giáo trình khoa học hành vi và giáo dục sức khoẻ chủ biên ts nguyễn văn hiến

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.1 MB, 159 trang )

(1)Bé y tÕ. Khoa häc hμnh vi vμ gi¸o dôc søc khoÎ (S¸ch dïng ®μo t¹o cö nh©n y tÕ c«ng céng). nhμ xuÊt b¶n y häc hμ néi – 2006.

(2) chỉ đạo biên soạn. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o, Bé Y tÕ Chñ biªn. TS. NguyÔn V¨n HiÕn Nh÷ng ng−êi biªn so¹n. TS. NguyÔn V¨n HiÕn TS. NguyÔn Duy LuËt ThS. Kim B¶o Giang Tham gia tæ chøc b¶n th¶o. ThS. PhÝ NguyÖt Thanh vµ Ban Th− ký H§QLSGK - TLDH. © B¶n quyÒn thuéc Bé Y tÕ (Vô Khoa häc vμ §μo t¹o). 2.

(3) Lêi giíi thiÖu Thực hiện Nghị định 43/2000/NĐ-CP ngày 30/8/2000 của Chính phủ quy định chi tiết và h−ớng dẫn triển khai Luật Giáo dục, Bộ Giáo dục và Đào tạo, Bộ Y tế đã ban hành ch−ơng trình khung đào tạo cử nhân y tế công cộng. Bộ Y tế tổ chức biên soạn bộ tµi liÖu d¹y - häc c¸c m«n häc c¬ së vµ chuyªn m«n theo ch−¬ng tr×nh míi nh»m tõng b−ớc xây dựng bộ sách chuẩn trong công tác đào tạo cử nhân y tế công cộng. Khoa học hành vi và giáo dục sức khoẻ là tài liệu đã đ−ợc biên soạn theo ch−ơng trình giáo dục của tr−ờng Đại học Y Hà Nội trên cơ sở ch−ơng trình khung đã đ−ợc phê duyệt. Năm 2005, cuốn sách này đ−ợc Hội đồng chuyên môn thẩm định sách giáo khoa và tài liệu dạy – học của Bộ Y tế, thẩm định. Bộ Y tế thống nhất sử dụng làm tài liệu dạy – học chính thức của ngành trong giai đoạn hiện nay. Trong thời gian từ 3 đến 5 năm, sách cần ®−îc chØnh lý, bæ sung vµ cËp nhËt. Nội dung sách Khoa học hành vi và giáo dục sức khoẻ đã bám sát đ−ợc các yêu cÇu vÒ kiÕn thøc c¬ b¶n, chÝnh x¸c khoa häc, cËp nhËt vµ thùc tiÔn ViÖt Nam nh»m cung cÊp cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ khoa häc hµnh vi vµ truyÒn th«ng – giáo dục sức khoẻ. Sách dùng để đào tạo cử nhân y tế công cộng, đồng thời cũng là tài liÖu tham kh¶o tèt cho sinh viªn c¸c chuyªn ngµnh kh¸c vµ c¸c c¸n bé y tÕ quan t©m đến hoạt động truyền thông – giáo dục sức khoẻ. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o, Bé Y tÕ xin ch©n thµnh c¶m ¬n c¸c gi¶ng viªn Khoa Y tÕ c«ng céng tr−êng §¹i häc Y Hµ Néi tÝch cùc tham gia biªn so¹n cuèn s¸ch nµy. §©y lµ lÜnh vùc khoa häc míi ph¸t triÓn nªn c¸c néi dung biªn so¹n kh«ng tr¸nh khái nh÷ng thiÕu sãt vµ cÇn ®−îc bæ sung cËp nhËt. Vô Khoa häc vµ §µo t¹o mong nhËn đ−ợc nhiều ý kiến đóng góp của các độc giả và đồng nghiệp để cuốn sách ngày càng hoµn thiÖn h¬n.. Vô khoa häc vμ ®μo t¹o Bé Y tÕ. 3.

(4) 4.

(5) môc lôc Lêi giíi thiÖu 1. Kh¸i niÖm, vÞ trÝ, vai trß cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vµ n©ng cao søc kháe. 3 7. TS. NguyÔn V¨n HiÕn Mét sè kh¸i niÖm Vai trß cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trong ch¨m sãc søc kháe Tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn TT-GDSK 2. Giíi thiÖu vÒ truyÒn th«ng vµ c¸c m« h×nh truyÒn th«ng TS. NguyÔn V¨n HiÕn Khái niệm về truyền thông và mục đích của truyền thông C¸c kh©u c¬ b¶n vµ qu¸ tr×nh truyÒn th«ng C¸c yªu cÇu lµm cho truyÒn th«ng gi¸o dôc søc khoÎ cã hiÖu qu¶ Mét sè m« h×nh truyÒn th«ng 3. Hành vi sức khỏe, quá trình thay đổi hành vi sức khỏe và giáo dục sức khoẻ TS. NguyÔn V¨n HiÕn Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi vµ hµnh vi søc kháe Các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi sức khỏe Một số mô hình cơ bản về thay đối hành vi sức khỏe Các b−ớc thay đổi hành vi sức khỏe 4. Nguyªn t¾c trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe TS. NguyÔn Duy LuËt Kh¸i niÖm C¸c nguyªn t¾c truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 5. Néi dung truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe TS. NguyÔn V¨n HiÕn C¸c nguyªn t¾c lùa chän néi dung TT-GDSK C¸c néi dung chÝnh cÇn TT-GDSK 6. Ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe ThS. Kim B¶o Giang TS. NguyÔn V¨n HiÕn Kh¸i qu¸t vÒ ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn TT-GDSK Ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe. 7 12 14 18 18 19 23 28 33 33 37 43 52 58 58 58 68 68 70 83. 83 83 86 5.

(6) 7. Truyền thông-giáo dục sức khỏe với cộng đồng TS. NguyÔn V¨n HiÕn Khái niệm về tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng Tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe 8. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi nhãm TS. NguyÔn V¨n HiÕn Kh¸i niÖm vÒ nhãm vµ tæ chøc TT-GDSK víi nhãm C¸c b−íc tæ chøc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe Các b−ớc tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại hộ gia đình 9. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi c¸ nh©n TS. NguyÔn V¨n HiÕn Kh¸i niÖm vµ c¸c nguyªn t¾c t− vÊn gi¸o dôc søc kháe cho c¸ nh©n Các hoạt động cơ bản trong t− vấn và yêu cầu về phẩm chất của cán bộ t− vấn C¸c b−íc tæ chøc t− vÊn gi¸o dôc søc kháe 10. Lập kế hoạch và quản lý hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe TS. NguyÔn V¨n HiÕn TÇm quan träng cña lËp kÕ ho¹ch truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Nh÷ng ®iÒu cÇn chó ý tr−íc khi lËp kÕ ho¹ch TT-GDSK C¸c b−íc lËp kÕ ho¹ch truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Quản lý hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe 11. Kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe TS. NguyÔn V¨n HiÕn Kh¸i niÖm vÒ kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Vai trß cña viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp trong gi¸o dôc søc kháe C¸c kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp c¬ b¶n cÇn rÌn luyÖn 12. Tổ chức đào tạo cán bộ truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng TS. NguyÔn V¨n HiÕn Më ®Çu Các đối t−ợng cần đào tạo để thực hiện truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng Tổ chức đào tạo cán bộ truyền thông-giáo dục sức khoẻ tại cộng đồng Giới thiệu một số ph−ơng pháp dạy/học sử dụng trong các khoá đào tạo truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Tµi liÖu tham kh¶o 6. 99 99 102 107 107 108 112 116 116 117 119 122 122 123 124 133 140 140 140 141 146 146 146 147 154 158.

(7) Bµi 1. Kh¸i niÖm, vÞ trÝ, vai trß cña truyÒn th«ng - Gi¸o dôc søc kháe vμ n©ng cao søc kháe. Môc tiªu. 1. Trình bày khái niệm, mục đích của giáo dục sức khỏe và nâng cao sức khỏe. 2. Ph©n tÝch ®−îc vÞ trÝ, vai trß cña truyÒn th«ng - gi¸o dôc søc kháe trong c«ng t¸c ch¨m sãc søc kháe nh©n d©n. 3. Tr×nh bµy tæ chøc vµ nhiÖm vô cña hÖ thèng truyÒn th«ng - gi¸o dôc søc kháe trong ngµnh y tÕ ViÖt Nam. 1. Mét sè kh¸i niÖm 1.1. TruyÒn th«ng - gi¸o dôc søc kháe. Đẩy mạnh hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe (TT-GDSK) là một trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng trong c«ng t¸c ch¨m sãc søc kháe, gãp phÇn gióp mäi ng−ời đạt đ−ợc tình trạng sức khỏe tốt nhất. Sức khỏe đ−ợc Tổ chức Y tế Thế giới định nghÜa lµ tr¹ng th¸i tho¶i m¸i toµn diÖn vÒ thÓ chÊt, tinh thÇn vµ x· héi chø kh«ng chØ bao gåm t×nh tr¹ng kh«ng cã bÖnh hay th−¬ng tËt. Søc kháe lµ vèn quý nhÊt cña mçi ng−êi, lµ nh©n tè c¬ b¶n trong toµn bé sù ph¸t triÓn cña x· héi. Cã nhiÒu yÕu tè t¸c động đến sức khỏe của mỗi ng−ời: Yếu tố xã hội, văn hoá, kinh tế, môi tr−ờng và yếu tè sinh häc nh− di truyÒn, thÓ chÊt. Muèn cã søc kháe tèt ph¶i t¹o ra m«i tr−êng sèng lành mạnh và đòi hỏi phải có sự tham gia tích cực, chủ động của mỗi cá nhân, gia đình và cộng đồng vào các hoạt động bảo vệ và nâng cao sức khỏe. Đẩy mạnh công tác TTGDSK là biện pháp quan trọng giúp mọi ng−ời dân có kiến thức về sức khỏe, bảo vệ và nâng cao sức khỏe, từ đó có cách nhìn nhận vấn đề sức khỏe đúng đắn và hành động thích hợp vì sức khỏe. ở n−ớc ta từ tr−ớc đến nay hoạt động TT-GDSK đã đ−ợc thực hiÖn d−íi c¸c tªn gäi kh¸c nhau nh−: Tuyªn truyÒn vÖ sinh phßng bÖnh, tuyªn truyÒn b¶o vÖ søc kháe, gi¸o dôc vÖ sinh phßng bÖnh, tuyªn truyÒn gi¸o dôc søc kháe... dï d−ới cái tên nào thì các hoạt động cũng nhằm mục đích chung là góp phần bảo vệ và n©ng cao søc kháe cho nh©n d©n. HiÖn nay tªn gäi TT-GDSK ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn vµ ®−îc coi lµ tªn gäi chÝnh thøc phï hîp víi hÖ thèng TT-GDSK ë n−íc ta. Truyền thông-giáo dục sức khỏe giống nh− giáo dục chung, là quá trình tác động có mục đích, có kế hoạch đến suy nghĩ và tình cảm của con ng−ời, nhằm nâng cao kiến thức, thay đổi thái độ và thực hành các hành vi lành mạnh để bảo vệ và nâng cao sức khỏe cho cá nhân, gia đình và cộng đồng. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe nãi chung t¸c déng vµo 3 lÜnh vùc: KiÕn thøc của con ng−ời về sức khỏe, thái độ của con ng−ời đối với sức khỏe, thực hành hay cách ứng xử của con ng−ời đối với bảo vệ và nâng cao sức khỏe. 7.

(8) Ng−êi. Ng−êi ®−îc. TT-GDSK. TT-GDSK. Sơ đồ 1.1. Liên quan giữa ng−ời TT-GDSK vμ ng−ời đ−ợc TT-GDSK. Thực chất TT-GDSK là quá trình dạy và học, trong đó tác động giữa ng−ời thực hiÖn gi¸o dôc søc kháe vµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc søc kháe theo hai chiÒu. Ng−êi thùc hiện TT-GDSK không phải chỉ là ng−ời "dạy" mà còn phải biết "học" từ đối t−ợng của mình. Thu nhận những thông tin phản hồi từ đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK là hoạt động cần thiết để ng−ời thực hiện TT-GDSK điều chỉnh, bổ sung hoạt động của mình nhằm nâng cao kỹ năng, nâng cao hiệu quả các hoạt động TT-GDSK. Trong TT-GDSK chúng ta quan tâm nhiều đến những vấn đề là làm thế nào để mọi ng−ời hiểu đ−ợc các yếu tố có lợi và yếu tố nào có hại cho sức khỏe, từ đó khuyến khÝch ng−êi d©n c¸c thùc hµnh cã lîi cho søc kháe vµ tõ bá c¸c thùc hµnh cã h¹i cho sức khỏe. Trên thực tế do thiếu hiểu biết, nhiều hành vi có hại đến sức khỏe đ−ợc ng−êi d©n thùc hµnh tõ l©u, cã thÓ trë thµnh nh÷ng niÒm tin, phong tôc tËp qu¸n v× thÕ để thay đổi các hành vi này cần thực hiện TT-GDSK th−ờng xuyên, liên tục, bằng nhiều ph−ơng pháp khác nhau chứ không phải là công việc làm một lần là đạt đ−ợc kết quả ngay. Để thực hiện tốt TT-GDSK đòi hỏi phải xây dựng chính sách thích hợp, có kế hoạch lâu dài, có sự quan tâm đầu t− các nguồn lực thích đáng. Triết lý của TT-GDSK đã đ−ợc đề cập đến trong các tài liệu của Tổ chức Y tế Thế giới. Sự tập trung của TT-GDSK là vào lý trí, tình cảm và các hành động nhằm thay đổi hành vi có hại, thực hành hành vi có lợi mang lại cuộc sống khỏe mạnh, hữu Ých. TT-GDSK còng lµ ph−¬ng tiÖn nh»m ph¸t triÓn ý thøc con ng−êi, ph¸t huy tinh thần tự lực cánh sinh trong giải quyết vấn đề sức khỏe của cá nhân và cộng đồng. TTGDSK không phải chỉ là cung cấp thông tin hay nói với mọi ng−ời những gì họ cần lµm cho søc kháe cña hä mµ lµ qu¸ tr×nh cung cÊp kiÕn thøc, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ môi tr−ờng để nâng cao nhận thức, chuyển đổi thái độ về sức khỏe và thực hành hành vi sức khỏe lành mạnh. Điều cần phải ghi nhớ là không nên hiểu TT-GDSK đơn giản nh− trong suy nghÜ cña mét sè ng−êi coi TT-GDSK chØ lµ cung cÊp thËt nhiÒu th«ng tin vÒ søc kháe cho mäi ng−êi. Mục đích quan trọng cuối cùng của TT-GDSK là làm cho mọi ng−ời từ bỏ các hµnh vi cã h¹i vµ thùc hµnh c¸c hµnh vi cã lîi cho søc kháe, ®©y lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi, cÇn ph¶i tiÕn hµnh theo kÕ ho¹ch, kÕt hîp nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau, víi sù tham gia cña ngµnh y tÕ vµ c¸c ngµnh kh¸c. Trong TT-GDSK chóng ta quan t©m nhiÒu đến vấn đề là làm thế nào để mọi ng−ời hiểu đ−ợc các yếu tố nào có lợi và yếu tố nào có hại cho sức khỏe, từ đó khuyến khích, hỗ trợ nhân dân thực hành hành vi có lợi cho søc kháe vµ tõ bá c¸c hµnh vi cã h¹i cho søc kháe. 1.2. Th«ng tin. Thông tin là quá trình chuyển đi các tin tức, sự kiện từ một nguồn phát tin tới đối t−ợng nhận tin. Thông tin cho các đối t−ợng là một phần quan trọng của TT-GDSK, 8.

