế cho
s ự đôi lậ p lưỡng p h â n c h ủ đ ộ n g <-> bị đ ộ n g 
t r u y ề n th ố n g , m ộ t t h ế đối lập đ à g ạ t s a n g
b ê n c ạ n h các c â u k iể u N 2 -V , c h ủ n g tôi đề
n g h ị m ộ t t h ê dôi lậ p t a m p h á n c h ủ đ ộ n g -

n g o ạ i đ ộ n g <-> p h i n g o ạ i đ ộ n g < > bị độ ng ,

m ộ t t h ế đối lậ p mới k h ô n g chỉ b ao h à m cả
k ế t các k ế t c ấ u N 2 -V m à còn chỉ r a được
môi q u a n h ệ g iữ a c h ú n g vói các k ế t cấu
ngo ại đ ộ n g và bị đ ộ n g đ iể n h ìn h . Có t h ể
h ì n h d u n g mồĩ q u a n h ệ đỏ n h ư sau :

1. Kết cấu n g o ạ i đ ộ n g c h ủ d ộ n g ( N l
-V-N2):

C h ú n g ta n én g iả i q u y ế t n g a y việc này, 
H ọ đ ã x â y n h à x o n g roi.

2. K ế t c ấ u p h i ng o ại d ộ n g (N 2-V)

V iệc n à y n ê n g iả i q u y ế t ngay. N h à xà y 
x o n g rồi.

3. K ết c ấ u bị đ ộ n g (N2-đưỢc/bị-V)

Việc n à y nên đư ợc g iả i q u y ế t ngay. 
N h ò được (họ) x á y x o n g rồi.

Dưới đ â y bài v iế t sẽ đi s â u x em x é t các
k iể u k ế t c ấ u p h i ngo ại d ộ n g (N2-V),
còn các k ế t c â u bị d ộ n g (N 2-được/bị-V )
sẽ được đ ề c ậ p đ ế n tr o n g m ột dịp k h á c .

</div>
(5)<div class='page_container' data-page=5>

Các két cáu phi ngoai độntĩ Irong Tiéng Việt 23

2. C á c k i ể u k ế t c ấ u p h i n g o ạ i d ộ n g
t r o n g T i ê n g V i ệ t

N h ư vậy, kết c ấ u p h i ngo ại d ộ n g (N2-
V) là k iê u kết. c ấ u t r u n g g ia n n ằ m g iừ a các
k ế t c â u c h ú đ ộ n g - ngo ại đ ộ n g (N 1 -V -N 2 )
v à bị độ n g đ iể n h ìn h ( N 1 - được/bị-V). Mặc
d ủ k h á g iông n h a u vê h ì n h th ứ c (gồm m ột
t h ể từ phi tá c t h ể N2 đ ầ u c â u và s a u cỉó là
m ộ t vị từ tác* dộn g V. cỏ h o ặ c k h ô n g có p h ụ
t ừ h a y p h ụ n g ừ di k èm ), n h ư n g t r ê n thự c
tế , các kết c ấ u phi ngo ại đ ộ n g d a n g .xét có
s ự k h á c n h a u về c â u t r ú c - n g ữ n g h ĩa , và
ctó là lý do c h ín h d ẫ n đ ế n n h ữ n g kiến giải
k h á c n h a u n h ư dà t h ấ y ỏ tr ê n . D ự a tr ê n
việc k iể m c h ứ n g b ằ n g n h i ề u t h u p h á p h ìn h
th ứ c , c h ú n g lôi p h â n biệt b a kiểu kèt cấu
p h i n g o ạ i d ộ n g có c ả u t r ú c - ngừ n g h ía

k h á c n h a u là: a) Các k ế t c ấ u phi ngoại
d ộ n g h à n h động; b) Các k ế t c ấ u phi ngoại
d ộ n g q u á tr ì n h ; c) C ác k ế t c ấ u phi ngoại
đ ộ n g t r ạ n g th á i.

2.1. Các kết cấu p h i n g o ạ i đ ộ n g h à n h đ ộ n g

H à n h đ ộ n g là m ột s ự t ì n h ị+clộng] và
[+ e h ủ ý]. C ác th u ộ c t í n h n g ữ n g h ĩa n à y cỏ
t h ể dược kiể m c h ử n g b ằ n g n h ữ n g biểu h iệ n
k h á c n h a u n h ư k h á n ă n g h o ạ t đ ộ n g n h ư
một c â u c ầ u k h iế n h o ặ c t h a m gia vào k ế t
c ấ u c ầ u k h iế n , k h ả n ấ n g t ì n h t h á i h oá
b à n g n h ữ n g l ừ b a o h à m ý c h ủ động, k h ả
n à n g có các vai n g h ĩa m ụ c đích, cơng cụ
h a y kè h ư ỏ n g lợi.... (D ik 1981, C ao X u ân
ỉ lạ o 1991, N g u y ề n Thị Q u y 1994). T ư liộu
cho th ấ y th ỏ a m ã n n h ữ n g ti ê u c h í t r ê n đ â y

\ầ các c â u N 2-V có các d ấ u h iệ u s a u dây:

a) C h ứ a các vị từ t ì n h t h á i đ á n h d ấ u
h à n h vi c ầ u k h iế n n h ư n ê n , cần, p h á i, h ã y ,

đ ừ n g , chớ...