(9) nh−ng TT-GDSK kh«ng chØ lµ qu¸ tr×nh cung cÊp c¸c tin tøc mét chiÒu tõ nguån ph¸t tin đến nơi nhận tin mà là quá trình tác động qua lại và có sự hợp tác giữa ng−ời TT-GDSK và đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK. Việc cung cấp các thông tin cơ bản, cần thiết về bệnh tật, sức khỏe cho cá nhân và cộng đồng là b−ớc quan trọng để tạo nên những nhận thức đúng đắn của cá nhân và cộng đồng về nhu cầu chăm sóc và bảo vệ sức khỏe. Các ph−ơng tiện thông tin đại chúng nh− đài, ti vi, các ấn phẩm có vai trò quan trọng trong việc cung cấp th«ng tin nãi chung vµ th«ng tin vÒ søc kháe, bÖnh tËt nãi riªng. 1.3. Tuyªn truyÒn. Tuyên truyền là hoạt động cung cấp thông tin về một chủ đề sức khỏe, bệnh tật cụ thể nào đó, nh−ng đ−ợc lặp đi lặp lại nhiều lần, bằng nhiều hình thức nh− quảng cáo trên các ph−ơng tiện báo, đài, ti vi, pa nô áp phích, tờ rơi. Trong tuyên truyền, thông tin đ−ợc chuyển đi chủ yếu là theo một chiều. Việc tuyên truyền rộng rãi những vấn đề sức khỏe, bệnh tật −u tiên trên các ph−ơng tiện thông tin đại chúng là một bộ phận quan trọng trong chiÕn l−îc truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe nãi chung. Tuyªn truyÒn qua qu¶ng c¸o có thể đ−a lại kết quả tốt nh−ng những thông điệp tuyên truyền liên quan đến sức khỏe phải đ−ợc kiểm duyệt chặt chẽ để đảm bảo những thông điệp đó là đúng khoa học và có lîi cho søc kháe, tr¸nh nh÷ng qu¶ng c¸o chØ mang tÝnh th−¬ng m¹i thuÇn tóy, thiÕu c¬ sở khoa học đã đ−ợc chứng minh và có thể có hại cho sức khỏe cộng đồng. 1.4. Gi¸o dôc. Gi¸o dôc lµ c¬ së cña tÊt c¶ c¸c qu¸ tr×nh häc tËp. Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh lµm cho häc tËp ®−îc diÔn ra thuËn lîi, nh− vËy gi¸o dôc g¾n liÒn víi häc tËp. Tuy nhiªn rÊt khã cã thÓ ph©n biÖt râ rµng gi÷a gi¸o dôc vµ häc tËp. C¶ gi¸o dôc vµ häc tËp cña mçi ng−êi đều diễn ra qua các hoạt động giảng dạy của giáo viên, của những ng−ời h−ớng dẫn, nh−ng cũng có thể diễn ra bằng chính các hoạt động của bản thân mỗi cá nhân với những động cơ riêng của họ. Mỗi ng−ời tích lũy đ−ợc những kiến thức, kỹ năng, trong cuéc sèng nhê c¶ qu¸ tr×nh ®−îc gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc th«ng qua häc tËp, rÌn luyÖn. Theo từ điển tiếng Việt (tác giả Bùi Nh− ý) giáo dục là tác động có hệ thống đến sự phát triển tinh thần, thể chất của con ng−ời để họ dần dần có đ−ợc những phẩm chất và năng lực nh− yêu cầu đề ra. 1.5. N©ng cao søc kháe 1.5.1. Kh¸i niÖm. Tại cuộc họp ở Canada năm 1986, Tổ chức Y tế Thế giới đã đ−a ra tuyên ngôn Ottawa về nâng cao sức khỏe. Tuyên ngôn nhấn mạnh đến nâng cao sức khỏe cần phải lµm nhiÒu h¬n chø kh«ng chØ lµ cung cÊp c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe. §¶m b¶o hßa b×nh, nhµ ë, gi¸o dôc, cung cÊp thùc phÈm, t¨ng thu nhËp, b¶o vÖ m«i tr−êng bÒn vững, công bằng xã hội, bình đẳng là tất cả các yếu tố cần thiết để đạt đ−ợc sức khỏe. Thực hiện các nội dung này phải khuyến khích mọi ng−ời hành động vì sức khỏe thông qua những hoạt động chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa, môi tr−ờng, hành vi và c¸c yÕu tè sinh häc. 9.

(10) D−íi ®©y lµ kh¸i niÖm vÒ n©ng cao søc kháe mµ tuyªn ng«n Ottawa nªu ra: Nâng cao sức khỏe là quá trình giúp mọi ng−ời có đủ khả năng kiểm soát toàn bộ sức khỏe và tăng c−ờng sức khỏe của họ. Để đạt đ−ợc tình trạng hoàn toàn khỏe mạnh vÒ thÓ chÊt, tinh thÇn vµ x· héi, c¸c c¸ nh©n hay nhãm ph¶i cã kh¶ n¨ng hiÓu biÕt vµ xác định các vấn đề sức khỏe của mình và biến những hiểu biết thành hành động để đối phó đ−ợc với những thay đổi của môi tr−ờng tác động đến sức khỏe. Theo quan niệm về nâng cao sức khỏe thì sức khỏe đ−ợc coi là nguồn lực của đời sèng hµng ngµy chø kh«ng ph¶i chØ lµ môc tiªu sèng. Søc kháe lµ kh¸i niÖm tÝch cùc nhấn mạnh đến khía cạnh nguồn lực của xã hội và của cá nhân. Vì thế, nâng cao sức kháe kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm cña ngµnh y tÕ mµ lµ tr¸ch nhiÖm cña mçi c¸ nh©n, mçi cộng đồng dựa trên cơ sở là lối sống lành mạnh để mạnh khỏe. 1.5.2. C¸c néi dung cña n©ng cao søc kháe. Phạm vi các hoạt động nâng cao sức khỏe rất rộng, bao gồm các nội dung sau: X©y dùng chÝnh s¸ch c«ng céng lµnh m¹nh: N©ng cao søc kháe dùa trªn hÖ thèng tæ chøc ch¨m sãc søc kháe phï hîp. §iÒu này có nghĩa là phải đ−a sức khỏe vào ch−ơng trình hành động của các nhà hoạch định chính sách của tất cả các ngành ở mọi tuyến từ trung −ơng đến cơ sở. Những ng−ời có trách nhiệm trực tiếp xây dựng chiến l−ợc, chính sách xã hội phải nhận ra tác động đến sức khỏe của các quyết định mà họ đ−a ra và chấp nhận trách nhiệm của họ đối với các chính sách có ảnh h−ởng đến sức khỏe nhân dân. Những chính sách nâng cao sức khỏe có những tác động khác nhau nh−ng là nh÷ng gi¶i ph¸p bæ sung cho nhau, bao gåm luËt ph¸p, biÖn ph¸p tµi chÝnh, kinh tÕ, x· hội, thuế quan và các thay đổi cấu trúc, tổ chức. Đó là các hoạt động phối hợp đa ph−ơng, dẫn đến nâng cao sức khỏe và các chính sách xã hội góp phần thúc đẩy thực hiện cung cấp dịch vụ sức khỏe một cách công bằng. Các hoạt động liên kết, phối hợp góp phần đảm bảo an toàn cho sức khỏe, cung cấp th−ờng xuyên các dịch vụ chăm sóc søc kháe c«ng céng ngµy cµng tèt h¬n, t¹o ra m«i tr−êng trong s¹ch vµ lµnh m¹nh cho nâng cao sức khỏe của cá nhân và cộng đồng. T¹o ra m«i tr−êng hç trî: Nâng cao sức khỏe tạo ra điều kiện sống và làm việc an toàn, sinh động, đáp ứng nhu cÇu ph¸t triÓn kinh tÕ, x· héi vµ ch¨m sãc søc kháe. §¸nh gi¸ cã hÖ thèng vÒ ¶nh h−ởng sức khỏe của các thay đổi môi tr−ờng (đặc biệt là trong lĩnh vực kỹ thuật, công nghệ, sản xuất năng l−ợng và quá trình đô thị hoá) là rất cần thiết và cần có các hành động tiếp theo để giải quyết những vấn đề mới phát sinh, đảm bảo lợi ích sức khỏe của ng−ời lao động và cả cộng đồng. Bảo vệ môi tr−ờng tự nhiên và xây dựng môi tr−ờng trong lµnh còng nh− b¶o tån c¸c nguån tµi nguyªn m«i tr−êng thiªn nhiªn ph¶i ®−îc nhÊn m¹nh trong c¸c chiÕn l−îc n©ng cao søc kháe. Tăng c−ờng các hành động của cộng đồng: Tăng c−ờng hành động của cộng đồng là quá trình phát huy quyền lực, khai thác sức mạnh, tiềm năng của cộng đồng. Các cộng đồng có thể phát huy nguồn tài nguyên, tiÒm lùc riªng cña m×nh, còng nh− tù kiÓm so¸t c¸c nç lùc vµ vËn mÖnh cña céng đồng. Phát triển của cộng đồng dựa vào nhân lực, nguồn tài nguyên hiện có để nâng 10.

(11) cao khả năng tự lực tự c−ờng, cộng với sự hợp tác, hỗ trợ của toàn xã hội, đồng thời phát triển một hệ thống cơ chế chính sách mềm dẻo để có thể tăng c−ờng sự tham gia của các cá nhân, tổ chức vào các hoạt động xã hội mà trực tiếp là vào hoạt động chăm sãc søc kháe. Ph¸t triÓn kü n¨ng cña mçi ng−êi: T¨ng c−êng søc kháe hç trî cho ph¸t triÓn c¸ nh©n vµ x· héi, th«ng qua viÖc cung cÊp th«ng tin, gi¸o dôc søc kháe vµ më réng ph¸t triÓn c¸c kü n¨ng sèng lµnh m¹nh cho mçi ng−êi. Hç trî ph¸t triÓn kü n¨ng sÏ lµm t¨ng lªn c¸c ®iÒu kiÖn s½n cã, giúp mọi ng−ời có đủ điều kiện thực hành kiểm soát tình trạng sức khỏe, môi tr−ờng và lùa chän c¸c biÖn ph¸p n©ng cao søc kháe phï hîp. Thóc ®Èy mäi ng−êi häc tËp trong cuộc sống, chuẩn bị cho chính mình trong mọi giai đoạn cần thiết có thể đối phó với các bệnh mạn tính, các chấn th−ơng có thể xảy ra. Những vấn đề này đ−ợc triển khai thực hiện tại tr−ờng học, tại nhà, tại nơi làm việc và ngay tại cộng đồng. Các ch−ơng trình hành động đ−ợc yêu cầu thực hiện thông qua các cơ sở giáo dục, các tổ chức chuyªn m«n, th−¬ng m¹i vµ c¸c tæ chøc tù nguyÖn. §Þnh h−íng c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe: Trách nhiệm đối với nâng cao sức khỏe đ−ợc các cá nhân, nhóm, cộng đồng, các nhµ chuyªn m«n, c¸c c¬ së ch¨m sãc søc kháe vµ chÝnh quyÒn c¸c cÊp cïng chia sÎ. Hä ph¶i cïng lµm viÖc víi nhau trong hÖ thèng ch¨m sãc søc kháe vµ cã tr¸ch nhiÖm đóng góp vào sự nghiệp nâng cao sức khỏe. Định h−ớng các dịch vụ chăm sóc sức khỏe cũng đòi hỏi sự quan tâm chú ý mạnh hơn đến các nghiên cứu về sức khỏe cũng nh− những thay đổi trong hệ thống giảng dạy và đào tạo chuyên môn để đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe. Điều này dẫn đến thay đổi thái độ, quan điểm và tổ chức dịch vụ chăm sóc sức khỏe, trong đó tập trung và chú trọng tr−ớc tiên vào các nhu cầu −u tiên của cá nhân cũng nh− của các nhóm đối t−ợng trong cộng đồng. Trong hoạt động nâng cao sức khỏe thì TT-GDSK có vai trò quan trọng nhất. TTGDSK có tác động đến nhiều hoạt động nâng cao sức khỏe. Có thể tóm tắt mối liên quan giữa TT-GDSK và nâng cao sức khỏe qua sơ đồ d−ới đây: X©y dùng chÝnh s¸ch ch¨m sãc søc kháe c«ng céng T¹o ra m«i tr−êng hç trî. TTGDSK. Tăng c−ờng hành động của cộng đồng. N©ng cao søc kháe. Ph¸t triÓn kü n¨ng c¸ nh©n §Þnh h−íng c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe. Sơ đồ 1.2. Liên quan giữa TT-GDSK vμ nâng cao sức khỏe. 11.

(12) 1.6. Một số khái niệm khác liên quan đến TT-GDSK. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi cña con ng−êi ®−îc nhµ gi¸o dôc Mü Lawrence Green nhấn mạnh. ông đã định nghĩa giáo dục sức khỏe nh− là: Bất kỳ sự kết hợp cơ hội học tập nào đ−ợc thiết kế để làm thuận lợi cho việc tự nguyện vận dụng các hành vi nhằm duy trì và đẩy mạnh sức khỏe. Sử dụng từ "tự nguyện" rõ ràng là lý do đạo đức. Điều này nhấn mạnh là các nhà giáo dục sức khỏe không dùng sức ép để buộc ng−ời ta phải làm những việc mà họ không muốn làm. Thay vào đó là các nỗ lực giúp mọi ng−ời hiểu, đ−a ra quyết định và lựa chọn hành động cho chính họ. Tác giả Helen Ross và Paul Mico đã đ−a ra định nghĩa khác có tính thực tế về gi¸o dôc søc kháe: Lµ qu¸ tr×nh víi c¸c lÜnh vùc tri thøc, t©m lý, x· héi liªn quan tíi các hoạt động nhằm nâng cao khả năng của con ng−ời trong việc đ−a ra các quyết định ảnh h−ởng tốt đến sức khỏe cá nhân, gia đình và cộng đồng của họ. Quá trình này dựa trên cơ sở các nguyên tắc khoa học làm thuận lợi cho tiến trình học và thay đổi hành vi của cả hai đối t−ợng là ng−ời cung cấp dịch vụ chuyên môn và ng−ời sử dụng dịch vụ, bao gåm c¶ trÎ em vµ thanh niªn. ThuËt ng÷ gi¸o dôc søc kháe ®−îc sö dông ë ®©y bao hàm các hoạt động giáo dục sức khỏe và các hoạt động rộng rãi t−ơng tự đ−ợc thực hiện d−ới các tên khác nhau. Một số các thuật ngữ đ−ợc sử dụng đồng nghĩa nh− giáo dục sức khỏe nh−ng thay đổi tùy thuộc vào quan niệm của tác giả và bối cảnh thực tế. − Th«ng tin, gi¸o dôc vµ truyÒn th«ng (Information Education and Communication-IEC): Lµ thuËt ng÷ cã nguån gèc tõ ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hoá gia đình và gần đây đ−ợc sử dụng nhiều trong các ch−ơng trình phòng chèng HIV/AIDS ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. ThuËt ng÷ ®−îc sö dông ngµy càng nhiều nh− một thuật ngữ chung cho các hoạt động truyền thông-giáo dục søc kháe, nhÊt lµ trong c¸c chiÕn dÞch nh»m n©ng cao søc kháe. − Hç trî truyÒn th«ng: Lµ thuËt ng÷ m« t¶ c¸c ch−¬ng tr×nh hç trî cho giíi thiÖu giáo dục về n−ớc, vệ sinh môi tr−ờng, vệ sinh cá nhân. Heili Perret định nghĩa hỗ trợ truyền thông nh− là "thông tin, hoạt động giáo dục và các hoạt động thúc đẩy, các hoạt động này đ−ợc thiết kế đặc biệt để động viên sự tham gia của những ng−ời đ−ợc h−ởng lợi trong các dự án, đồng thời để nâng cao tác động của dự án đến quá trình phát triển". − TiÕp thÞ x· héi: Bao gåm viÖc vËn dông tiÕp thÞ th−¬ng m¹i vµ c¸c gi¶i ph¸p qu¶ng c¸o víi søc kháe vµ ®−îc sö dông cho thóc ®Èy sö dông bao cao su vµ oresol. − Vận động xã hội: Là thuật ngữ hiện nay đ−ợc UNICEF sử dụng rộng rãi để mô tả giải pháp trong chiến dịch phối hợp các ph−ơng tiện thông tin đại chúng và làm việc với các nhóm và các tổ chức cộng đồng. 2. Vai trß cña TruyÒn th«ng- Gi¸o dôc søc kháe trong ch¨m sãc søc kháe. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe qua viÖc cung cÊp c¸c kiÕn thøc, h−íng dÉn, hç trî thùc hµnh gióp cho mäi ng−êi cã thÓ: 12.

(13) − Hiểu biết và nhận ra đ−ợc vấn đề và nhu cầu chăm sóc và bảo vệ sức khỏe của chÝnh hä. − Nhận rõ trách nhiệm của cá nhân và cộng đồng trong chăm sóc và bảo bệ sức khỏe cho cá nhân cũng nh− cộng đồng. − Hiểu đ−ợc những việc có thể làm để giải quyết các vấn đề sức khỏe của cá nhân và cộng đồng bằng chính những nỗ lực của cá nhân, nhóm và cộng đồng, kÕt hîp víi sù hç trî tõ bªn ngoµi. − Quyết định thực hiện hành động thích hợp nhất để bảo vệ và nâng cao sức khỏe cho bản thân, gia đình và cộng đồng. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ néi dung sè mét trong c¸c néi dung ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu mµ Héi nghÞ quèc tÕ vÒ ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu t¹i Alma Ata năm 1978 đã nêu ra. Tất cả các nội dung khác của chăm sóc sức khỏe ban đầu đều có néi dung quan träng cÇn TT-GDSK. Hoạt động TT-GDSK không thay thế đ−ợc các hoạt động dịch vụ chăm sóc sức kháe kh¸c, nh−ng nã gãp phÇn quan träng n©ng cao hiÖu qu¶ cña c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe kh¸c. Hoạt động TT-GDSK là một trong các hoạt động xã hội, thu hút đ−ợc sự tham gia của cộng đồng, có thể tạo ra đ−ợc những phong trào hoạt động rộng rãi trong cộng đồng nhằm giải quyết các vấn đề sức khỏe công cộng, góp phần cải thiện và nâng cao søc kháe.. Qu¶n lý søc khoÎ. KiÖn toµn m¹ng l−íi y tÕ. Dinh d−ìng. Cung øng thuèc thiÕt yÕu. N−íc - vÖ sinh m«i tr−êng. TT-GDSK §iÒu trÞ bÖnh th«ng th−êng. Phßng chèng dÞch bÖnh. Tiªm chñng. B¶o vÖ søc khoÎ bµ mÑ trÎ em. Sơ đồ 1.3. Liên quan giữa TT-GDSK và các nội dung chăm sóc sức khỏe ban đầu. 13.