(1) a. V ấn đ ề n à y p h ả i n g h iê n cứ u kỹ.

b. V iệc n à y nên g iả i q u y ế t ngay.

c. C h u y ệ n ấ y đ ừ n g đê a i biết.

Đ ây là n h ữ n g c â u m à D iệp Q u a n g Ban
gọi là h iệ n tư ợ n g " t r u n g h ồ hố d ạ n g bị
dộng*'.

b) C h ử a các vị t ừ t ì n h th á i biểu hiện
n é t n g h ĩa [+ c h ủ ý] Iihư cố, g ắ n g , đ ịn h ,

to a n ...

(2) a. Việc n à \ đ in h đê lạ i n g à y m ai.

• b. C h u yện á y ÇO g i ữ ch o k ín .

c) Có vai tá c t h ê (chú t h ể c ủ a h à n h
độ n g c h u y ế n tác) ở ngói t h ử n h ấ t hoặc th ử
h a i x u ấ t h iệ n h i ể n n g ô n n h ư là hơ ngừ:

(3) a. Có n à y rá n con nhé.

b. T h ô i m ìn h Q, n á m n à y đ ê d à n h đ ến

trư a c h ứ .

d) Có k h á n ă n g có t h ê m các bơ n g ữ chì
m ục đích, đích đ ế n h a y kẻ h ư ỏ n g lợi (các
vai n g h ía đ iể n h ì n h c ủ a vị từ h à n h động)
vào vị tr í s a u V:

(4) a. K h ú c n à y k h o k ỹ đ ê m a i ă n .

b. S ò g à b à y vào rnỏt d ĩ a , p h a o g à b à y

vào m ô t đ ỉa .

c. Việc n à y cần g iò i q u y ế t n g a y cho tơi 
(nhé),

e) Có vị t ừ (V) được d ù n g độc lập, được
p h á t â m với một. đ iế m n h ấ n , b iể u h iệ n ý
c ầ u k h iê n :

(5) a. C á n à y rán.

b. K h ú c n à y k h o (còn k h ú c k ia rán).

c. S ú n g m á y đ ặ t đ â y ! đ ậ t đ â y !

T h e o N g u y ễ n T h ị Q u y [16, tr.8 7 ] d ây
là n h ữ n g c â u có "vị t ừ c ố t lõi k h ô n g chỉ m ột
t r ạ n g t h á i h iệ n th ự c do m ộ t h à n h đ ộ n g để
lại (...) m à là m ộ t h à n h đ ộ n g c h ư a h iệ n
th ự c được d ự tín h ; tứ c là m ộ t h à n h động

</div>
(6)<div class='page_container' data-page=6>

24 Nguyên Hỏng Cồn

được tì n h t h á i h oá b ằ n g m ột vị t ừ t ì n h t h á i
m a n g một n é t n g h ía mơ hổ, b a o gồm
n h ữ n g n é t n g h ía g ầ n vối [- h iệ n th ự c] Ị+dự

tín h ] [+ t ấ t y ếu ) (’’c ầ n ”, "nên", " p h ả i”). T u y
n h iê n , c h ú n g tôi cho r ằ n g , m ặ c dù đ ã t h a y
đối h ìn h th ứ c t h à n h m ộ t c â u p h i ngo ại
động, n h ư n g vê m ặt Ý n g h ĩ a các c â u N 2-V
ở (e) v ẫ n b iể u h iệ n một m ộ t sự t ì n h [+động]
và [+chủ ý], tứ c là m ộ t h à n h đ ộ n g (Dik
1981, C ao X u â n H ạo 1991). B à n g c h ứ n g là
x é t về chứ c n ă n g d ụ n g học c h ú n g v ẫ n được
d ù n g n h ư n h ữ n g c â u c ầ u k h iế n có đích
ngơn t r u n g dược đ ả n h d ấ u b ằ n g m ộ t điể m
n h ấ n . Xét về k h ả n â n g cải b iế n các c â u n à y
có k h ả n à n g cái b iế n t h à n h các c â u p h i
ngoại dộ n g h à n h đ ộ n g có d ạ n g th ứ c (a), (b),
(c), (d).

N h ũ n g d ấ u h iệ u t r ê n cho t h à y t r o n g
các cảu phi ngo ại đ ộ n g N 2 -V d a n g xét, V
v ẫ n m a n g h a i n é t n g h ĩa [+động3 v à [+chủ
ý], mặc d ù tín h l+ e h ủ ý] c ủ a V có p h ầ n h ạ n
c h ế hơn ở các k ế t c ấ u c h ủ đ ộ n g - ngoại 
dộ n g điển h ìn h , b iể u h iộ n ở chỗ tá c t h ể c ủ a
h à n h độn g k h ô n g x u ấ t h iệ n h iể n ngô n
trư ổc V. Đế p h â n b iệ t với các kết c ấ u c h ủ
dộng - ngoại đ ộ n g và m ặ t k h á c với các kết
cấu phi ngo ại d ộ n g N 2 -V k h á c , c h ú n g tôi
gọi kiêu k ế t c â u N 2 -V b iể u h iệ n h à n h độ n g
n à y là kết c ấ u phi ngoại d ộ n g h à n h động.
Xét về m ặ t h ìn h th ử c, các kết c ấ u phi
ngoại đ ộ n g h à n h đ ộ n g n à y giông với các
k ế t c ấ u phi ngoại đ ộ n g (cùng có c â u tạ o

N 2-V) n h ư n g x é t v ề m ặ t n g ữ n g h ĩa , c h ú n g
lại g ần với các k ế t c ấ u ng o ại d ộ n g - c h ủ
đọng (cùng b iể u th ị m ộ t h à n h đ ộ n g c h u y ể n
tác). Có th ế nói đ â y là các k ế t c ấ u ngoại
động về m ặ t n g ừ n g h ĩa n h ư n g p h i ngoại
độn g về m ặ t n g ữ p h á p . T u y n h iê n , vi s ự
p h â n b iệ t ng o ại đ ộ n g - p hi ngo ại đ ộ n g xét
vê m ặ t n g ữ p h á p là s ự p h â n biệt c h ủ y ếu
d ự a t r è n ti ê u chi h ì n h th ứ c (đặc đ iể m cấu
tạo), n ê n th e o c h ú n g tôi cỏ t h ể coi các k ế t

c ấ u N 2 - P n à y n h ư một tiể u loại c ủ a các k ế t

cấu phi ngoại động của Tiếng Việt.

2 .2 C ác kết cấ u p h i n g o ạ i đ ộ n g q u á tr ìn h

Q u á t r ì n h là m ột s ự t ì n h [+động] và [-
c h ủ ý]. N é t n g h ĩ a [+dộng] p h â n b iệ t q u á
t r ì n h với t r ạ n g t h á i , CÒ11 n é t n g h ĩa [-c h ủ ý]
p h â n b iệ t q u á t r ì n h với h à n h động. V ậ n
d ụ n g các tiê u c h í h ì n h th ứ c c ủ a vi từ q u á
t r ì n h đ ể k iể m n g h iệ m , c h ú n g tôi n h ậ n t h à y
có t h ể xếp v ào ti ể u n h ó m n à y các k ế t c ấ u
N2-V:

a) Có V là m ộ t vị t ừ độc lậ p được p h á t
â m b ìn h th ư ờ n g , k h ô n g cỏ điế m n h ấ n : Đ èn

tắt. Cửa m ò. X e d ừ n g 114],

b) Có V được m ỏ rộ n g b à n g các p h ụ t ừ
chỉ thời g ia n (dà, đ a n g , đư ơng, sẽ, v ừ a ,
mới, sắp), sự ti ế p d iễ n (cũng, v ẫn , còn), s ự
k ế t t h ú c (xong» rồi, h ế t), h ư ớ n g (ra, vào,
lên, xuống...), vv. Ví dụ:

(6) a. C â u c h u y ệ n còn đ ư ơ n g nói d ờ (...)

b. B à n rượu (ỉâ b à y x o n g .

c. B á t ch o ỗt h ỳ p x o n g rồi (...)

d. Đ ỗ đ à i rọ i, lá rử a rối, g ạ o n ếp ch iêu

r ồ i.

e. C ái th ú n g d ư a ra, cá i rá đ ư a vào (...)

c) Có V được m ỏ r ộ n g b à n g các p h ụ n g ữ
chỉ thòi đ iể m , nơi ch ố n , c h ấ t liệ u h oặc
p h ư ơ n g tiện:

(7) a. N h à n à y x â y t ừ n ă m n g o á i.

b. C on b ú p bê N h ậ t h a y treo ở bên

m iế n g k í n h .

c. T h á n h g iá đ ú c h ằ n g đ ồ n g .

X ét th e o m ụ c đích p h á t ngơn, có t h ế
t h ấ y k h á c với các c â u N 2 -V b iê u t h ị h à n h
động, các c â u N 2 - V t r ê n d â y k h ó n g được
d ù n g là m c á u c ầ u kl]iến m à là n h ữ n g cáu

</div>
(7)<div class='page_container' data-page=7>

Các kết cấu phi ngoại động trong Tiêng Việt 25

tư ờ n g t h u ậ t th ô n g b á o v ề m ộ t s ự kiệ n . Xét
v é m ặ t h ìn h thức, c h ú n g tòi t h ấ y ở các c â u
N 2 -V này:

+ Có t h ể th ê m vào trư ớ c h o ặ c s a u V
các từ n g ữ cớ h à m c h ứ a n é t n g h ĩa [+động]
IŨ1Ư các y ế u tô' chi tốc độ, â m t h a n h , diễn
tiế n , hư ớng, thời đ o ạ n , s ự b ắ t đ ầ u h oặc kết
th ú c , vv:

(8) a. Đ èn b ỗ n s n h iê n tắ t p h u t đi.

b. C ử a m ở tr o n g 5 p h ú t .

c. C ứa xà lim m à to a n g ra rồ i.

d. N g ọ n roi còn v ụ t h a i cá i n ữ a lên

ngư ời K hoa.