(14) §Çu t− cho TT-GDSK chÝnh lµ ®Çu t− cã chiÒu s©u cho c«ng t¸c b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe, thÓ hiÖn quan ®iÓm dù phßng trong ch¨m sãc søc kháe, mang l¹i hiÖu qu¶ l©u dµi bÒn v÷ng. TT-GDSK lµ nhiÖm vô tr−íc m¾t vµ còng lµ nhiÖm vô l©u dµi cña ngµnh y tÕ, cña mäi c¸n bé y tÕ c«ng t¸c t¹i c¸c tuyÕn, c¸c c¬ së y tÕ. Thùc hiÖn TT-GDSK kh«ng chØ lµ nhiÖm vô cña ngµnh y tÕ mµ cßn lµ nhiÖm vô cña c¸c ngµnh, c¸c cÊp chÝnh quyÒn, c¸c tæ chøc ®oµn thÓ quÇn chóng cã liªn quan trong x· héi. Các tuyến y tế từ trung −ơng đến cơ sở đều phải có trách nhiệm tổ chức thực hiện và quản lý tốt các hoạt động TT-GDSK nhằm thay đổi hành vi có hại cho sức khỏe, thùc hµnh hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh, gãp phÇn b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe cho mäi ng−êi d©n. Để đảm bảo thành công trong các ch−ơng trình TT-GDSK, không chỉ ngành y tế mà các cấp chính quyền, ban ngành, đoàn thể cần phải tham gia vào các hoạt động TTGDSK. Ngành y tế cần phối hợp, lồng ghép hoạt động TT-GDSK với các hoạt động văn hoá, xã hội của cộng đồng và các hoạt động của các ngành khác một cách thích hợp để đẩy mạnh các hoạt động TT-GDSK. Nếu không thu hút đ−ợc sự tham gia rộng rãi của các tổ chức chính quyền, ban ngành, đoàn thể khác vào hoạt động TT-GDSK, chắc chắn kết quả và tác động của hoạt động TT-GDSK đến cải thiện sức khỏe cộng đồng sẽ bị hạn chế rất nhiều. 3. Tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Hoạt động TT-GDSK là một bộ phận của hệ thống chăm sóc sức khỏe, của các ch−¬ng tr×nh y tÕ, cña c¸c c¬ së y tÕ vµ mäi c¸n bé y tÕ chø kh«ng ph¶i chØ lµ nhiÖm vô cña c¸c c¸n bé vµ tæ chøc chuyªn tr¸ch vÒ TT-GDSK. TT-GDSK cã thÓ vµ cÇn thùc hiÖn t¹i tÊt c¶ c¸c c¬ së y tÕ nh− c¸c bÖnh viÖn, phßng kh¸m bÖnh, tr¹m chuyªn khoa, c¸c trung t©m y tÕ y tÕ dù phßng, c¸c khu ®iÒu d−ìng phôc håi søc kháe, c¸c tr¹m y tÕ c¬ së x·, ph−êng, c¬ quan, tr−êng häc, nhµ m¸y xÝ nghiÖp.... TT-GDSK cã thÓ thùc hiện tại những nơi công cộng, các tr−ờng học, cơ sở sản xuất, cộng đồng và gia đình. Mọi cán bộ y tế dù công tác tại cơ sở nào, tuyến nào đều có trách nhiệm và các cơ hội thực hiện TT-GDSK. Mỗi cán bộ y tế cần xác định rõ trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ TT-GDSK của mình và lồng ghép hoạt động này vào công việc hàng ngày, thực hiện TT-GDSK mét c¸ch linh ho¹t phï hîp víi ®iÒu kiÖn, ph−¬ng tiÖn thùc tÕ. Hoạt động TT-GDSK là một trong các hoạt động chăm sóc sức khỏe phải đ−ợc x· héi ho¸. C¸c tæ chøc chÝnh quyÒn vµ c¸c tæ chøc ®oµn thÓ x· héi cã liªn quan cÇn tham gia vào hoạt đồng TT-GDSK. Hoạt động TT-GDSK cần đ−ợc lồng ghép với các hoạt động giáo dục, văn hoá, xã hội, kinh tế và các hoạt động khác của cộng đồng. Trong các hoạt động TT-GDSK th−ờng xuyên cũng nh− trong chiến dịch cần có sự phèi hîp vµ hîp t¸c cña ngµnh y tÕ víi c¸c ngµnh cã liªn quan nh− gi¸o dôc, v¨n ho¸ th«ng tin, ph¸t thanh truyÒn h×nh v.v... Hệ thống tổ chức TT-GDSK ở n−ớc ta đã đ−ợc hình thành và phát triển có nhiều đóng góp trong sự nghiệp chăm sóc sức khỏe nhân dân. ở tuyến trung −ơng có trung t©m TT-GDSK trùc thuéc Bé Y tÕ, tuyÕn tØnh cã c¸c trung t©m TT-GDSK trùc thuéc së y tÕ c¸c tØnh vµ thµnh phè.. 14.

(15) 3.1. TuyÕn trung −¬ng. Trung t©m truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trùc thuéc Bé Y tÕ lµ c¬ quan chuyªn m«n cã nhiÖm vô thùc hiÖn TT-GDSK trong ngµnh y tÕ. Chøc n¨ng, nhiÖm vô chÝnh cña trung t©m TT-GDSK nh− sau: − Lập kế hoạch và chỉ đạo thực hiện hoạt động TT-GDSK trong phạm vi cả n−ớc. − Tổ chức thực hiện nhiệm vụ đào tạo, bồi d−ỡng chuyên môn nghiệp vụ về TT-GDSK. − Chỉ đạo sản xuất, cung cấp các ph−ơng tiện, tài liệu TT-GDSK cho các địa ph−ơng. − TiÕp nhËn, sö dông vµ ph©n phèi nguån kinh phÝ dµnh cho TT-GDSK cña nhµ n−íc còng nh− nguån kinh phÝ viÖn trî cña c¸c tæ chøc quèc tÕ mét c¸ch hîp lý và đạt hiệu quả nhất. − Chỉ đạo, h−ớng dẫn các hoạt động của các trung tâm TT-GDSK của sở y tế các tØnh, thµnh phè. − Phối hợp với các cơ quan ban ngành khác ở trung −ơng để triển khai thực hiện hoạt động TT-GDSK. TuyÕn trung −¬ng ngoµi trung t©m TT-GDSK cßn cã c¸c viÖn vµ bÖnh viÖn trung −ơng, có bộ phận chỉ đạo tuyến, chỉ đạo ch−ơng trình y tế theo ngành dọc thực hiện biện pháp dự phòng, điều trị bệnh và giải quyết các vấn đề sức khỏe liên quan đến chuyên ngành. Bộ phận chỉ đạo tuyến cũng chỉ đạo các hoạt động TT-GDSK theo chuyên ngành của mình và th−ờng là chỉ đạo các chiến dịch: Thông tin, giáo dục, truyền thông (IEC) và cung cấp các ph−ơng tiện tài liệu cho các cơ sở thực hiện TTGDSK về những vấn đề sức khỏe bệnh tật theo chuyên ngành. 3.2. TuyÕn tØnh/thµnh phè. Trung t©m TT-GDSK trùc thuéc c¸c së y tÕ tØnh, thµnh phè lµ c¬ quan chuyªn m«n thùc hiÖn nhiÖm vô TT-GDSK trong ph¹m vi tØnh thµnh phè cña m×nh. NhiÖm vô chÝnh cña trung t©m TT-GDSK thuéc së y tÕ c¸c tØnh thµnh phè lµ: − Lập kế hoạch và chỉ đạo thực hiện hoạt động TT-GDSK trong phạm vi tỉnh thµnh phè cña m×nh. − Tổ chức thực hiện nhiệm vụ đào tạo, bồi d−ỡng chuyên môn nghiệp vụ về TTGDSK trong phạm vi tỉnh/thành phố. − Chỉ đạo sản xuất, cung cấp các ph−ơng tiện, tài liệu TT-GDSK cho các hoạt động TT-GDSK trong tỉnh/thành phố. − Tiếp nhận, sử dụng và phân phối kinh phí, trang thiết bị, tài liệu cho hoạt động TT-GDSK trong tØnh/thµnh phè. − Chỉ đạo, h−ớng dẫn các hoạt động TT-GDSK của phòng y tế các quận, huyện trong tØnh/thµnh phè. − Phèi hîp víi c¸c c¬ quan, ban ngµnh, ®oµn thÓ kh¸c trong tØnh, thµnh phè triển khai thực hiện các hoạt động TT-GDSK.. 15.

(16) − Tuyến tỉnh ngoài trung tâm TT-GDSK còn có các đơn vị y tế trực thuộc Sở y tÕ tØnh/thµnh phè, nh− c¸c bÖnh viÖn, trung t©m y tÕ dù phßng, trung t©m b¶o vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em và kế hoạch hoá gia đình, các trung tâm chuyên ngành khác... chỉ đạo thực hiện các ch−ơng trình y tế theo ngành dọc, trong đó có hoạt động TT-GDSK. 3.3. TuyÕn huyÖn/quËn. Phòng y tế huyện chỉ đạo các mặt hoạt động của mạng l−ới y tế trong phạm vi huyện/quận, trong đó có chỉ đạo lồng ghép hoạt động TT-GDSK với các hoạt động, dÞch vô ch¨m sãc søc kháe kh¸c. Phßng y tÕ huyÖn cÇn ph¶i liªn kÕt, phèi hîp víi c¸c ngành, các đơn vị, các đoàn thể, tổ chức có liên quan trong huyện để lồng ghép hoạt động TT-GDSK với hoạt động của các ngành khác. Đội y tế dự phòng, đội bảo vệ sức khỏe bà mẹ trẻ em và kế hoạch hoá gia đình và đội y tế l−u động ở các huyện miền núi là các đơn vị có vai trò quan trọng trong thực hiện các ch−ơng trình y tế, mỗi ch−ơng trình y tế đều có nội dung hoạt động không thể thiếu là TT-GDSK. 3.4. TuyÕn x∙/ph−êng vµ th«n/b¶n 3.4.1. TuyÕn x·/ph−êng. Tr−ởng trạm y tế xã, ph−ờng chịu trách nhiệm chỉ đạo trực tiếp mọi hoạt động TT-GDSK trong phạm vi xã, ph−ờng. Tất cả các cán bộ của trạm y tế đều có trách nhiệm th−ờng xuyên thực hiện TT-GDSK lồng ghép tại trạm y tế, tại cộng đồng và gia đình. Trạm y tế xã/ph−ờng là tuyến y tế đầu tiên trong hệ thống y tế nhà n−ớc, trực tiếp tiếp xúc, phục vụ sức khỏe ng−ời dân hàng ngày vì thế các hoạt động TT-GDSK cho dân rất cần thiết và có ý nghĩa thiết thực trong công tác nâng cao sức khỏe cộng đồng. Các cán bộ trạm y tế xã/ph−ờng có vai trò quan trọng trong vận động và thực hiện xã héi ho¸ c«ng t¸c y tÕ nãi chung vµ TT-GDSK nãi riªng. TT-GDSK ë tuyÕn x·/ph−êng sẽ không thể đạt kết quả tốt nếu không thu hút đ−ợc sự tham gia của các cá nhân, các đoàn thể, các tổ chức xã hội và toàn thể cộng đồng. Tăng c−ờng vai trò chủ động của cộng đồng trong giải quyết các vấn đề sức khỏe đòi hỏi phải đẩy mạnh các hoạt động TT-GDSK. Để giải quyết một số vấn đề bệnh tật, sức khỏe hiện nay nh− bệnh lao, bệnh phong, HIV/AIDS, dân số kế hoạch hoá gia đình v.v... thì TT-GDSK cho cộng đồng vẫn lµ mét trong c¸c biÖn ph¸p quan träng hµng ®Çu mµ trùc tiÕp thùc hiÖn nhiÖm vô nµy lµ c¸n bé c¸c tr¹m y tÕ x·/ph−êng. C¸n bé cña tr¹m y tÕ x·/ph−êng cßn cã nhiÖm vô trùc tiếp h−ớng dẫn, chỉ đạo các hoạt động TT-GDSK của cán bộ y tế thôn/bản. 3.4.2. TuyÕn th«n/b¶n. C¸n bé y tÕ th«n/b¶n lµ nh÷ng ng−êi trùc tiÕp sèng víi ng−êi d©n trong céng đồng, họ rất gần gũi và hiểu rõ các thành viên trong cộng đồng. Cán bộ y tế thôn, bản có nhiệm vụ chủ yếu, trọng tâm là thực hiện các hoạt động TT-GDSK cho nhân dân về vệ sinh môi tr−ờng, vệ sinh cá nhân, phòng chống các bệnh tật, tai nạn, ngộ độc phổ biến xảy ra, phát hiện sớm các bệnh th−ờng gặp trong cộng đồng, thực hiện sơ cứu ban ®Çu. §Ó hoµn thµnh tèt chøc n¨ng, nhiÖm vô cña m×nh, c¸c c¸n bé y tÕ th«n/b¶n cÇn 16.

(17) đ−ợc đào tạo các kiến thức và kỹ năng cơ bản về TT-GDSK. Nếu thực hiện tốt truyền thông giáo dục tại cộng đồng, chắc chắn sẽ góp phần giải quyết những vấn đề sức khỏe phổ biến của cộng đồng, vì thế tạo điều kiện thuận lợi cho cán bộ y tế thôn/bản thực hiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ tr¸ch nhiÖm cña y tÕ c¸c cÊp mµ trùc tiÕp nhÊt lµ tr¹m y tÕ x· vµ phßng y tÕ huyÖn. tù l−îng gi¸. 1. Tr×nh bµy c¸c kh¸i niÖm vÒ truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vµ n©ng cao søc kháe. 2. Ph©n tÝch vÞ trÝ, vai trß cña TT-GDSK trong c«ng t¸c ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu. 3. Vẽ và giải thích sơ đồ liên quan giữa TT-GDSK và nâng cao sức khỏe. 4. LiÖt kª c¸c néi dung chÝnh cña n©mg cao søc kháe. 5. Tr×nh bµy tr¸ch nhiÖm thùc hiÖn TT-GDSK trong hÖ thèng tæ chøc ngµnh y tÕ.. 17.

(18) Bµi 2. Giíi thiÖu vÒ truyÒn th«ng vμ c¸c m« h×nh truyÒn th«ng. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vµ c¸c kh©u c¬ b¶n cña truyÒn th«ng 2. Trình bày các giai đoạn tác động của truyền thông đến đối t−ợng đích 3. Phân tích các yếu tố ảnh h−ởng đến các khâu cơ bản của truyền thông 4. Tr×nh bµy kh¸i qu¸t mét sè m« h×nh truyÒn th«ng. 1. Khái niệm về truyền thông vμ mục đích của truyền thông 1.1. Kh¸i niÖm vÒ truyÒn th«ng. TruyÒn th«ng lµ mét trong c¸c kü n¨ng quan träng nhÊt cña ng−êi c¸n bé gi¸o dục sức khỏe. Trên thực tế truyền thông cũng là một hoạt động không thể thiếu trong đời sống hàng ngày. Mỗi ng−ời không thể tồn tại nếu sinh ra, lớn lên, chết đi tách biệt hoàn toàn với những ng−ời khác. Một cá nhân cũng không thể tự đáp ứng mọi nhu cầu cña chÝnh m×nh v× thÕ truyÒn th«ng gióp cho mçi ng−êi tho¶ m·n ®−îc nhu cÇu cÇn thiết để tồn tại và phát triển. Con ng−ời sống trong xã hội vừa độc lập, vừa phụ thuộc vµ cã nh÷ng quan hÖ rµng buéc víi nh÷ng ng−êi kh¸c xung quanh. Ph−¬ng tiÖn gióp cho con ng−êi cã mèi liªn hÖ gÇn gòi víi nhau trong m«i tr−êng sèng chÝnh lµ truyÒn th«ng qua ng«n ng÷ c¶ b»ng lêi vµ kh«ng lêi (ng«n ng÷ c¬ thÓ, d¸ng ®iÖu, cö chØ, ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua nÒn v¨n ho¸ chung), víi sù hç trî cña mét sè ph−¬ng tiÖn. Shannon và Weaver (1949) định nghĩa truyền thông là tất cả những gì xảy ra giữa hai hoặc nhiều ng−ời. Davis và Newstrom (1985) định nghĩa truyền thông là "Truyền thông tin và giải thích thông tin từ một ng−ời đến những ng−ời khác". Truyền th«ng lµ cÇu nèi gi÷a ng−êi víi ng−êi. Johnson (1986) coi truyÒn th«ng lµ ph−¬ng tiÖn qua đó một ng−ời chuyển thông điệp của mình đến ng−ời khác và mong nhận đ−ợc sự đáp lại (thông tin phản hồi). 1.2. Mục đích của truyền thông. Truyền thông là một quá trình liên tục chia sẻ thông tin, kiến thức, thái độ tình c¶m vµ kü n¨ng, nh»m t¹o sù hiÓu biÕt lÉn nhau gi÷a bªn truyÒn vµ bªn nhËn th«ng điệp, dẫn đến các thay đổi trong nhận thức và hành động. Có thể nói ngắn gọn truyền thông là quá trình truyền đi và nhận các thông điệp với các mục đích khác nhau, có thể chỉ đơn giản là cung cấp thông tin, cũng có thể là mong muốn ng−ời nhận có hành động đáp lại.. 18.