+ S ự có m ặ t (hiến n g ô n h a y h à m ẩn)
c ủ a vai tá c t h ể k h ô n g rõ n h ư ở k iể u câu
N 2-V b iế u th ị h à n h động: ở h ầ u h ế t các

c â u k iê u n à y c h ú n g ta k h ô n g dề d à n g Iìhặn
r a tác th ê là người nói, ngư ời n g h e h ay
người t h ứ ba. s ở dĩ n h ư v ậ y là vì ớ k iể u câu
n à y người nói k h ô n g t h ô n g b á o về h à n h
đ ộ n g c ủ a m ộ t c h ủ t h ể m à chỉ th ô n g báo
n h ữ n g g\ x ảy r a đổi với m ộ t k h á c h t h ể (vốn 
là “đôi tư ợ n g c ủ a h à n h đ ộ n g ’). N h ậ n xét
c ủ a N g u y ề n M in h T h u y ế t c h o r à n g tr o n g
c â u “N h à x ả y rồi” - cái q u a n t r ọ n g k h ô n g 
p h ả i là ai xây m à là n h ữ n g ch i t i ế t của
h à n h đ ộ n g xảy: ỏ đ â u , k h i nào, n h ư th ê 
nào, xong c h ư a ...” (15, tr.9 ) h o à n to à n xác
đ á n g vối kiểu câu này. So s á n h , c h ả n g hạn»
ba câu:

(9) a. C ử a mở.

b. C ử a m ở rồi.

c. C ử a n à y nên m ở ra.

C h ú n g t.a t h â y tr o n g k h i các c â u (9a)
và (9b) g ầ n n h ư k h ô n g n g ụ ý gì về s ự h iệ n
diện c ủ a m ộ t tá c t h ê t h ì c â u (9c) lạ i h à m
chỉ tác t h ể c ủ a h à n h đ ộ n g m ỏ là người 
nghe. C h ín h đ iề u đó đ ă l à m cho N 2 (cửa)

c ủ a các c â u (9a) v à (9b) có x u h u ỏ n g tr ỏ
t h à n h m ộ t q u á th ô (p ro cesso r) hòn là đối
thổ, t r o n g khi ỏ (9c) N 2 v ẫ n có tư các h là

đối thể. Đ ấ y là m ộ t t r o n g n h ữ n g lí do dể
c h ú n g tôi coi (9a) và (9b) là các c â u b iể u thị
q u á t r ì n h cịn (9c) là c â u b iế u thị h à n h
động, m ặc dù cả b a c â u có c ù n g m ộ t vị từ
t r u n g t â m là mờ. T u y n h iê n , n ế u so với
kiêu c ả u N 2 -V chi t r ạ n g t h á i dưới đ â y thì
tí n h “tá c th ế '’ ( a g e n tiv e ) c ủ a k iê u c â u q u á
t r ì n h v ẫ n m ạ n h hơn. B ằ n g c h ứ n g là đỏi khi
tá c t h ể c ủ a h à n h đ ộ n g n g u y ê n t h u ỷ có t h ể
được khôi p h ụ c b ằ n g m ộ t p h ụ n g ử có các
giới t ừ d o h oặc bởi:

(10) a. C h ù a x â y (...) bời m ộ t n h à s ư ấ n Độ.

b .C h ừ a d o m ộ t n h à s ư ấ n Độ x â y rồi.

h a y dược h iể n ngô n h o á ở vị t r í trước V,
b iế n k ế t c â u N 2 -V t h à n h m ột k ế t c ấ u chủ
đ ộ n g có bơ n g ừ đào:

(11) N h à x â y rồi > N h à tô i x â y rồi.

+ V nói c h u n g k h ô n g ư a th íc h các vai
n g h ĩa m ụ c đích, cơ n g cụ h a y ngiíịi hư ờ ng
lợi - các vai n g h ĩ a đ ặc t r ư n g cho vị t.ừ h à n h
động, c h ẳ n g h ạ n c h ú n g ta ít nói:

(12) a . *Đèn tắ t cho e m .

*cửa

m ở b ằ n g c h ia kh o á .

c. * N h à x â y rồi đ ê ở.

+ K h ô n g có m ặ t các vị t ừ tì n h t h á i có
n é t n g h ĩa f+ c h ủ ý] {cố, g ắ n g , to a n t đ ịn h ...), 
t r ừ phi được d ù n g n h ư m ột t h ủ p h á p n h â n
h o á ( 12c) :

(13) a. *Đ èn c ố tắt.

b. *C ửa to a n mở.

c. ? N g ọ n roi còn c ố v ụ t h a i cái n ữ a lẽn

ngư ờ i K hoa.

n h ư n g lạ i có k h ả n ă n g c h ấ p n h ậ n các p h ụ
từ bị, được ở vị t r í trư ớ c V đ ê t r à t h à n h c ấ u 
t r ú c bị động:

</div>
(8)<div class='page_container' data-page=8>

2 6 Nguyên Hồng Con

(14) a. C ửa m ở ra > C ử a đư ơc m ở ra.

b. N h ả x á y rồi > N h à đươc x â y rồi.

c. T em p h iế u c ắ t h ế t rồi > T e m p h iế u

bi că t h ế t rồi.

Đ ặc đ iể m n à y k h ơ n g có ỏ các c â u N 2 -V
b iể u thị h à n h độ n g v à t r ạ n g th á i.

+ K h ô n g được d ù n g là m c â u c ầ u k h iế n
hoặc t h a m gia vào các k ế t c ấ u c ầ u k h iế n
n h ư c â u h à n h động:

(15) a. *Đ èn tắ t ! a \ *H ọ y ê u c ầ u đ è n tắt.

b. *C ửa m ở ! b \ *NÓ ra lệ n h cử a mở.

c. * N h à x â y rồi! c \ *Tôi sai n h à x â y rồi.

và c ũ n g k h ô n g t h a m gia v ào các k ế t c ấ u so
s á n h n h ư c â u t r ạ n g t h á i, t r ừ p h i V có t h ê m
các p h ụ n g ữ các h th ứ c đ ể trở t h à n h V
t r ạ n g th á i:

(16) a. *Cửa n à y m ở h ơ n cử a k ia > a \ c ử a

n à y m ở d ễ hơn cử a k i a .

b. * N h à n à y x â y n h ấ t rồi. > b ’. N h à

n à y x â y đ ep n h ấ t là n g rồi.

N h ữ n g d ấ u h i ệ u t r ê n c h ứ n g t ỏ c á c c â u

N 2-V k iể u Đ èn tắ t. C ử a m ỏ. N h à x ả y rồi.

B à n rượu đ ã b à y x o n g ... k h ô n g p h ả i là các

c â u p h i n g o ạ i đ ộ n g b i ể u t h ị h à n h đ ộ n g h a y

t r ạ n g t h á i . T h e o c h ú n g t ô i , c ó t h ể c o i đ â y

l à c á c c â u p h i n g o ạ i đ ộ n g q u á t r ì n h , m ộ t

t i ể u l o ạ i c ủ a c á c k ế t c ấ u p h i n g o ạ i đ ộ n g .

X ét về m ặ t c ấ u t ạ o v à n g ữ n g h ĩa , k iể u c â u

p h i n g o ạ i đ ộ n g q u á t r ì n h n à y r ấ t g ầ n g ũ i

v ớ i k i ể u c â u b ị đ ộ n g v à c h ú n g c ó t h ể

c h u y ể n h o á t h à n h c â u b ị đ ộ n g n ế u t h ê m

“ đ ư ợ c ” , “b ị ” v à o t r ư ớ c V ( x e m v í d ụ 14 ở t r ê n ) .

2 .3 C ác k ế t cấ u p h i n g o ạ i đ ộ n g tr ạ n g th á i

T r ạ n g t h á i là m ộ t s ự t ì n h [-động], [-
chủ ý]. X ét vể m ặ t h ì n h th ứ c , cá c c â u b iể u

t h ị t r ạ n g t h á i s ẽ l o ạ i t r ừ c á c

dắu

h i ệ u h ì n h

th ứ c c ủ a h à n h đ ộ n g v à q u á trìn h . K ế t q u á
k iể m c h ứ n g th e o các ti ê u chí h ìn h t h ứ c cho

t h ấ y c ó t h ế x ế p v à o t i ể u n h ó m c á c k ế t c â u

N 2 -V :

a) Vối V có các p h ụ từ, p h ụ n g ừ ch ỉ

c á c h t h ứ c , đ ặ c đ i ể m đ i k è m :

(17) a. S á c h n à y đọc hay.

b. N h à n à y x â y đ e p .

c. M ôn n à y h ọ c khó.

b) H oặc có p h ụ t ừ dươc chỉ k h ả n ă n g

h o ặ c h ệ q u ả :

(18) a. C ưa n à y cứ a đư ơc cá thép.

b. Q u ả n à y k h ô n g ă n đươc.

T ấ t cả các kết. c ấ u N 2-V t r ê n đ â y có
n h ữ n g d ấ u h i ệ u h ì n h th ứ c c h u n g n h ư sau :

+ V k h ô n g k ế t hợp với các t ừ n g ữ có

n é t n g h ĩ a [ + đ ộ n g ] , c h ẳ n g h ạ n c á c t ừ n g ữ

c h ỉ t ố c đ ộ , â m t h a n h , h ư ớ n g , t h ò i đ o ạ n ,

d i ễ n t i ế n , s ự k h ở i đ ầ u h o ặ c k ế t t h ú c :

(19) a. * S á c h n à y đ ọ c h a y rấ t n h a n h .

b. * N h à n à y x ã y đ ẹ p ir o n s 5 th á n g ■

c. *M ôn n à y đ a n s hoc k h ó .