(19) Hewitt (1981) phát triển chi tiết hơn nữa các mục đích cụ thể của quá trình truyền thông. Những mục đích sau đây đ−ợc ng−ời này hay ng−ời khác sử dụng một cách riêng biệt hay kết hợp với nhau mà tác giả Hewitt đã tóm tắt: 1. Học hay dạy một việc gì đó; 2. Tác động đến hành vi của ng−ời khác; 3. Biểu thị cảm giác, mong muốn, ý định; 4. Gi¶i thÝch c¸c hµnh vi riªng cña ng−êi nµy hay lµm râ c¸c hµnh vi cña nh÷ng ng−êi kh¸c; 5. Giải quyết các vấn đề đang xảy ra; 6. Đạt mục đích thay đổi đề ra; 7. Giảm căng thẳng hay giải quyết các xung đột; 8. Cæ vò, thÓ hiÖn quan t©m cña chÝnh m×nh hay cña ng−êi kh¸c... 2. C¸c kh©u c¬ b¶n vμ qu¸ tr×nh truyÒn th«ng 2.1. C¸c kh©u c¬ b¶n cña truyÒn th«ng. TruyÒn th«ng bao gåm 3 kh©u c¬ b¶n liªn quan chÆt chÏ víi nhau: Nguån. Kªnh truyÒn tin. ph¸t tin. N¬i nhËn tin. Sơ đồ 2.1. Ba khâu cơ bản của truyền thông. HiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh truyÒn th«ng phô thuéc vµo c¶ 3 kh©u c¬ b¶n nguån ph¸t tin, kªnh truyÒn tin vµ n¬i nhËn tin. NÕu nguån ph¸t tin kh«ng chuÈn bÞ kü cµng th× các thông tin có thể không đến đ−ợc với ng−ời nhận, hoặc thông tin đến đ−ợc với ng−êi nhËn nh−ng ng−êi nhËn kh«ng hiÓu ®−îc th«ng tin do c¸c th«ng tin kh«ng phï hîp víi hä. Khi th«ng tin truyÒn qua c¸c kªnh truyÒn tin cã thÓ cã c¸c yÕu tè g©y nhiễu, dẫn đến chuyển tải thông tin không đầy đủ hoặc làm sai lạc thông tin. Trình độ và hoàn cảnh thực tế của ng−ời nhận cũng ảnh h−ởng lớn đến hiệu quả của việc tiếp nhận và đáp ứng thông tin. 2.2. Qu¸ tr×nh truyÒn th«ng. Qu¸ tr×nh truyÒn th«ng bao gåm 5 b−íc c¬ b¶n theo c¸c t¸c gi¶: D. Berlo (1960), Chartier (1981), Davis & Newstrom (1985), Hein (1980), Hewitt (1981), Johnson (1986), Long & Prophit (1981) Miller (1966), Pluckhan (1978). B−íc 1: Ng−êi göi h×nh thµnh ý t−ëng. 19.

(20) Ng−ời gửi có ý t−ởng và mong muốn truyền đi ý t−ởng đó tới ng−ời khác. Davis và Newstrom (1985) khẳng định là những ng−ời gửi cần phải nghĩ tr−ớc khi gửi thông điệp, đây là b−ớc cơ bản. Ng−ời gửi cần có ý t−ởng rõ ràng trong đầu sau đó là lựa chọn ngôn ngữ thích hợp để truyền đạt ý t−ởng đã đ−ợc lựa chọn. Điều cần thiết là ph¶i c©n nh¾c c¶ ng«n ng÷ b»ng lêi vµ ng«n ng÷ kh«ng lêi. Chän ng«n ng÷ vµ biÓu t−ợng có thể là vấn đề −u tiên cao nhất để gửi thông điệp chính xác và làm cho thông ®iÖp ®−îc nhËn chÝnh x¸c. B−íc 2: M· ho¸ Các ý t−ởng đ−ợc chuyển thành ngôn từ hay các hình ảnh, biểu t−ợng để chuyển t¶i th«ng ®iÖp gäi lµ sù m· ho¸. B−íc 3: ChuyÓn th«ng ®iÖp qua cÇu nèi hay kªnh Sau khi thông điệp đã đ−ợc mã hoá thì đ−ợc ng−ời gửi gửi qua cầu nối hay kênh truyÒn th«ng, b»ng lêi hay kh«ng lêi. Ng−êi nhËn lµ ng−êi ph¶i ®iÒu chØnh theo c¸c kênh của ng−ời gửi để nhận thông tin. B−íc 4. NhËn vµ gi¶i m· Ng−ời nhận nhận thông điệp từ kênh truyền thông, đ−ợc gửi đến từ ng−ời gửi và thùc hiÖn gi¶i m· tõ ng«n ng÷, biÓu t−îng cña ng−êi göi thµnh c¸c ng«n tõ, kh¸i niÖm để có thể hiểu đ−ợc ý t−ởng của ng−ời gửi. B−ớc 5. Hành động đáp lại Ng−ời nhận sau đó hành động để đáp lại thông điệp đã đ−ợc giải mã. Thông điệp cũng có thể đ−ợc giữ lại hay bị lờ đi, ng−ời nhận có thể truyền thông ý t−ởng khác đến ng−ời gửi hoặc đơn giản có thể là thực hiện nhiệm vụ để đáp ứng lại thông điệp. Ng−êi göi ý t−ëng. M· ho¸. (Lý do cña truyÒn th«ng). (ý t−ëng ®−îc chuyÓn thµnh ng«n tõ hay biÓu t−îng) CÇu nèi. (Th«ng ®iÖp ®−îc chuyÓn qua kªnh b»ng lêi hay kh«ng lêi). Ng−êi nhËn Gi¶i m·. 20. Hành động đáp lại. (Ng«n tõ hay biÓu t−îng. (Ph¶n håi th«ng ®iÖp. chuyÓn thµnh ý t−ëng). l¹i ng−êi göi).

(21) Sơ đồ 2.2. Quá trình truyền thông. Khi ng−ời nhận đáp ứng lại thông điệp của ng−ời gửi gọi là thông tin phản hồi, đó là thông điệp gửi ng−ợc lại đến ng−ời gửi. Nh− vậy ng−ời nhận trở thành ng−ời gửi vµ qu¸ tr×nh truyÒn th«ng l¹i b¾t ®Çu tiÕp tôc. Vßng truyÒn th«ng nh− vËy tiÕp tôc diÔn ra đến khi kết thúc truyền thông với các mục đích cụ thể đạt đ−ợc. 2.3. Tác động của truyền thông đến đối t−ợng đích. Truyền thông có thể tác động đến đối t−ợng đích qua các giai đoạn nh− sau: Giai đoạn I: Truyền thông tới đ−ợc đối t−ợng Truyền thông chỉ có hiệu quả khi đối t−ợng phải tiếp nhận đ−ợc các thông điệp truyền thông qua các giác quan. Đây là vấn đề hiển nhiên rõ ràng mà không cần phải gi¶i thÝch b»ng lý thuyÕt phøc t¹p. Nh−ng trªn thùc tÕ nhiÒu ch−¬ng tr×nh TT-GDSK thất bại ngay cả ở giai đoạn đơn giản này. Nguyên nhân thông th−ờng của thất bại là do ng−ời truyền thông ch−a quan tâm đến khả năng tiếp cận của đối t−ợng với các ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng, vÝ dô nh− pa n«, ¸p phÝch chØ treo ë c¸c phßng kh¸m bÖnh, hay tæ chøc nãi chuyÖn ë c¸c phßng ch¨m sãc tr−íc sinh v× thÕ th«ng ®iÖp gi¸o dôc chØ có thể đến với những ng−ời đến nơi có dịch vụ đó. Các nhóm cần tiếp cận thông tin có thể họ không đến các phòng khám, hoặc do họ không có đài, báo chí hay do đối t−ợng bËn c«ng viÖc vµo thêi gian c¸c bµi truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe ®−îc ph¸t trªn c¸c ph−ơng tiện thông tin. Truyền thông-giáo dục sức khỏe phải trực tiếp đến với đối t−ợng vào lúc mà họ có thể nhìn đ−ợc và nghe đ−ợc. Để đạt đ−ợc điều này phải tìm hiểu đối t−ợng đích, phát hiện những nơi mà họ có thể xem đ−ợc pa nô, áp phích và các thói quen nghe, đọc của đối t−ợng. Ng−êi göi. Ng−êi nhËn Tíi c¸c c¬ quan gi¸c quan. G©y ra chó ý. HiÓu th«ng ®iÖp. Chấp nhận/Thay đổi. Thay đổi hành vi. T¨ng c−êng søc kháe. 21.

(22) Sơ đồ 2.3. Các giai đoạn ảnh h−ởng của truyền thông đến đối t−ợng đích Giai đoạn II: Thu hút sự chú ý của đối t−ợng Bất kỳ hình thức TT-GDSK nào cũng cần phải thu hút sự chú ý của đối t−ợng, làm cho đối t−ợng quan tâm để xem, nghe và đọc thông điệp. Một số ví dụ về sự không thµnh c«ng cña truyÒn th«ng ë giai ®o¹n nµy lµ: − §èi t−îng ®i qua c¸c n¬i treo tranh ¶nh, pa n«, ¸p phÝch mµ kh«ng dõng l¹i xem. − Không chú ý đến dự các cuộc nói chuyện về sức khỏe hay trình diễn ở các cơ së y tÕ, c¸c phßng kh¸m, nh÷ng n¬i c«ng céng. − Không dừng lại để xem triểm lãm ở những nơi công cộng. − Tắt đài và ti vi không nghe ch−ơng trình nói về sức khỏe, bệnh tật. Trong mäi thêi gian, khi mét ng−êi tiÕp nhËn th«ng tin tõ n¨m gi¸c quan (sê, ngửi, nghe, nhìn và nếm) ng−ời đó th−ờng không thể tập trung chú ý vào tất cả mọi sự tiÕp nhËn cña c¸c gi¸c quan. Sù chó ý lµ tªn gäi cña qu¸ tr×nh mµ ng−êi ta cã thÓ chän những phần hấp dẫn của quá trình phức tạp đang diễn ra để tập trung chú ý vào một sự kiện nhất định nào đó và bỏ qua các sự kiện khác trong cùng một thời gian. Có nhiều yếu tố của môi tr−ờng có thể làm cho ng−ời ta chú ý hay không chú ý đến một sự việc hay hiện t−ợng nào đó, vì thế vấn đề quan trọng trong truyền thông là thu hút đ−ợc sự chú ý của đối t−ợng vào vấn đề cần truyền thông. Giai ®o¹n III. HiÓu c¸c th«ng ®iÖp Một ng−ời chỉ thực sự chú ý đến thông điệp khi ng−ời đó muốn cố gắng để hiểu th«ng ®iÖp. HiÓu th«ng ®iÖp cßn ®−îc gäi lµ sù nhËn thøc. NhËn thøc qua thÞ gi¸c lµ thuật ngữ đ−ợc sử dụng để chỉ thông điệp đ−ợc tiếp nhận qua thị giác, ví dụ nh− nhận thøc diÔn ra qua xem c¸c bøc tranh. NhËn thøc lµ qu¸ tr×nh chñ quan cña mçi ng−êi. Hai ng−êi cïng nghe mét ch−¬ng tr×nh hay cïng xem mét bøc tranh nh−ng cã thÓ gi¶i thÝch c¸c th«ng ®iÖp kh¸c nhau hoµn toµn vµ hiÓu ý nghÜa néi dung th«ng ®iÖp mµ ng−ời gửi mong muốn cũng khác nhau, dẫn đến hành vi đáp ứng khác nhau. Sự hiểu lÇm th«ng ®iÖp còng cã thÓ x¶y ra khi sö dông ng«n ng÷ phøc t¹p vµ sö dông tõ chuyên môn, kỹ thuật xa lạ với đối t−ợng. Các tranh, ảnh bao gồm nhiều chi tiết, phức tạp, nêu chủ đề không quen thuộc sẽ không tạo đ−ợc sự quan tâm của đối t−ợng. Sự hiÓu lÇm còng cã thÓ x¶y ra khi nhiÒu th«ng tin ®−îc tr×nh bµy lµm ng−êi ta kh«ng tiÕp thu hÕt. Giai đoạn IV: Thúc đẩy các thay đổi TruyÒn th«ng kh«ng dõng l¹i ë tiÕp nhËn, hiÓu biÕt th«ng ®iÖp mµ nã ph¶i ®−a đến sự tin t−ởng và chấp nhận thông điệp. Từ hiểu biết thông điệp đến tin t−ởng thông điệp có nhiều yếu tố ảnh h−ởng. Sẽ dễ thay đổi với các niềm tin mà ng−ời ta mới thu nhận gần đây. Ng−ợc lại sẽ rất khó thay đổi với các niềm tin đã có từ lâu và những niềm tin đã đ−ợc phát triển tốt về một chủ đề. Thông th−ờng rất dễ thúc đẩy sự thay 22.

(23) đổi niềm tin nếu ảnh h−ởng của nó đ−ợc minh hoạ cụ thể bằng các ví dụ dễ nhận thấy. Nếu niềm tin có trong toàn bộ cộng đồng hay niềm tin là một bộ phận của một hệ thống niềm tin rộng nh− tôn giáo thì chúng ta có thể dự kiến đ−ợc là niềm tin đó rất khó thay đổi bằng sử dụng các ph−ơng tiện thông tin đại chúng. Giai đoạn V: Tạo ra và thay đổi hành vi Truyền thông th−ờng dẫn đến kết quả là nâng cao nhận thức, thay đổi niềm tin nh−ng vẫn có thể không tác động đến thay đổi hành vi. Điều này có thể xảy ra khi truyền thông không h−ớng vào niềm tin mà niềm tin đó có ảnh h−ởng quan trọng nhất đến thái độ của một ng−ời h−ớng tới hành vi của họ. Ví dụ nhiều ch−ơng trình truyền thông quá nhấn mạnh đến những nguy hiểm của bệnh tiêu chảy và thất bại vì không nhấn mạnh đầy đủ đến vai trò của mất n−ớc. Một ng−ời có thể có thái độ tốt và muốn thực hiện hành động nh− sử dụng các biện pháp kế hoạch hóa gia đình, đ−a trẻ em đi tiêm chủng ... tuy nhiên áp lực từ những ng−ới khác trong gia đình hay cộng đồng có thể ngăn cản họ làm những việc này. Một lý do kh¸c lµm cho mét ng−êi kh«ng thùc hiÖn hµnh vi v× thiÕu c¸c yÕu tè cã thÓ nh− tiÒn, thời gian, kỹ năng hay các dịch vụ y tế. Nh− vậy muốn thay đổi hành vi của đối t−ợng ở giai đoạn này cần tạo ra môi tr−ờng và các điều kiện hỗ trợ cho đối t−ợng. Giai ®o¹n VI: N©ng cao søc kháe Nâng cao sức khỏe chỉ xảy ra khi các hành vi đã đ−ợc đối t−ợng lựa chọn và thực hành một cách cẩn thận trên cơ sở khoa học, vì thế nó có tác động đến sức khỏe. Nếu các thông điệp lỗi thời hay không đúng, có thể mọi ng−ời nghe và làm theo thông điệp nh−ng không có tác động nâng cao sức khỏe. Vấn đề cần thiết là đảm bảo các thông điệp và lời khuyên chính xác, đó cũng là một lý do vì sao mà Tổ chức Y tế Thế giới, UNICEF và UNESCO đã có sáng kiến đ−a ra "Những điều cần cho cuộc sống" là các thông điệp cơ bản về sức khỏe để giáo dục cộng đồng. 3. C¸c yªu cÇu lμm cho truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe cã hiÖu qu¶ 3.1. Yªu cÇu cÇn cã cña ng−êi truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe (nguån ph¸t tin). Ng−êi truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ mét m¾t xÝch quan träng nhÊt quyÕt định đến kết quả và hiệu quả của quá trình truyền thông. Để đạt đ−ợc kết quả và hiệu qu¶ tèt, ng−êi c¸n bé lµm c«ng t¸c TT-GDSK cÇn ph¶i cã c¸c tiªu chuÈn sau: − Có kiến thức về y học: Ng−ời TT-GDSK phải có đủ kiến thức cần thiết về những vấn đề sức khỏe, bệnh tật cần TT-GDSK để soạn thảo các nội dung và thông điệp phù hợp với từng loại đối t−ợng đích. − Cã kiÕn thøc vÒ t©m lý häc vµ khoa häc hµnh vi: §Ó hiÓu ®−îc t×nh c¶m, t©m lý, các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi, quá trình thay đổi hành vi của các đối t−ợng đích, từ đó chọn các cách giao tiếp, các ph−ơng tiện và ph−ơng pháp TT-GDSK cho thích hợp với từng loại đối t−ợng đích.. 23.