+ H o à n to à n loại t r ừ sự có m ặ t (hiển
ng ơ n h a y h à m ẩ n ) c ủ a vai tá c t h ể c ủ a h à n h
động:

(20) * S á c h n à y đọc h a y bởi tô i.

+ C ác v a i công cụ , m ục đích, người
h ư ở n g lợi nói c h u n g k h ô n g có m ặ t; tu y
n h iê n n ế u c h ú n g x u ấ t hiệ n , k ế t c ấ u N 2 -V
có k h ả n ă n g trỏ t h à n h c â u q u á t r ì n h hoặc
h à n h đ ộ n g hơn là c â u t r ạ n g th á i:

(21) a. B ứ c tr a n h n à y treo h ằ n g sơi d ã y

ih é p r ấ t chắc.

b. C á n à y rá n k ĩ cho m e nhé.

</div>
(9)<div class='page_container' data-page=9>

Các kết cấu phi ngoại dộng ưong TỊỐng Việi 2 7

c. N h à n à y x ả y th ậ t đ ẹ p đ ế ờ.

+ V k h ô n g k ế t hợp với các vị t ừ tìn h
th á i có n é t n g h ĩa [+ c h ủ ý] {cố, g ắ n g , d á m ,

đ ịn h , to a n ...) n h ư ở các c â u h à n h động:

(22) a. * S á c h n à y đ in h đoc hay.

b. *X i m ă n g n à y ç o x â y chắc.

c. *C ưa n à y to a n cưa được cá thép.

n h ư n g c ũ n g k h ơ n g có k h ả n ă n g k ế t hợp với
các p h ụ t ừ biểu h iệ n t ì n h t h á i bị động

{dược, bị) n h ư V ỏ các k ế t c ấ u q u á trìn h :

(23) a. * S á c h n à y đ ư ơ c đọc ha y.

b. *M ô n n à y bi học kh ó.

+ K h ơ n g được d ù n g là m c ả u c ầ u k h iế n
c ủ n g n h ư k h ô n g t h a m gia vào k ế t c ấ u c ầ u
khiển:

(24) a. *H ọ y ê u cấu x i m à n g n à y x â y chắc.

b. *M ẹ sa i cá n à y rá n n go n.

c. * H ắ n ra lện h n h à n à y x à y đẹp.

n h ư n g có t h ể th a m gia v à o k ế t c ấ u so s á n h :

(25) a. X i m ả n g n à y x â y c h ắ c n h ư x i m a n s

B ỉm Sơ n.

b. C á n à y rá n n g o n h ơ n t h i t .

c. N h à n à y x â y đ ẹp n h ấ t lả n g .

K h ác với k ế t c â u N 2 - V b i ể u t h ị t r ạ n g
th á i, các k ế t c ấ u N 2 -V b iê u h iệ n h à n h
động h oặc q u á t r ì n h k h ô n g t h ể t h a m gia
vào c ấ u t r ú c so s á n h , t r ừ p h i V c ủ a c h ú n g
được m ỏ r ộ n g b à n g m ộ t p h ụ t ừ các h th ứ c
dể trỏ t h à n h V t r ạ n g t h á i n h ư các c â u (25)

ò trên :

(26) a. ? X i m ả n g n à y x â y ( c h ắ c ) n h ư x i

m ả n g B ỉm S ơ n

b. ? C á n à y r á n (n g o n ) hơn. th ịt.

c. * N h à n à y x â y (đẹp) n h ấ t là n g .

M ặc d ù các c â u (26a) và (26b) có th ể
được d ù n g với V k h ồ n g có p h ụ t ừ cách th ứ c
n h ư n g th ự c r a đó ch í là một. b iế n t h ể p h á i

s in h từ các h d ù n g với V có p h ụ từ.

N h ừ n g d ấ u h iệ u h ìn h th ứ c t r ê n c h ứ n g
tỏ t r o n g các c â u N 2 -V có các p h ụ n g ừ cách
thức, t r ạ n g t h á i h a y k h ả n à n g di kèm

(S á ch n à y đọc h a y. N h à n à y x â y đẹp. Q uá 
n à y â n được) V m a n g các d ấ u h iệ u ngữ

n g h ĩa c ủ a m ộ t vị t ừ t r ạ n g t h á i là [-chủ
động] v à [-ch ù ý). Vì v ậ y có t h ế gọi d â y là
kiểu k ế t c ấ u p h i n g o ạ i d ộ n g t r ạ n g th á i,

m ộ t kiểu c â u t r u n g g ia n (m iddle

c o n s tr u c tio n s ) n ằ m g iừ a các k ế t c ấ u t r ạ n g
t h á i đ iể n h ìn h (k iể u S á c h n à y h ay. N h à

n à y đ ẹp ) v à các k ế t c ấ u p h i ngoại độ n g biểu

thị các s ự kiện (q u á t r ì n h h a y h à n h động).