(24) − Cã kiÕn thøc vµ kü n¨ng vÒ gi¸o dôc häc: Thùc chÊt cña TT-GDSK lµ qu¸ tr×nh d¹y vµ häc, v× thÕ ng−êi TT-GDSK cÇn vËn dông c¸c kiÕn thøc gi¸o dôc học, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình học tập của đối t−ợng. − Có kiến thức và kỹ năng truyền thông giao tiếp: Đây là điều kiện cần thiết để thực hiện mọi hoạt động TT-GDSK hiệu quả. − Hiểu biết về phong tục tập quán, văn hoá xã hội và những vấn đề kinh tế, chính trị của cộng đồng: Để đảm bảo có cách tiếp cận và giáo dục thích hợp, đ−ợc sự chấp nhận của đối t−ợng và của cộng đồng, ng−ời TT-GDSK cần có các thông tin cơ bản về cộng đồng, bao gồm các thông tin về đời sống văn hoá, chính trị, xã hội của cộng đồng. − Nhiệt tình trong công tác TT-GDSK: Đó là tiêu chuẩn đạo đức nghề nghiệp mµ mäi c¸n bé y tÕ, c¸n bé TT-GDSK cÇn ph¶i cã. 3.2. Yêu cầu đối với thông điệp truyền thông-giáo dục sức khỏe. Thông điệp chứa đựng những nội dung cốt lõi cần đ−ợc truyền thông, bao gồm những từ ngữ, tranh ảnh, các vật hấp dẫn, gợi cảm và những tiếng động đ−ợc sử dụng để chuyển những ý t−ởng qua đó. Để đảm bảo TT-GDSK có hiệu quả cao thì thông điệp truyền đi cần đạt một số yêu cầu cơ bản là rõ ràng, chính xác, hoàn chỉnh, có tính thuyết phục, có thể thực hiện đ−ợc và đảm bảo tính hấp dẫn. 3.2.1. Râ rμng (clear). Ng−êi göi cã thÓ lµm cho th«ng ®iÖp râ rµng b»ng c¸ch chuÈn bÞ cÈn thËn tr−íc khi chuyển thông điệp đi. Cần xác định rõ mục tiêu gửi thông điệp là gì, điều gì ng−ời gửi muốn ng−ời nhận suy nghĩ và làm theo. Sau đó ng−ời gửi sử dụng các từ, câu đơn giản hoặc biểu t−ợng, hình ảnh để diễn đạt ý mà ng−ời gửi cho là ng−ời nhận dễ hiểu vµ dÔ thùc hiÖn ®−îc. NÕu cÇn th× ng−êi göi cã thÓ nh¾c l¹i th«ng ®iÖp göi vµ kiÓm tra l¹i qua th«ng tin ph¶n håi. 3.2.2. ChÝnh x¸c (concise). Ng−ời gửi cần đảm bảo là thông điệp của mình chính xác, đặc biệt là ng−ời gửi muốn ng−ời nhận nhớ và làm theo. Thông điệp cần phải ngắn gọn để ng−ời nhận có thÓ nh¾c l¹i ®−îc. Tr−íc khi nãi hoÆc viÕt cÇn chän c¸c tõ hoÆc côm tõ quan träng (tõ khoá) để chuyển tải thông điệp rõ ràng và loại bỏ các từ thừa, không liên quan đến thông điệp có thể gây hiểu nhầm cho đối t−ợng tiếp nhận. 3.2.3. Hoμn chØnh (complete). Ng−êi göi cã thÓ lµm cho th«ng ®iÖp göi ®i hoµn chØnh b»ng c¸ch c©n nh¾c vµ chọn thông tin chuyển tới ng−ời nhận để ng−ời nhận hiểu và thực hiện đầy đủ các hành động đ−ợc yêu cầu. Ví dụ khi gửi thông điệp cho ng−ời khác yêu cầu làm một việc nào đó, thông th−ờng cần nêu rõ: 24.

(25) − ViÖc g× cÇn ph¶i lµm? − Vì sao phải làm việc đó? − Làm việc đó nh− thế nào? − Ai là ng−ời làm việc đó? − Làm việc đó khi nào? − Làm việc đó ở đâu?. NÕu th«ng ®iÖp kh«ng hoµn chØnh, ng−êi nhËn th«ng ®iÖp cã thÓ dÔ hiÓu nhÇm và có đáp ứng không đúng hay không đầy đủ với yêu cầu của thông điệp từ ng−ời gửi. 3.2.4. Cã tÝnh thuyÕt phôc (convincing). Các thông điệp của ng−ời gửi cần phải mang tính thuyết phục đối t−ợng nhận. Để thuyết phục đ−ợc đối t−ợng, trong thông điệp cần thể hiện đ−ợc tính khoa học, thực tiễn và tính đúng đắn của hành động đ−ợc yêu cầu thực hiện, đáp ứng nhu cầu hay giải quyết vấn đề đang đặt ra của đối t−ợng nhận thông điệp. Nên quan tâm đến cả khía c¹nh t×nh c¶m cña th«ng ®iÖp. NÕu cÇn thiÕt cã thÓ ®−a ra lý do v× sao ph¶i thùc hiÖn c¸c viÖc lµm hay hµnh vi. Mäi ng−êi th−êng cã ph¶n øng tèt h¬n khi hä nhËn thÊy v× sao c«ng viÖc cÇn ph¶i ®−îc thùc hiÖn theo c¸ch nµy mµ kh«ng theo c¸ch kh¸c. §Æc biệt là nếu họ có thể nhận thấy lợi ích của việc làm đối với họ và với ng−ời khác nếu làm theo cách đó. Cân nhắc để chọn hình thức chuyển tải thông điệp hợp lý nhất cũng là một khía cạnh làm cho thông điệp có tính thuyết phục, đặc biệt chú ý các từ ngữ, hình ảnh minh hoạ phải xúc tích, gây ấn t−ợng mạnh mẽ cho đối t−ợng. 3.2.5. Cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®−îc (capable of being caried out). ý nghÜa quan träng mang tÝnh thùc tiÔn lµ th«ng ®iÖp cÇn cã kh¶ n¨ng lµm cho ng−êi nhËn thùc hiÖn ®−îc (phï hîp víi hoµn c¶nh thùc tÕ, v¨n ho¸ vµ nguån lùc cña ng−ời nhận). Vấn đề ở đây là ng−ời gửi phải hiểu rõ ng−ời nhận thông điệp, dự đoán ®−îc nh÷ng viÖc mµ víi sù nç lùc cña b¶n th©n vµ sù hç trî cña nh÷ng ng−êi kh¸c hä cã thể làm đ−ợc và những việc không thể làm đ−ợc. Mặt khác cũng không nên đánh giá thÊp kh¶ n¨ng s¸ng t¹o thùc hiÖn cña ng−êi nhËn th«ng ®iÖp trong c¸c hoµn c¶nh cô thÓ. Trên đây là năm yêu cầu của thông điệp, đ−ợc coi là các nguyên tắc cơ bản để h−íng dÉn so¹n th¶o th«ng ®iÖp trong TT-GDSK. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n nµy cÇn ®−îc ¸p dông cho c¶ c¸c th«ng ®iÖp nãi vµ viÕt. Một thông điệp chỉ có hiệu quả khi trình bày rõ ràng về vấn đề có liên quan đến đối t−ợng đích, thích hợp về nội dung và hình thức, đ−ợc chấp nhận và đ−a ra bằng ph−ơng pháp có thể hiểu đ−ợc. Khi quyết định sẽ đ−a ra thông địêp nào, ng−ời TTGDSK cần phải dự kiến khả năng tiếp nhận và hiểu thông điệp của đối t−ợng nhận. Cách tốt nhất để đảm bảo thông điệp tốt là phải thử nghiệm thông điệp đó trên nhóm đối t−ợng đích, kết hợp với tham khảo ý kiến các đồng nghiệp tr−ớc khi chính thức sử dụng rộng rãi trong cộng đồng. 25.

(26) §óng vÒ khoa häc §¸p øng nhu cÇu thùc tÕ Yêu cầu tối thiểu về thời gian và nỗ lực để thực hiện Thùc thi (kh¶ n¨ng vÒ nguån lùc) Th«ng ®iÖp tèt. ChÊp nhËn vÒ v¨n hãa §¸p øng nhu cÇu t×nh c¶m, hÊp dÉn DÔ hiÓu DÔ nhí. Sơ đồ 2.4. Các đặc điểm của thông điệp tốt 3.2.6. TÝnh hÊp dÉn cña th«ng ®iÖp. Hấp dẫn là cách mà chúng ta tổ chức nội dung của thông điệp để thu hút, thuyết phôc hay g©y lßng tin cho mäi ng−êi. Cã mét khuynh h−íng trong nhiÒu ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ sö dông nh÷ng th«ng ®iÖp víi néi dung nÆng vÒ chi tiết y học mà không chú ý nhiều đến cách thể hiện nội dung và hình thức phù hợp với sự quan tâm của đối t−ợng đích. Có nhiều cách khác có thể sử dụng để tạo sự hấp dẫn cho th«ng ®iÖp. Sợ hãi: Thông điệp có thể cố gắng để đe dọa mọi ng−ời hành động bằng cách đ−a ra hậu quả nghiêm trọng do không thực hiện hành động. Các biểu t−ợng nh− là ng−êi chÕt, h×nh hµi biÕn d¹ng, bé x−¬ng, ®Çu l©u cã thÓ ®−îc sö dông. C¸c b»ng chứng cho thấy xuất hiện sợ hãi trong đầu có thể dẫn đến sự chú ý và tạo ra quan tâm, dẫn đến thay đổi hành vi. Tuy nhiên quá sợ hãi thì làm cho mọi ng−ời không chấp nhận và từ chối thông điệp. Ví dụ: giáo dục sức khỏe về hút thuốc lá tại Anh đã sử dông gi¶i ph¸p g©y sî h·i b»ng c¸ch nªu ra c¸c bÖnh vÒ phæi vµ m« t¶ ¶nh h−ëng xÊu của hút thuốc đến sức khỏe. Việc làm này ít mang lại hiệu quả đối với những ng−ời hút thuốc lá vì họ đã xây dựng một rào chắn và từ chối các thông điệp. Giáo dục sức khỏe về HIV/AIDS ở nhiều n−ớc đã sử dụng giải pháp thu hút sự chú ý bằng cách gây sợ hãi qua sử dụng các biểu t−ợng chết chóc nh− đầu lâu, nghĩa địa... Với một số ng−ời giải pháp này dẫn đến vui c−ời và thất bại vì họ không từ bỏ các hành vi nguy cơ cao với HIV/AIDS, với một số ng−ời khác giải pháp này dẫn đến đáp ứng hoảng loạn, sốc và lo sî. Tuy nhiên làm cho ng−ời ta sợ hãi không đơn giản chỉ là xem xét liệu có thuyết phục ng−ời ta hành động hay không mà nó còn bao gồm cả vấn đề đạo đức trong đó. Sợ hãi có thể xuất hiện nh−ng đối t−ợng không thực hiện đ−ợc hành động để thay đổi, điều này dẫn đến phải đề phòng những chấn th−ơng tinh thần (stress) và lo lắng xuất hiện ở đối t−ợng. Nhiều nhà giáo dục sức khỏe nhận thấy sai lầm nếu đe dọa ng−ời ta thực hiện hành động, trừ khi có những bằng chứng hiển nhiên về lợi ích cho sức khỏe và có đủ các yếu tố có thể (nguồn lực) để thực hiện hành động. Hµi h−íc: Th«ng ®iÖp ®−îc chuyÓn ®i b»ng c¸ch t¹o nªn tÝnh hµi h−íc g©y c−êi qua c¸c h×nh thøc nh− phim ho¹t h×nh, c¸c c©u truyÖn, tranh biÕm ho¹. Hµi h−íc lµ 26.

(27) cách tốt để thu hút sự quan tâm thích thú của các nhóm đối t−ợng. Hài h−ớc cũng đồng thời có vai trò giảm bớt căng thẳng cho các đối t−ợng khi phải đối phó với những vấn đề trầm trọng. Th− giãn và giải trí có thể dẫn đến hiệu quả cao, làm ng−ời ta ghi nhớ và học tập đ−ợc nhiều hơn. Tuy vậy không phải hài h−ớc luôn luôn dẫn đến những thay đổi niềm tin và thái độ. Hài h−ớc cũng mang tính rất chủ quan - những điều mà ng−êi nµy thÊy hµi h−íc g©y c−êi th× cã thÓ l¹i kh«ng cã t¸c dông víi ng−êi kh¸c. HÊp dÉn l« gÝc/sù viÖc thËt: NhÊn m¹nh vµo c¸c th«ng ®iÖp b»ng c¸ch truyÒn ®i nhu cầu cần phải hành động qua việc đ−a ra các sự kiện thật nh− số liệu, thông tin về nguyên nhân của bệnh tật, vấn đề sức khỏe, từ đó tạo nên sự quan tâm chú ý của các đối t−ợng nhận thông điệp. Hấp dẫn về tình cảm: Cố gắng để thuyết phục mọi ng−ời bằng cách khêu gợi tình c¶m, víi nh÷ng h×nh t−îng gîi c¶m h¬n lµ ®−a ra c¸c sù viÖc vµ sè liÖu. VÝ dô nh− chØ ra nụ c−ời của những đứa trẻ khỏe mạnh, những gia đình có hố xí vệ sinh sống mạnh khỏe, những hành động liên quan đến tình dục an toàn tạo nên hạnh phúc gia đình. Thông điệp một mặt: Chỉ trình bày những −u điểm của thực hiện hành động mà không đề cập đến bất kỳ nh−ợc điểm có thể xảy ra nào để làm cho đối t−ợng tập trung chú ý nhiều vào lợi ích của hành động hay việc làm với sức khỏe. Th«ng ®iÖp hai mÆt: Tr×nh bµy c¶ lîi Ých vµ nh−îc ®iÓm khi thùc hiÖn hµnh động, tạo điều kiện cho đối t−ợng có thể cân nhắc hành động. Thu hót qua th«ng ®iÖp d−¬ng tÝnh vµ ©m tÝnh: Thu hót ©m tÝnh sö dông thuËt ngữ nh− là "tránh", "không" để khuyến khích mọi ng−ời không thực hiện những hành vi có hại cho sức khỏe, chẳng hạn nh− "không nuôi con bằng chai sữa", "không đi đại tiện bừa bãi" v.v... Phần lớn các nhà giáo dục sức khỏe đồng ý rằng tốt hơn là dùng thông điệp d−ơng tính để thúc đẩy các hành vi có lợi cho sức khỏe, ví dụ nh− "hãy nu«i con b»ng s÷a mÑ" "sö dông hè xÝ hîp vÖ sinh". CÊu tróc th«ng ®iÖp: Theo lý thuyÕt, th«ng ®iÖp cã thÓ ®−îc tiÕp nhËn b»ng bÊt kú gi¸c quan nµo trong n¨m gi¸c quan: nh×n, sê, nghe, nÕm, ngöi. Tuy nhiªn gi¸c quan chóng ta sö dông chÝnh trong truyÒn th«ng lµ nghe vµ nh×n. Th«ng ®iÖp cã thÓ chuyÓn ®i b»ng tõ ng÷, h×nh ¶nh. Th«ng ®iÖp còng cã thÓ chuyÓn ®i d−íi d¹ng kh«ng ph¶i b»ng tõ ng÷: TruyÒn th«ng kh«ng lêi. TruyÒn th«ng kh«ng lêi bao gåm: D¸ng ®iÖu, cö chØ tay ch©n, h−íng nh×n, ¸nh m¾t, giäng nãi vµ vÎ mÆt. TruyÒn th«ng kh«ng lêi lu«n ®−îc phèi hîp víi truyÒn th«ng b»ng lêi trong c¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng trùc tiÕp. Cùng một thời gian, cùng một đối t−ợng ng−ời TT-GDSK có thể sử dụng nhiều ph−ơng pháp, ph−ơng tiện để truyền thông điệp đến đối t−ợng. Néi dung thùc sù cña th«ng ®iÖp: Néi dung thùc sù cña th«ng ®iÖp bao gåm c¸c từ, các bức tranh và tiếng động tạo nên sự hấp dẫn của thông điệp truyền đi. Trong ch−ơng trình của đài nội dung có thể bao gồm: lời khuyên, các từ ngữ, giọng nói, âm nh¹c. Mét ¸p phÝch cã thÓ bao gåm: nh÷ng bøc tranh, c¸c tõ hay côm tõ ng¾n gän, c¸c ¶nh, c¸c biÓu t−îng vµ c¸c lo¹i mµu s¾c kh¸c nhau. Trong truyÒn th«ng qua thÞ gi¸c chóng ta cã thÓ thùc hiÖn ph©n tÝch néi dung cña truyÒn th«ng qua thÞ gi¸c mét c¸ch cô thÓ: − Điều gì thực sự đ−ợc nói đến, từ nào đ−ợc sử dụng là từ khoá? 27.

(28) − KiÓu ch÷ nµo ®−îc sö dông: Ch÷ in, ch÷ th−êng, ch÷ th¼ng hay ch÷ nghiªng? − KÝch th−íc cña c¸c lo¹i ch÷? − Ph−¬ng ph¸p in Ên? − Tranh sö dông minh ho¹ lµ g×, c¸c lo¹i ¶nh nµo ®−îc ®−a vµo, c¸c ®−êng vÏ đơn giản hay chi tiết? − KÝch th−íc vµ mµu s¾c cña c¸c bøc tranh ra sao? − .................. TiÕn hµnh ph©n tÝch cô thÓ néi dung th«ng ®iÖp qua sö dông c¸c tõ ng÷, h×nh ảnh, biểu t−ợng... là cần thiết để nâng cao chất l−ợng, hiệu quả của TT-GDSK. 3.3. Yêu cầu đối với các kênh truyền thông. − Kênh truyền thông phải phù hợp với đối t−ợng: Khi chọn kênh truyền thông phải quan tâm đến khả năng tiếp cận với kênh truyền thông của các nhóm đối t−ợng đích. Nguyên tắc chọn kênh truyền thông là đảm bảo tối đa nhóm đối t−ợng đích có đủ các điều liện để thu nhận đ−ợc thông tin từ kênh truyền thông đó. − Các ph−ơng tiện, thiết bị phải đảm bảo các tiêu chuẩn kỹ thuật. Ví dụ nh− các ph−¬ng tiÖn nghe nh×n chuyÓn t¶i c¸c h×nh ¶nh, ©m thanh, lêi nãi, ch÷ viÕt phải rõ ràng, đầy đủ. Cần cố gắng để hạn chế đến mức tối đa tình trạng trục trÆc kü thuËt x¶y ra khi ®ang truyÒn th«ng, cã thÓ g©y gi¸n ®o¹n hay øc chÕ ng−ời nghe, ng−ời xem, làm cho họ không tiếp tục chú ý đến ch−ơng trình truyÒn th«ng n÷a. − Kh«ng bÞ c¸c yÕu tè g©y nhiÔu (ån, sai l¹c th«ng tin). − Chuyển tải đ−ợc thông tin, thông điệp kịp thời, chính xác và đầy đủ. 4. Mét sè m« h×nh truyÒn th«ng. Nh− đã trình bày trong phần khái niệm, truyền thông gồm 3 khâu cơ bản: − Nguån ph¸t tin; − Kªnh truyÒn tin; − N¬i nhËn tin. Trong thực tế có nhiều mô hình truyền thông đã đ−ợc các tác giả nêu ra. D−ới ®©y xin giíi thiÖu mét sè m« h×nh truyÒn th«ng: 4.1. M« h×nh Claude Shannon vµ Warren Wearver. Mô hình đ−ợc hai tác giả phát phát triển vào năm 1947. Đây là một mô hình đặc tr−ng về truyền thông. Mô hình Shannon-Wearver nêu ra bất kỳ hoạt động truyền th«ng nµo còng bao gåm 6 yÕu tè sau: 28.