T rỏ lên c h ú n g tôi đ ã t h ủ k h à o s á t c ấ u
tr ú c - n g ừ n g h ĩ a c ủ a cáo c â u N 2 -V tro n g
T iế n g Việt, k iể u c â u có m ộ t t h ế t ừ phi tá c
t h ế d ứ n g trư ớ c m ộ t vị t ừ h a y n g ữ vị từ.
C ách th ứ c k h ả o s á t là tiế n h à n h xem xét
k iể u c â u n à y tr o n g môi q u a n h ệ với q u á

t r ì n h p h i n g o ạ i d ộ n g h oá (de-

tr a n s i t i v i z a t i o n ) các k ế t c ấ u c h ủ đ ộ n g -
ngoại đ ộ n g (N 1 -V -N 2 ), g ắ n liền với ba sự
b iế n đổi: a) g iá n g c ấ p h a y là p hi đê h oá tá c
t h ể ( N l) ; b) t h ă n g c ấ p h a y là đ ề h oá m ột
t h a m tô' p h i tá c th ể , m à th ư ờ n g là dối t h ể
(N2); c) t r ạ n g t h ả i h o á vị t ừ h à n h độn g (V)
b à n g các p h ư ơ n g ti ệ n k h á c n h a u .

K ế t q u ả chơ t h ấ y , có t h ể nói đ ế n sự
tồn t ạ i c ủ a các k ế t c ấ u p h i ng o ại dộng
tr o n g T iê n g V iệt, m ộ t loại c ấ u t r ú c t r u n g
g ia n n ằ m g iữ a các k ế t c ấ u c h ủ đ ộ n g - ngoại
đ ộ n g (N 1 -V -N 2 ) v à các k ế t c ấ u bị dộn g
đ iể n h ì n h (N 2-dược/bị-V ). T r o n g các c â u
p h i ng o ại đ ộ n g n à y , t u ỳ th u ộ c v ào m ức độ
t r ạ n g t h á i h o á ( s ta t iv iz a tio n ) c ủ a V, dược
quy đ ịn h bởi các y ế u tô' n g ữ p h á p , t ừ vự n g
- n g ữ p h á p v à n g ô n đ iệ u , k ế t c ấ u N 2 -V cỏ

</div>
(10)<div class='page_container' data-page=10>

2 8 Nguyen Hong C on

t h ể biểu h iệ n các k iể u s ự t ì n h k h á c n h a u
n h ư h à n h động, q u á t r ì n h h o ặc t r ạ n g th á i.
Đ iêu n à y gợi ý r ằ n g có t h ể p h â n c h ia các
kết c ấ u phi ngoại đ ộ n g N 2 -V t h à n h các
tiể u loại k ế t c ấ u phi n g o ạ i d ộ n g k h á c n h a u :
k ế t cấu phi ngoại đ ộ n g h à n h đ ộ n g (C á n à y

rán. V ấ n đ ề n à y cẩn g iả i q u y ế t n g a y), k ế t

c ấ u phi ng o ại đ ộ n g q u ả t r i n h (Cửa mở.

N h à x ả v rồi) v à k è t c ấ u p h i n g o ạ i đ ộ n g

t r ạ n g t h á i (S á c h n à y đ ọ c h a y . Q u á n à y ãn

được). T ấ t cả các k iể u kêt c ấ u phi ngoại

dộ n g n à y hợp t h à n h họ các. k ê t c ấ u phi
ngoại đ ộ n g (N 2-V ) c ủ a T i ế n g V iệ t, dối lặp
một m ặ t với cá c két c â u c h ù đ ộ n g - ngoại
d ộ n g (N 1 -V -N 2 ) v à m ặ t k h á c với các kết
c ấ u bị d ộ n g (N 2-bị/đư ợc-V ).

TÀI L IỆ U T H A M K H Ả O

1. Bystrov I X N guyễn Tài c ẩ n , S tankievich N.V.. G ra m m a tik a vietn a m sko g o ja z y k a , LGU. 
Leningrad, 1975

2. Nguyễn Hồng Côn, R ep resen ta tio n a l m ean in gs o f th e N 2 - p sentences (N g h ia biếu hiện Clio

kiểu cáu N 2 -P), In " P a n - A siatic Linguistics: A b stracts of th e fifth in t e r n a ti o n a l sym posium

on la n g u ag es a n d linguistics'*. N ational University, Ho Chi M inh city, 2000