(29) − Nguån tin − M· ho¸ − Th«ng ®iÖp − Kªnh − Gi¶i m· − NhËn tin. Sáu yếu tố của mô hình Shannon-Wearver đ−ợc nêu ra trong trong sơ đồ sau ån. Nguån tin. M· ho¸. • Kªnh Gi¶i m·. NhËn tin. • Th«ng ®iÖp. Ph¶n håi. Sơ đồ 2.5. Mô hình Shannon-Wearver. Mô hình Shannon-Wearver nhấn mạnh đến quá trình truyền và nhận thông tin nªn m« h×nh ®−îc coi lµ m« h×nh th«ng tin cña truyÒn th«ng. Tác giả của mô hình đã nhấn mạnh đến 3 vấn đề: − Những tín hiệu truyền đi có đ−ợc đúng mẫu không: Vấn đề kỹ thuật. − Những tín hiệu truyền đi có mang đầy đủ ý nghĩa không: Vấn đề nội dung. − Tác động của thông điệp nh− thế nào lên đối t−ợng: Vấn đề hiệu quả. Tõ m« h×nh cña Shannon vµ Wearver, Harrold Lasswell (1948) ®−a ra c«ng thøc cña qu¸ tr×nh truyÒn th«ng gåm 5 kh©u nh− sau: Ai? Nãi g×? Qua kªnh nµo? Nãi cho ai? HiÖu qu¶ thÕ nµo?. 4.2. M« h×nh chiÕn l−îc truyÒn th«ng (The Strategic Communication Model). Tất cả các tình huống truyền thông đều khác nhau, tuy nhiên có những câu hỏi chung đ−ợc đặt ra cho bất kỳ một tình huống truyền thông nào. Những câu hỏi đó 29.

(30) đ−ợc đặt ra sẽ giúp chúng ta đáp ứng tốt hơn với các tình huống cụ thể của truyền thông. Những câu hỏi đặt ra để phân tích những tình huống truyền thông là: − §éng c¬: C©u hái v× sao ph¶i truyÒn th«ng (Why)? − Khán giả: Câu hỏi ai là đối t−ợng truyền thông (Who)? − Lo¹i: C©u hái lo¹i truyÒn th«ng nµo ®−îc sö dông (What)? − ¸p dông: C©u hái truyÒn th«ng nh− thÕ nµo (How)?. Về động cơ: Vì sao cần phải truyền thông trong tình huống này? Câu hỏi đ−ợc đặt ra để xem xét nhu cầu cần thiết của truyền thông hay vấn đề là gì: Thiếu hụt trong kiến thức, niềm tin, thái độ hay hành động đã dẫn đến sự cần thiết phải truyền thông. Động cơ cũng sẽ giúp ng−ời truyền thông đặt ra mục đích của truyền thông. Bắt đầu với mục đích đúng đắn đ−ợc nêu ra sẽ giúp ng−ời truyền thông phác thảo ra chiến l−ợc cần thực hiện để đạt đ−ợc mục đích. Về đối t−ợng đích: Ai là đối t−ợng trong tình huống truyền thông này? Ng−ời truyền thông đã biết gì về đối t−ợng? Trả lời câu hỏi này là cách để xác định nhu cầu của đối t−ợng, họ đã biết những gì và cần biết những gì. Nghiên cứu đối t−ợng đích còn giúp xem xét mối quan hệ của đối t−ợng đích với ng−ời truyền thông và mối quan hệ của ng−ời truyền thông với đối t−ợng đích. Về loại: Những gì là những khía cạnh đặc tr−ng quan trọng đ−ợc mô tả d−ới d¹ng truyÒn th«ng cÇn thiÕt? Lo¹i truyÒn th«ng nµo lµ thÝch hîp trong t×nh huèng nµy? Những gì là cấu trúc đặc tr−ng của loại truyền thông này? Về áp dụng: Làm thế nào để ng−ời truyền thông sử dụng tất cả các thông tin này vào hành động để tạo đ−ợc hiệu quả trong tình huống truyền thông cụ thể? Đây là những điểm để suy nghĩ có tính chiến l−ợc nhằm thực hiện các hoạt động truyÒn th«ng. ¸p dông cã hiÖu qu¶ nghÜa lµ c©n nh¾c nh÷ng g× mµ ng−êi truyÒn th«ng cã thÓ häc ®−îc tõ nh÷ng c©u hái chung nµy vµ ¸p dông vµo t×nh huèng truyÒn th«ng cô thÓ cña m×nh. §éng c¬ + §èi t−îng + Lo¹i truyÒn th«ng = ¸p dông hiÖu qu¶. 4.3. M« h×nh hÖ thèng vÒ truyÒn th«ng (Systemic Model of Communication). Một số tác giả nghiên cứu về truyền thông đã cố gắng để xây dựng các mô hình dựa vào lý thuyết hệ thống chung. Giả định mấu chốt từ lý thuyết hệ thống chung là: Tất cả các phần của hệ thống có liên quan đến mỗi phần, vì thế nếu có thay đổi trong một phần sẽ tạo ra những động lực cho thay đổi trong tất cả các phần khác của hệ thèng (Hall vµ Fagen, 1956). CÇn ph¶i suy nghÜ lµ truyÒn th«ng kh«ng ph¶i lµ c¸c c¸ nhân hoạt động đơn độc mà là tác động qua lại giữa ng−ời với ng−ời bằng các thông ®iÖp qua c¸c kªnh truyÒn th«ng. 30.

(31) M« h×nh hÖ thèng vÒ truyÒn th«ng ®−îc t¸c gi¶ Watzlawick (1967) vµ c¸c céng sự của ông nhấn mạnh đến những khía cạnh hiển nhiên nh− sau của truyền thông: − Kh«ng thÓ thiÕu truyÒn th«ng: Kh«ng thÓ h×nh dung ®−îc nÕu kh«ng cã sù truyền thông và hành vi tác động qua lại giữa ng−ời với ng−ời. − Néi dung vµ mèi quan hÖ trong truyÒn th«ng: TÊt c¶ c¸c truyÒn th«ng trùc tiÕp mặt đối mặt đều yêu cầu một số sự chấp nhận cá nhân và sự cam kết, ng−ợc lại với sự chấp nhận và cam kết sẽ tạo ra và xác định mối quan hệ giữa các bên liªn quan. Theo t¸c gi¶ Watzlawick “Kh«ng ph¶i chØ chuyÓn th«ng tin mµ đồng thời còn là sự định h−ớng hành vi”, bất kỳ hoạt động truyền thông tin nào có thể đ−ợc thực hiện đồng nghĩa với nội dung của thông điệp, nội dung đó có thể đúng hay sai, có giá trị hay không có giá trị. Mỗi lời nói, bất kỳ động tác nào của cơ thể và tất cả mọi ánh mắt đều là thể hiện cách truyền thông của một ng−ời và sẽ tác động đến sự đáp lại của ng−ời khác. 4.4. M« h×nh David Berlo S-M-C-R. Mô hình của David Belor (1960) đề cập đến các khâu cơ bản của truyền thông là: Nguån - Th«ng ®iÖp – Kªnh – Ng−êi nhËn (Source – Message – Channel – Receiver). Mô hình đ−ợc trình bày theo sơ đồ 2.6.. M∙ ho¸ Nguån. Gi¶i m∙ Th«ng ®iÖp. Kªnh. Ng−êi nhËn. Kü n¨ng. Néi dung. Nghe. Kü n¨ng. truyÒn th«ng. C¸c yÕu tè. Nh×n. truyÒn th«ng. Thái độ. §iÒu chØnh. Sê. Thái độ. KiÕn thøc. CÊu tróc. Mïi. KiÕn thøc. HÖ thèng. Ký hiÖu. VÞ. HÖ thèng. x· héi. x· héi. V¨n ho¸. V¨n ho¸. Sơ đồ 2.6. Mô hình D. Berlo S-M-C-R. Mô hình Berlo S-M-C-R đ−ợc coi là một mô hình đơn giản, trong đó thông điệp lµ yÕu tè trung t©m, biÓu thÞ nh÷ng ý t−ëng ®−îc chuyÓn ®i tõ nguån ph¸t, cã thÓ b»ng lời nói, chữ viết hay bất kỳ các biểu t−ợng, hình ảnh nào. Mô hình cũng nói đến vai trò quan trọng của ng−ời nhận thông điệp trong truyền thông, đó là nhóm đối t−ợng đích. Khái niệm về mã hoá và giải mã nói đến những vấn đề mà chúng ta phải chuyển các suy nghÜ riªng cña chóng ta thµnh tõ ng÷ hay c¸c biÓu t−îng vµ gi¶i ®o¸n ®−îc c¸c tõ vµ biÓu t−îng cña ng−êi kh¸c thµnh c¸c kh¸i niÖm mµ chóng ta hiÓu ®−îc.. 31.

(32) Nghiªn cøu c¸c m« h×nh truyÒn th«ng sÏ gióp cho c¸c c¸n bé TT-GDSK hiÓu râ c¸c kh©u cña truyÒn th«ng vµ vai trß cña c¸c kh©u còng nh− c¸c yÕu tè cã thÓ ¶nh h−ởng đến các khâu truyền thông, từ đó tìm hiểu tình hình thực tế để vận dụng sáng tạo các mô hình truyền thông vào hoạt động thực tiễn. tù l−îng gi¸. 1. Trình bày mục đích của truyền thông và các khâu cơ bản của truyền thông. 2. Tr×nh bµy 5 b−íc cña qu¸ tr×nh truyÒn th«ng. 3. Phân tích các giai đoạn tác động của truyền thông trên đối t−ợng đích. 4. Tr×nh bµy c¸c yªu cÇu cÇn cã cña ng−êi TT-GDSK. 5. Tr×nh bµy c¸c yªu cÇu cña th«ng ®iÖp TT-GDSK. 6. Vẽ sơ đồ và phân tích mô hình truyền thông Claude Shannon và Warren Wearver. 7. Vẽ sơ đồ và phân tích mô hình truyền thông David Berlo S-M-C-R.. 32.

(33) Bµi 3. Hμnh vi sức khỏe, quá trình thay đổi hμnh vi søc kháe vμ gi¸o dôc søc kháe. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ hµnh vi, hµnh vi søc kháe. 2. Phân tích đ−ợc các yếu tố tác động đến hành vi sức khỏe. 3. Trình bày khái quát các mô hình thay đổi hành vi sức khỏe. 4. Trình bày đ−ợc các b−ớc của quá trình thay đổi hành vi sức khỏe và phân tích các yếu tố tác động đến các b−ớc của quá trình thay đổi hành vi. 1. Kh¸i niÖm vÒ hμnh vi vμ hμnh vi søc kháe 1.1. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi. Mỗi cá nhân đều sống trong một tập thể xã hội và có quan hệ với những ng−ời xung quanh trong những mối tác động qua lại nhất định. Sự tác động qua lại giữa ng−êi nµy víi ng−êi kh¸c, hay gi÷a con ng−êi víi c¸c sù viÖc, hiÖn t−îng hoµn c¶nh xung quanh đ−ợc thể hiện qua các hành động hay gọi là hành vi. Nh− vậy hành vi của con ng−ời đ−ợc hiểu là một hay nhiều hành động phức tạp, mà các hành động này lại chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè bªn trong vµ bªn ngoµi, chñ quan vµ kh¸ch quan. Những yếu tố có thể tác động đến hành vi của một ng−ời nh− trình độ văn hoá, phong tôc tËp qu¸n, kinh tÕ x· héi, chÝnh trÞ, luËt ph¸p, nguån lùc, ph−¬ng tiÖn kü thuËt, th«ng tin.... Mçi hµnh vi cña mét ng−êi lµ biÓu hiÖn cña c¸c yÕu tè cÊu thµnh nªn nã, đó là kiến thức, niềm tin, thái độ, cách thực hành (hay kỹ năng) của ng−ời đó trong mét hoµn c¶nh hay t×nh huèng cô thÓ. 1.2. Kh¸i niÖm vÒ hµnh vi søc kháe. Triết lý của truyền thông-giáo dục sức khỏe đã đ−ợc đề cập đến trong các tài liệu cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi. Sù tËp trung cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ vµo con ng−ời và vào các hành động nhằm loại bỏ hành vi có hại, thực hành hành vi lành mạnh để bảo vệ và nâng cao sức khỏe. Truyền thông-giáo dục sức khỏe cũng là ph−ơng tiện nhằm phát triển ý thức con ng−ời, phát huy tính tự lực cánh sinh và giải quyết vấn đề søc kháe cña c¸ nh©n vµ nhãm. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe c¬ b¶n kh«ng ph¶i chØ lµ cung cÊp th«ng tin hay nãi víi mäi ng−êi nh÷ng g× hä cÇn lµm cho søc kháe cña hä mµ lµ qu¸ tr×nh cung cÊp kiÕn thøc, h−íng dÉn thùc hµnh, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ môi tr−ờng để tăng c−ờng nhận thức, chuyển đổi thái độ về sức khỏe và thực hành hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh. §iÒu quan träng lµ kh«ng nªn coi truyÒn th«ng-gi¸o dôc sức khỏe chỉ là việc cung cấp thông tin đơn thuần về sức khỏe mà là một quá trình tác động dẫn đến thay đổi hành vi. 33.

(34) Thùc chÊt cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ trình thay đổi hành vi diễn ra và duy trì hành vi lành mạnh. Quá trình thay đổi hành vi của con ng−ời th−ờng diễn ra phức tạp, và chịu tác động của nhiều yếu tố bên trong và bên ngoài, th−ờng diễn ra qua nhiều giai đoạn. Trên thực tế nhiều vấn đề sức khỏe, bÖnh tËt kh«ng thÓ chØ gi¶i quyÕt b»ng thuèc hay c¸c can thiÖp kü thuËt y häc. §¹i dÞch HIV/AIDS hiÖn nay lµ mét vÝ dô râ rµng vÒ vai trß cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khỏe trong giải quyết vấn đề sức khỏe quan trọng trên phạm vi toàn cầu. Nâng cao sức khỏe và phòng bệnh luôn bao gồm một số thay đổi lối sống và hành vi con ng−ời. Lối sống là biểu hiện cụ thể của hành vi liên quan đến sức khỏe. Lèi sèng muèn nãi vÒ tËp hîp c¸c hµnh vi t¹o nªn c¸ch sèng cña con ng−êi bao gåm nhiều vấn đề nh−: thói quen ăn uống, kiểu quần áo, cuộc sống gia đình, nhà ở, sở thích, công việc v.v... Có những hành vi có từ lâu đời, đ−ợc gọi là phong tục tập quán. Phong tôc tËp qu¸n vµ truyÒn thèng lµ c¸c hµnh vi ®−îc nhiÒu ng−êi cïng chia sÎ trong cộng đồng, đ−ợc thực hiện trong thời gian dài, đ−ợc truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Thực tế các cộng đồng có nhiều phong tục tập quán có lợi cho sức khỏe, bên cạnh đó cũng có nhiều phong tục tập quán có hại cho sức khỏe cần phải thay đổi, phải cần đến các hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe. Nh− vËy hµnh vi søc kháe lµ nh÷ng hµnh vi cña con ng−êi cã ¶nh h−ëng tèt hoÆc xấu đến sức khỏe của chính bản thân họ, của những ng−ời xung quanh và của cộng đồng. Theo ảnh h−ởng của hành vi, chúng ta thấy có hai loại hành vi sức khỏe, đó là c¸c hµnh vi cã lîi cho søc kháe vµ c¸c hµnh vi cã h¹i cho søc kháe. Nh÷ng hµnh vi cã lîi cho søc kháe: §ã lµ c¸c hµnh vi lµnh m¹nh ®−îc ng−êi d©n thực hành để phòng chống bệnh tật, bảo vệ và nâng cao sức khỏe. Có rất nhiều hành vi lµnh m¹nh cã lîi cho søc kháe nh−: thùc hiÖn tiªm chñng phßng bÖnh, vÖ sinh c¸ nh©n vµ vÖ sinh m«i tr−êng, x©y dùng vµ sö dông c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh, nu«i con b»ng s÷a mẹ, thực hiện kế hoạch hoá gia đình, tập luyện thể dục thể thao, đi khám chữa bệnh sím khi cã c¸c dÊu hiÖu cña bÖnh, rÌn luyÖn phôc håi chøc n¨ng sau khi ®iÒu trÞ bÖnh tËt v.v... Mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña c¸c c¸n bé y tÕ lµ khuyÕn khÝch động viên ng−ời dân thực hành các hành vi lành mạnh nhằm nâng cao sức khỏe. Những hành vi có hại cho sức khỏe: Là các hành vi không lành mạnh, tác động xấu đến sức khỏe, do một cá nhân, một nhóm ng−ời hay có thể cả một cộng đồng thực hành. Một số hành vi có hại cho sức khỏe do cá nhân và cộng đồng thực hành đã lâu và trở thành thói quen, phong tục tập quán gây ảnh h−ởng lớn đến sức khỏe. Trên thực tế còn tồn tại nhiều hành vi có hại cho sức khỏe ở các cộng đồng khác nhau. Có thể kể đến nhiều hành vi có hại cho sức khỏe nh− sử dụng phân t−ơi bón ruéng, kh«ng ¨n chÝn uèng chÝn, hót thuèc l¸, nghiÖn r−îu, quan hÖ t×nh dôc bõa b·i, nghiÖn hót, cÇu cóng bãi to¸n khi bÞ ®au èm, l¹m dông thuèc, ¨n kiªng kh«ng cÇn thiết v.v... Để giúp ng−ời dân thay đổi các hành vi có hại cho sức khỏe, đòi hỏi cán bé y tÕ ph¶i t×m hiÓu kü nguyªn nh©n v× sao ng−êi d©n l¹i thùc hµnh c¸c hµnh vi nµy, từ đó có biện pháp thích hợp, kiên trì thực hiện TT-GDSK và giới thiệu các hành vi lành mạnh để dân thực hành. 34.

(35) Bªn c¹nh nh÷ng hµnh vi cã lîi vµ cã h¹i cho søc kháe, chóng ta cßn thÊy mét sè cá nhân hay cộng đồng thực hành các hành vi không có lợi và không có hại cho sức khỏe. Ví dụ một số bà mẹ đeo vòng bạc (hay vòng hạt cây) cho trẻ em để tránh gió, tránh bệnh, các gia đình th−ờng có bàn thờ tổ tiên trong nhà v.v... với các loại hành vi trung gian này thì không cần phải tác động để loại bỏ mà đôi khi cần chú ý khai thác những khía cạnh có lợi của các hành vi này đối với sức khỏe, ví dụ nh− h−ớng dẫn các bà mẹ theo dõi độ chặt, lỏng của vòng cổ tay, cổ chân của trẻ để đánh giá tình trạng t¨ng tr−ëng cña trÎ. Nhiệm vụ của TT-GDSK là giúp cho cá nhân và cộng đồng loại bỏ các hành vi cã h¹i cho søc kháe vµ thùc hµnh c¸c hµnh vi cã lîi cho søc kháe. 1.3. Xác định hay chẩn đoán hành vi sức khỏe. Xác định hay chẩn đoán hành vi là một thuật ngữ đ−ợc dùng để mô tả quá trình chúng ta tìm ra nguyên nhân của các vấn đề sức khỏe, bệnh tật và xem xét liệu các nguyên nhân đó có phải là do các hành vi của con ng−ời có liên quan đến những vấn đề sức khỏe và bệnh tật hay không. Trong giáo dục sức khỏe chẩn đoán hành vi là b−ớc hết sức quan trọng nhằm phát hiện các nguyên nhân của vấn đề cần giáo dục. Để chẩn đoán hành vi cần liệt kê tất cả các hành vi mà cộng đồng đã thực hiện liên quan đến vấn đề sức khỏe. Tiếp theo là phân tích tìm ra các nguyên nhân sâu xa đã tạo nên các hành vi này, đặc biệt là vai trò của các yếu tố văn hóa, xã hội, kinh tế và dịch vụ y tÕ. VÝ dô nh− do nghÌo khæ, kh«ng c«ng b»ng trong ch¨m sãc søc kháe, tæ chøc ch¨m sóc sức khỏe không phù hợp, thiếu các chính sách của địa ph−ơng, của chính phủ có thể là nguyên nhân dẫn đến một số hành vi có hại cho sức khỏe. Chẩn đoán hành vi là quá trình xác định rõ các yếu tố tác động đến hành vi sức khỏe. Chẩn đoán hành vi có ý nghĩa quan trọng trong việc giải quyết các vấn đề sức khỏe. Có nhiều yếu tố ảnh h−ởng đến việc cải thiện sức khỏe nh− lối sống, hành vi th«ng th−êng chø kh«ng ph¶i chØ cã thuèc men vµ c¸c dÞch vô y tÕ. NhiÒu ch−¬ng trình giáo dục sức khỏe không thành công bởi vì không chú ý đến các yếu tố văn hóa, kinh tế, xã hội, chính trị ảnh h−ởng đến các hành vi sức khỏe của các đối t−ợng. Nghiên cứu đầy đủ các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi con ng−ời là cần thiết để tránh nh÷ng thÊt b¹i vµ l·ng phÝ khi lËp kÕ ho¹ch vµ thùc hiÖn TT-GDSK. Cần phân biệt các hành vi của một ng−ời có thể chịu tác động ở các mức độ khác nhau nh− cá nhân, cộng đồng, quốc gia, thậm chí ở mức độ quốc tế. Khi phân tích hµnh vi cÇn ph¶i ph©n biÖt c¸c hµnh vi nµo lµ cña c¸ nh©n kiÓm so¸t, c¸c hµnh vi nµo do ảnh h−ởng của cộng đồng và rộng hơn nữa là ở tầm quốc gia kiểm soát, từ đó có các giải pháp và kế hoạch tác động phù hợp. Hơn nữa cần xác định các khó khăn trở ngại, sự thiếu công bằng trong cộng đồng để có thể hiểu đ−ợc tất cả các hành vi liên quan đến sức khỏe. Những ng−ời làm TT-GDSK cũng cần nghiên cứu để thúc đẩy ảnh h−ởng của cả các nhà lãnh đạo cộng đồng, các nhà hoạt động chính trị đến quá trình hành động cho những thay đổi xã hội, trong đó có các vấn đề liên quan đến sức khỏe cộng đồng. Một trong những lý do làm cho cộng đồng không thực hiện các hành vi nhằm b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe lµ do c¸c nhµ gi¸o dôc søc kháe th−êng ®−a ra c¸c ho¹t động theo quan điểm riêng của họ và theo cách nhìn nhận thiên về khía cạnh chuyên 35.

(36) môn của cán bộ y tế. Họ th−ờng nhấn mạnh quá nhiều đến các yếu tố sức khỏe và y học cho các hành động. Cộng đồng có thể quan tâm đến các giá trị khác quan trọng hơn, ví dụ nh− lý do kinh tế, địa vị, sự kính trọng, hình thức đẹp, hấp dẫn thu hút chú ý của ng−ời khác, thực hiện theo tiêu chuẩn đạo đức, tôn giáo, truyền thống gia đình, cộng đồng. Các kiến thức, hiểu biết, giá trị của cán bộ y tế có thể khác với của cộng đồng. Đôi khi cán bộ y tế có thể cho rằng các hành vi không hợp lý là do cộng đồng thiếu hiểu biết và thiếu trách nhiệm. Trên thực tế cộng đồng đã có sự cân nhắc và thảo luận dựa trên nhận thức của cộng đồng về nhu cầu và hoàn cảnh riêng của họ. Các cộng đồng khác nhau có những ý nghĩ khác nhau, có hành vi riêng, tuy nhiên những hành vi "đúng" và "mong đợi" trong con mắt của các nhà chuyên môn thì th−ờng kh«ng gièng nh− nhËn thøc cña ng−êi d©n trong bèi c¶nh cuéc sèng hiÖn thùc cña hä. Trong thực tế không phải là cộng đồng không có trách nhiệm và không muốn cố gắng làm những gì mà họ cho là có lợi cho họ và gia đình họ, nh−ng những yếu tố khách quan làm họ không thể thực hiện đ−ợc các mong muốn, thêm vào đó là còn thiếu sự động viên, hỗ trợ, khích lệ th−ờng xuyên. Hiểu đ−ợc mong đợi của cộng đồng là một vấn đề quan trọng để đảm bảo thu hút cộng đồng vào các hoạt động nhằm tăng c−ờng sức khỏe. Ví dụ trong ch−ơng trình kế hoạch hóa gia đình ở ấn Độ các nhà lập kế hoạch và giáo dục sức khỏe cố gắng để thực hiện ch−ơng trình, trong các thông điệp đ−ợc sử dụng họ nhấn mạnh đến các −u tiên quốc gia và giá cả thực phẩm, quần áo, học phí v.v... đây là những vấn đề quan trọng với các nhà kế hoạch và giáo dục sức khỏe. Tuy nhiên quan điểm của cộng đồng lại khác, với những ng−ời nghèo họ cho là đẻ nhiều con lại tốt vì có nhiều ng−ời giúp công việc trong nhà và ngoài đồng và đó cũng sẽ là nguồn lực chăm sóc sức khỏe cho bè mÑ khi èm ®au, tuæi giµ. Tõ kinh nghiÖm cuéc sèng hä còng rót ra lµ trÎ em cã thÓ bị chết và họ cần đẻ thêm trẻ để đảm bảo số l−ợng trẻ sống sót. Đánh giá ch−ơng trình nµy ng−êi ta thÊy lµ ch−¬ng tr×nh chØ thµnh c«ng khi nã ®−îc coi lµ mét phÇn trong toàn bộ ch−ơng trình chăm sóc sức khỏe và đ−ợc thực hiện đồng thời với các biện pháp chèng nghÌo khæ, c¶i thiÖn cuéc sèng, tæ chøc tèt dÞch vô ch¨m sãc søc kháe. Điểm khởi đầu để hiểu đ−ợc các yếu tố ảnh h−ởng đến quyết định của ng−ời dân về áp dụng hành vi nào đó là xác định hành vi đó càng chi tiết càng tốt. Quá trình này bao gồm không chỉ xác định rõ hành vi đó là gì mà còn phải xác định rõ ai thực hiện hành vi đó và đ−ợc thực hiện khi nào, trong hoàn cảnh nào. Một điều rất khó lập kế ho¹ch TT-GDSK cô thÓ khi ph©n tÝch hµnh vi víi tuyªn bè mét c¸ch chung chung vÝ dô nh− "vÖ sinh" ch−a tèt. Nh−ng dÔ dµng h¬n víi c¸c hµnh vi ®−îc nªu ra chÝnh x¸c, cô thÓ hơn nh− cần sử dụng loại hố xí và vật liệu nào để xây dựng hố xí. Các từ nh− "kế hoạch hóa gia đình, "thực hành vệ sinh" áp dụng cho một nhóm hành vi. Kế hoạch hóa gia đình bao gồm đình sản nam, đình sản nữ, dùng thuốc tránh thai v.v... Vệ sinh bao gồm nhiều hµnh vi nh− röa tay b»ng xµ phßng, chuÈn bÞ thùc phÈm s¹ch, cã dông cô chøa n−íc s¹ch, sö lý ph©n hîp vÖ sinh v.v... Mçi hµnh vi nµy l¹i chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c yÕu tè khác nhau cần đ−ợc xác định rõ ràng tr−ớc khi lập kế hoạch thực hiện TT-GDSK. Bằng cách xác định hành vi chi tiết chúng ta có thể thấy những khó khăn của các gia đình khi thực hành theo các lời khuyên của cán bộ giáo dục sức khỏe. Nếu chỉ dừng ở việc tìm hiểu các nguyên nhân của hành vi thì không thể mong chờ đối t−ợng thay đổi hành vi mà cần phải tiếp tục giúp đỡ đối t−ợng, tạo điều kiện để họ thực hành ®−îc c¸c hµnh vi míi thay thÕ hµnh vi cò. 36.

(37) NÕu chØ nãi ph¶i nu«i con b»ng s÷a mÑ, ®−a con ®i tiªm chñng, thùc hiÖn kÕ hoạch hóa gia đình, xây dựng công trình vệ sinh ... thì không đủ mà còn phải xét đến tÝnh cã thÓ tiÕp cËn víi c¸c dÞch vô nµy, thêi gian cña c¸c bµ mÑ, nguån lùc cÇn thiÕt để thực hiện hành vi mong đợi. §Ó hiÓu ®−îc v× sao ng−êi d©n thùc hiÖn hay kh«ng thùc hiÖn mét hµnh vi cô thÓ nào đó, các nhà giáo dục sức khỏe phải cố gắng để tìm hiểu cộng đồng nhìn nhận hành động đó nh− thế nào. Hãy đặt địa vị các nhà giáo dục sức khỏe là ng−ời dân trong những hoµn c¶nh cô thÓ, hä cã thÓ xem xÐt vµ nh×n nhËn ®−îc nh÷ng g× lµ nh÷ng suy nghÜ cña ng−ời dân về lợi ích và những bất lợi của một hành vi nào đó đến sức khỏe, từ đó có thể tìm ra cách đề cập hợp lý hơn cho các ch−ơng trình giáo dục sức khỏe của mình. 2. Các yếu tố ảnh h−ởng đến hμnh vi sức khỏe. Trên thực tế đứng tr−ớc cùng một vấn đề, một hoàn cảnh, những ng−ời khác nhau cã thÓ cã c¸c hµnh vi øng xö kh¸c nhau. Së dÜ cã hiÖn t−îng nµy lµ do cã c¸c yÕu tố khác nhau tác động đến hành vi của mỗi ng−ời. Nếu chúng ta muốn phát huy vai trò của TT-GDSK để thay đổi hành vi thì tr−ớc tiên phải tìm hiểu rõ các yếu tố có thể ảnh h−ởng đến hành vi sức khỏe của các đối t−ợng cần đ−ợc TT-GDSK. 2.1. Suy nghÜ vµ t×nh c¶m. Với mỗi sự việc, vấn đề trong cuộc sống, mỗi ng−ời chúng ta có thể có các suy nghÜ vµ t×nh c¶m kh¸c nhau. Nh÷ng suy nghÜ vµ t×nh c¶m cña chóng ta l¹i b¾t nguån tõ các hiểu biết, niềm tin, thái độ và quan niệm về giá trị. Chính các kiến thức, niềm tin, thái độ và quan niệm về giá trị đã dẫn đến những quyết định của mỗi ng−ời thực hành hµnh vi nµy hay hµnh vi kh¸c. 2.1.1. KiÕn thøc. KiÕn thøc hay hiÓu biÕt cña mçi ng−êi ®−îc tÝch lòy dÇn qua qu¸ tr×nh häc tËp vµ kinh nghiÖm thu ®−îc trong cuéc sèng. Mçi ng−êi cã thÓ thu ®−îc kiÕn thøc tõ thÇy c« giáo, cha mẹ, bạn bè, đồng nghiệp, những ng−ời xung quanh, sách vở và các ph−ơng tiện thông tin đại chúng cung cấp. Trong cuộc sống, mỗi ng−ời chúng ta có thể tự kiểm tra liệu hiểu biết của mình là đúng hay sai. Hàng ngày từ các sự việc cụ thể gặp trong đời sống, các kiến thức của mỗi ng−ời cũng đ−ợc tích lũy. Trẻ em đ−a tay vào lửa chúng biết đ−ợc lửa nóng và gây bỏng, từ đó trẻ không bao giờ đ−a tay vào lửa nữa. TrÎ em cã thÓ nh×n thÊy mét con vËt ch¹y ngang ®−êng vµ bÞ xe c¸n ph¶i, tõ sù viÖc này trẻ em biết đ−ợc rằng chạy ngang đ−ờng có thể nguy hiểm và từ đó khi đi ngang ®−êng chóng ph¶i cÈn thËn. KiÕn thøc lµ mét trong c¸c yÕu tè quan träng gióp con ng−ời có các suy nghĩ và tình cảm đúng đắn, từ đó dẫn đến hành vi phù hợp tr−ớc mỗi sự việc. Kiến thức của mỗi ng−ời đ−ợc tích lũy trong suốt cuộc đời. Có các kiến thức hay hiÓu biÕt vÒ bÖnh tËt, søc kháe vµ b¶o vÖ, n©ng cao søc kháe lµ ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt để mọi ng−ời có cơ sở thực hành các hành vi sức khỏe lành mạnh. Các kiến thức về ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe mçi ng−êi cã thÓ thu ®−îc tõ c¸c nguån kh¸c nhau, ®−îc tích lũy thông qua các hoạt động thực tiễn. Vai trò của ngành y tế và cán bộ y tế trong việc cung cấp kiến thức cho ng−ời dân trong cộng đồng là rất quan trọng, thông qua viÖc thùc hiÖn nhiÖm vô TT-GDSK. 37.