3. Cao X uân Hạo. Tiếng Việt: S ơ tháo n g ừ p h á p chức năng, NXB Khoa học Xã hội. T h à n h phó 
Hồ Chí M inh, 1991

4. Diệp Q u a n g Ban. S ự chu yển hoá cua các đ ộng từ c h i h oạt đọng ngoại đ ộn g th a n h đ ộ n g từ

nội dộng uá đ ộ n g từ c h i trạ n g thái, trong “Giữ gìn sự tro n g s á n g c ủ a T iến g Việt vồ lìiật từ

ngữ”, NXB Khoa học Xã hội, l l à Nội, 1979

5. Diệp Q u a n g Ban, M ột sỏ vấn đ ề về càu tồn tại trong T iếng V iệt, NXB G iáo dục. Hà Nội.
1998

6. Diệp Q uang Ban & N guyền Thị T h u ậ n . Lại bàn vể cảu bị động tro n g T iếng Việt* N gôn n g ữ , 
s ố 7, 2000

7. Dik S.C., F u n ctio n a ỉ G ra m m a r (th ird edition), Foris, D ordrecht, 1991

8. Givón T.. S yn ta x: a function al-typ olog ical in tro d u ctio n (volum e 2), J o h n B enjam ins 
P ublishing Com pany, A m sterclam /P hiladenphia. 1991

9. G rim sh aw J.B., A r g u m e n t S tructure., MIT P ress, C am bridge, MA, 1990

10. H oàng T rọng Phiến. N g ừ p h á p T iếng Việt - cáu, NXB Dại học & T r u n g học c h u y ên nghiệp. 
Hà Nội. 1982

11. H u m p h re y s R.L.. V alency C h a n g in g A ltern a tio n s, in "The Encyclopedia of L a n g u a g e and 
L inguistics”, R.E. A sh e r (ed.). P e ig a m o n Press. Newyork. 1994

12. Lê X uân Thai. Cáu chủ vị T iến g Việt, NXB Khoa học Xà hội, Hà Nội, 1994

13. Lí T ồn T h ắn g , N guyễn T h ị Nga, Tìm hiểu về loại câu N2 - N 1 -V, N gôn ngữ, số 2, 1982
14. N guyễn Kim T h ả n , N g h iê n cứu n g ừ p h á p T iến g Việt ỉ & ỉỉ, Khoa học xã hội. 1963 - 1964.

NXB Giáo dục, H à N ộ i , 1997

15. N guyễn M inh T h u y ế t, C â u không chủ ngữ với tả n ngữ đ ứ n g d ầu . N gòn ngữ, sò 1, 1981
16. N guyễn Thị Quy, Vị từ h à n h đ ộ n g T iếng Việt và các th a m tỏ cùa nỏ, NXB K h o a học Xả hội.

T h à n h phô Hồ Chi M inh. 1994

17. ủ y b an K hoa học xâ hội, N g ừ p h á p T iến g Việt, NXB K hoa học Xả hội. Hà Nội, 1983
18. Van Valin R.D, (ed.): R o le ancỉ Reference G ra m m a r, A m s te rd a in /P h ija d e n p liia , 1993.

</div>
(11)<div class='page_container' data-page=11>

Các kcl cấu phi ngoại động trong Tiénù Viọt 29

VNU JOURNAL OF SCIENCE,

soc

, SCI ■ HUMAN ■ T XX, N01. 2004

TYPOLOGY OF DE-TRANSITIVE CONSTRUCTIONS IN VIETNAMESE

D r . N g u y e n H o n g C o n

D e p a rtm e n t o f L in g u is tic s

C ollege o f S o c ia l S cien ces a n d H u m a n itie s * V N U

T h e p a p e r e x p l o r e s t h e typology of d e - t r a n s i t i v e c o n s tr u c t io n s in V ie t n a m e s e . T h e s e a re
N 2 -V c o n s tr u c t io n s w h ic h a r e fo rm e d from t h e a c t i v e - t r a n s i t i v e c o n s tr u c t io n s ( N i - V- N2)
by t h r e e t r a n s f o r m a t i o n devices: d e to p ic a liz a tio n of t h e a g e n t ( N l ) , to p ic a liz a tio n of a n o n
a g e n t a r g u m e n t (N2), a n d s t a t i v i z a t i o n of t h e p re d ic a tiv e v e rb (V). T h e i r s u r f a c e form s a re
s i m i l a r to th e p a s s i v e c o n s tr u c t io n s , b u t th e y do not h a v e p a s s iv e m a r k e r s of đư ợ c a n d / o r bị. 
T h r o u g h th e a n a l y s i s of t h e i r s e m a n t ic s t r u c t u r e s a n d g r a m m a t i c a l b e h a v io rs , t h e p a p e r
s u g g e s t s th a t t h e s e c o n s t r u c t i o n s m a y be c o n s id e re d a s d if f e r e n t ty p o lo p ie s of d e - t r a n s i t i v e
c o n s tr u c t io n s in Viet.nam.se: ac tiv e d e - t r a n s i t i v e c o n s tr u c t io n s , pocessiv e d e - t r a n s i t i v e
c o n s tr u c t io n s a n d s t a t i v e d e - t r a n s i t i v e c o n s tru c tio n s .

</div>