(38) 2.1.2. NiÒm tin. NiÒm tin lµ s¶n phÈm x· héi cña nhËn thøc c¸ nh©n kÕt hîp víi c¸c kinh nghiÖm thu đ−ợc của cá nhân cũng nh− của nhóm hay cộng đồng trong cuộc sống. Mỗi một xã hội đều hình thành và xây dựng niềm tin về tất cả các khía cạnh của đời sống. Hầu hết các niềm tin có nguồn gốc từ lâu đời và vì thế xã hội th−ờng chấp nhận và ít khi đặt c©u hái vÒ gi¸ trÞ cña niÒm tin. NiÒm tin th−êng b¾t nguån tõ «ng bµ, cha mÑ vµ tõ nh÷ng ng−êi mµ chóng ta kÝnh träng. Ng−êi ta th−êng chÊp nhËn niÒm tin mµ kh«ng cần cố gắng để xác định niềm tin đó là đúng hay sai. Một ng−ời hình thành niềm tin do häc tËp trong suèt cuéc sèng vµ quan s¸t nh÷ng ng−êi kh¸c. C¸c niÒm tin ®−îc h×nh thành từ tuổi trẻ, hay từ những ng−ời đ−ợc tin cậy th−ờng rất khó thay đổi. Có nhiều niềm tin ảnh h−ởng đến sức khỏe. ở nhiều n−ớc trên thế giới ng−ời ta th−ờng tin là phụ nữ có thai cần phải ăn hoặc tránh ăn một số loại thực phẩm nào đó. Ví dụ ở một địa ph−ơng ng−ời ta tin là phụ nữ có thai cần tránh ăn thịt một số loại động vật, nếu không những đứa trẻ sinh ra có những ứng xử nh− ứng xử của của các động vật mà họ đã ăn thịt trong khi có thai. Những niềm tin này đã không khích lệ phụ n÷ cã thai ¨n mét sè lo¹i thùc phÈm giµu chÊt dinh d−ìng gióp thai nhi ph¸t triÓn tèt. Bất kỳ cộng đồng nào, n−ớc nào cũng có những niềm tin riêng của họ. Những niềm tin có thể đúng, có thể sai, có niềm tin có lợi cho sức khỏe, nh−ng bên cạnh đó cũng có niÒm tin cã h¹i cho søc kháe. Nh÷ng niÒm tin lµ mét phÇn cña c¸ch sèng con ng−êi. NiÒm tin cã thÓ chØ ra nh÷ng ®iÒu ®−îc mäi ng−êi chÊp nhËn vµ nh÷ng ®iÒu kh«ng ®−îc ng−êi ta chÊp nhËn. Niềm tin có sức mạnh, nó ảnh h−ởng đến thái độ và hành vi của con ng−ời. Niềm tin th−ờng khó thay đổi. Một số cán bộ y tế và cán bộ làm TT-GDSK th−ờng cho là tất cả những niềm tin truyền thống đều là không đúng và cần phải thay đổi, điều này không phải hoàn toàn đúng. Nhiệm vụ của những ng−ời làm TT-GDSK tr−ớc tiên phải xác định đ−ợc các niềm tin nào là đúng, là sai, niềm tin nào có lợi và niềm tin nào có hại cho sức khỏe, từ đó lập kế hoạch TT-GDSK thay đổi hành vi bắt nguồn từ các niềm tin có hại cho sức khỏe. Tuy nhiên cũng tùy từng tr−ờng hợp cụ thể mà tiến hành TTGDSK thay đổi hành vi liên quan đến niềm tin cho phù hợp. Niềm tin là phụ nữ có thai kh«ng ®−îc ¨n trøng lµ mét niÒm tin cã h¹i cho søc kháe bµ mÑ vµ thai nhi v× trøng lµ nguồn thức ăn có giá trị dinh d−ỡng cao, rất giàu protein. Tr−ớc khi muốn thay đổi niÒm tin nµy ta cÇn xem xÐt nÕu c¸c phô n÷ cã thai kh«ng ¨n trøng, nh−ng hä l¹i ¨n c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c nh− thÞt, c¸, pho m¸t, ®Ëu, võng, l¹c v.v... th× còng kh«ng nhÊt thiết phải −u tiên TT-GDSK thay đổi niềm tin liên quan đến ăn kiêng trứng của phụ nữ có thai. ở một địa ph−ơng ng−ời ta tin là nếu phụ nữ có thai làm việc giữa tr−a d−ới trêi n¾ng, nãng th× "quû ¸c" cã thÓ nhËp vµo c¬ thÓ ng−êi mÑ vµ ph¸ hñy thai nhi. Niềm tin này là không đúng, nh−ng nó lại có lợi cho sức khỏe bà mẹ, vì nó khuyên bà mÑ cã thai kh«ng lµm viÖc d−íi trêi qu¸ n¾ng nãng cã h¹i cho søc kháe thai nhi. Víi những loại niềm tin không đúng, nh−ng hành vi liên quan đến niềm tin này lại có lợi cho sức khỏe thì cần giải thích cho những đối t−ợng có niềm tin này hiểu rõ cơ sở của các hành vi có lợi cho sức khỏe để họ duy trì. Phân tích niềm tin có ý nghĩa trong thực tiễn cho hoạt động TT-GDSK. Ví dụ một ng−ời đồng ý nghiện r−ợu là nghiêm trọng và có thể phòng đ−ợc, nh−ng ng−ời đó 38.

(39) l¹i kh«ng tin m×nh bÞ c¶m nhiÔm vµ trë thµnh ng−êi nghiÖn r−îu. V× thÕ víi tr−êng hîp nµy ta kh«ng nªn tèn phÝ thêi gian vµ nç lùc tËp trung gi¸o dôc ng−êi nµy vÒ sù nghiêm trọng của nghiện r−ợu mà nên tập trung vào vấn đề làm cho ng−ời đó nhận ra r»ng chÝnh hä lµ ng−êi cã nguy c¬ nghiÖn r−îu. Mét phô n÷ tin r»ng con chÞ cã thÓ bÞ mắc sởi và dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Tuy nhiên có thể chị lại không tin là sởi phßng ®−îc b»ng tiªm chñng vaccin. Trong tr−êng hîp nµy, c¬ së quan träng cho chiÕn l−îc TT-GDSK l¹i cÇn tËp trung vµo th«ng ®iÖp lµ tiªm chñng phßng ®−îc bÖnh sëi cho trÎ em. 2.1.3. Thái độ. Thái độ đ−ợc coi là trạng thái chuẩn bị của cơ thể để đáp ứng với những tình huống hay hoàn cảnh cụ thể. Thái độ phản ánh những điều ng−ời ta thích hoặc không thích, mong muốn hay không mong muốn, tin hay không tin, đồng ý hay không đồng ý, ủng hộ hay ngăn cản.... Thái độ th−ờng bắt nguồn từ kiến thức, niềm tin và kinh nghiệm thu đ−ợc trong cuộc sống, đồng thời thái độ cũng chịu ảnh h−ởng của những ng−ời xung quanh. Những ng−ời sống gần chúng ta có thể làm cho chúng ta thay đổi suy nghĩ, cách nhìn nhận vấn đề, mức độ quan tâm đến vấn đề, từ đó dẫn đến thay đổi thái độ. Thái độ của chúng ta có thể bắt nguồn từ những ng−ời khác, đặc biệt là những ng−êi mµ chóng ta kÝnh träng. Thái độ chịu ảnh h−ởng của môi tr−ờng, hoàn cảnh. Trong một số hoàn cảnh nhất định không cho phép ng−ời ta hành động phù hợp với thái độ của họ. Ví dụ một bà mẹ rất muốn đ−a con bị sốt cao đến trạm y tế để khám và điều trị nh−ng vì ban đêm, trạm y tế lại xa nên bà mẹ buộc phải đem con đến khám bác sỹ t− gần nhà. Hành động này của bà mẹ không có nghĩa là bà đã thay đổi thái độ không tin vào cán bộ trạm y tế. Đôi khi thái độ ch−a đúng của con ng−ời đ−ợc hình thành từ những sự việc ch−a có căn cứ xác đáng, không đại diện. Ví dụ một ng−ời đến mua thuốc tại trạm y tế vÒ ®iÒu trÞ bÖnh nh−ng bÖnh kh«ng khái, ng−êi nµy cã thÓ h×nh thµnh suy nghÜ lµ tr¹m y tế bán thuốc không tốt, từ đó có thái độ không tin vào trạm y tế và không đến trạm khám và mua thuốc nữa. Trong tr−ờng hợp này có thể có nhiều lý do dẫn đến bệnh không khỏi, chứ không phải trạm y tế bán thuốc không đảm bảo chất l−ợng. Thái độ rất quan trọng dẫn đến hành vi của mỗi ng−ời, do vậy khi xem xét một thái độ ch−a hợp lý nào đó đối với vấn đề bệnh tật, sức khỏe, cần phải tìm hiểu rõ nguyên nhân của thái độ này, từ đó tìm ph−ơng pháp TT-GDSK hợp lý để thuyết phục đối t−ợng thay đổi thái độ. 2.1.4. Gi¸ trÞ. Giá trị là các tiêu chuẩn có vai trò quan trọng tác động đến suy nghĩ và tình cảm của con ng−ời. Một tiêu chuẩn nào đó đ−ợc một ng−ời coi là có giá trị với họ sẽ là động cơ thúc đẩy các hành động. Giá trị còn là phẩm chất tr−ớc một sự cản trở nào đó, ví dụ nh− lòng dũng cảm, sự thông minh. Giá trị đối với một ng−ời nào đó có thể phản ánh trong tuyên bố sau: "những điều quan trọng nhất đối với tôi là... ". Ví dụ về các tiêu chuẩn hay đặc điểm có thể đ−ợc cộng đồng cho là có giá trị nh−: − Bµ mÑ cã nhiÒu con ®−îc xem lµ bµ mÑ h¹nh phóc; − C¸c bµ mÑ cã c¸c con kháe m¹nh lµ bµ mÑ h¹nh phóc; 39.

(40) − Cã nhiÒu gia cÇm, ruéng v−ên riªng ®−îc b¹n bÌ noi theo; − Trình độ văn hoá cao đ−ợc cộng đồng kính trọng; − Cã nhiÒu b¹n bÌ lµ sang träng; − Søc kháe lµ vèn quý nhÊt cña mçi ng−êi... Mỗi ng−ời, mỗi gia đình, mỗi cộng đồng có thể có những quan niệm giá trị khác nhau. Các quan niệm về giá trị th−ờng trở thành động cơ thúc đẩy các hành vi liên quan đến phấn đấu để đạt đ−ợc những tiêu chuẩn giá trị mong muốn. Mỗi cá nhân có thÓ cã c¸c tiªu chuÈn gi¸ trÞ riªng cña m×nh, nh−ng th−êng th× gi¸ trÞ lµ mét phÇn cña đời sống văn hóa và đ−ợc chia sẻ trong cộng đồng hay trong một n−ớc. Sức khỏe là mét trong sè c¸c gi¸ trÞ quan träng cña mçi ng−êi. Trong TT-GDSK chóng ta cÇn cè g¾ng lµm cho mäi ng−êi hiÓu ®−îc gi¸ trÞ cña cuéc sèng kháe m¹nh, gi¸ trÞ cña søc khỏe, từ đó động viên mọi ng−ời suy nghĩ về giá trị của sức khỏe đối với cuộc sống và thực hiện những hành động thiết thực để duy trì và phát triển sức khỏe. 2.2. Nh÷ng ng−êi cã ¶nh h−ëng quan träng. Sống trong xã hội, mỗi ng−ời đều có quan hệ và chịu ảnh h−ởng của những ng−ời xung quanh. Mét trong c¸c lý do lµm cho c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe kh«ng thành công là nó trực tiếp nhằm vào các cá nhân mà do không chú ý đến ảnh h−ởng của những ng−ời khác. Trên thực tế chỉ có một số ít ng−ời là quyết định hành động mà không cần quan tâm đến ý kiến hay quan điểm của những ng−ời xung quanh. Tất cả chúng ta đều chịu ảnh h−ởng của những ng−ời khác trong mạng l−ới quan hệ xã hội phức tạp. Khi một ai đó đ−ợc chúng ta coi là những ng−ời quan trọng thì chúng ta th−êng dÔ dµng nghe vµ lµm theo nh÷ng ®iÒu hä khuyªn hoÆc nh÷ng viÖc hä lµm. Mét số ng−ời muốn hành động nh−ng những ng−ời khác lại có quan điểm ng−ợc lại. Những ng−ời nào có ảnh h−ởng đến hành vi của mỗi ng−ời hay của cộng đồng sẽ phụ thuộc vào hoàn cảnh của cá nhân và cộng đồng cũng nh− nền văn hóa cộng đồng. Ví dụ trong một số xã hội các bà mẹ vợ và mẹ chồng có các ảnh h−ởng đặc biệt, trong các tr−êng hîp kh¸c nh÷ng ng−êi giµ, bao gåm c¶ c«, d×, chó, b¸c cã ¶nh h−ëng lín. Những ng−ời có ảnh h−ởng nhiều đến hành vi của mỗi ng−ời thay đổi theo thời gian và kh«ng gian cña cuéc sèng. Thông th−ờng những ng−ời có ảnh h−ởng nhiều đối với chúng ta là cha mẹ, ông bà, anh em, vợ chồng, thầy cô giáo, bạn bè, ng−ời lãnh đạo, đồng nghiệp, những ng−ời có nhiều kinh nghiệm, trình độ cao, kỹ năng đặc biệt. Các cán bộ y tế có ảnh h−ởng quan trọng đến hành vi sức khỏe của cá nhân và cộng đồng. §èi víi trÎ em khi cßn nhá th× tr−íc hÕt cha mÑ, «ng bµ, anh chÞ em trong gia đình là những ng−ời có ảnh h−ởng quan trọng nhất, lớn lên đi học thì thầy cô giáo có ¶nh h−ëng v« cïng quan träng, häc sinh cµng nhá th× chÞu ¶nh h−ëng hµnh vi cña c¸c thÇy c« cµng nhiÒu. B¹n bÌ cïng häc tËp, cïng løa tuæi cã ¶nh h−ëng hµnh vi lÉn nhau. Trong nhãm b¹n chóng ta cã thÓ quan s¸t thÊy hµnh vi øng xö cña c¸c thµnh viªn nhãm gièng nhau. VÝ dô trong nhãm trÎ vÞ thµnh niªn, mét em hót thuèc l¸ cã thÓ thÊy c¸c em kh¸c hót thuèc l¸ theo. Trong mét c¬ quan, hµnh vi cña c¸c nh©n viªn cã thÓ chịu ảnh h−ởng của ng−ời quản lý lãnh đạo. Trong mỗi cộng đồng những ng−ời lãnh đạo cộng đồng có ảnh h−ởng quan trọng đến hành vi của các thành viên trong cộng 40.

(41) đồng. Nh− vậy khi tiến hành TT-GDSK cần chú ý đến ảnh h−ởng của những ng−ời xung quanh tới thay đổi hành vi của các đối t−ợng. ảnh h−ởng của những ng−ời xung quanh có thể tạo ra áp lực xã hội mạnh tác động đến đối t−ợng. Ví dụ về áp lực xã hội là một phụ nữ không áp dụng biện pháp tránh thai vì chồng không đồng ý, một thanh niªn trÎ b¾t ®Çu hót thuèc v× ®−îc b¹n bÌ khÝch lÖ, Ðp buéc. Bµ mÑ trÎ muèn cho con uèng n−íc bï khi con m¾c tiªu ch¶y nh−ng l¹i bÞ bµ mÑ chång ng¨n c¶n. NhiÒu trÎ em đánh răng sớm là vì chúng bắt tr−ớc đánh răng theo mẹ. Các gia đình xây dựng hố xí hai ngăn vì ng−ời lãnh đạo tôn giáo trong cộng đồng mong muốn họ xây dựng hố xí hai ngăn. Nh− vậy áp lực xã hội có thể ảnh h−ởng cả tích cực và tiêu cực đến các thực hµnh b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe. Ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK cÇn ph¸t hiÖn nh÷ng ng−êi cã vai trß tÝch cùc, t¹o ra c¸c ¸p lùc x· héi tèt cho t¨ng c−êng c¸c hµnh vi cã lîi cho søc kháe vµ h¹n chÕ ¶nh h−ëng cña nh÷ng ng−êi c¶n trë thùc hµnh hµnh vi cã lîi cho sức khỏe của đối t−ợng. 2.3. Nguån lùc. Để thực hành các hành vi nâng cao sức khỏe, phòng chống bệnh tật, cộng đồng hay cá nhân cần có các điều kiện nhất định về nguồn lực. Nguồn lực cho thực hiện hµnh vi bao gåm c¸c yÕu tè nh− thêi gian, nh©n lùc, tiÒn, c¬ së vËt chÊt trang thiÕt bÞ. Nhiều cá nhân có đủ kiến thức, họ hiểu rất rõ nhu cầu chăm sóc sức khỏe của họ nh−ng v× thiÕu c¸c ®iÒu kiÖn nguån lùc nªn hä kh«ng thùc hiÖn ®−îc hµnh vi mong muèn. Tuy nhiªn trong thùc tÕ ng−êi TT-GDSK cÇn chó ý ph¸t hiÖn gi¸o dôc mét sè đối t−ợng mặc dù họ có khả năng về nguồn lực nh−ng lấy lý do thiếu nguồn lực để từ chèi hay tr× ho·n thùc hiÖn c¸c hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh. 2.3.1. Thêi gian. Thời gian là một trong các yếu tố quan trọng ảnh h−ởng đến hành vi của con ng−ời. Có những hành vi cần có thời gian để thực hành hoặc để thay đổi. Ví dụ một ng−ời nông dân chẳng may bị đau đầu giữa lúc mùa thu hoạch nên không đến bệnh viện khám bệnh, vì sợ đông bệnh nhân phải chờ đợi lâu mất thời gian ảnh h−ởng đến thu hoạch, đã quyết định đến ông lang gần nhà để mua thuốc. Các bà mẹ đông con, kinh tế khó khăn, mải làm ăn kiếm sống nên thiếu thời gian chăm sóc con cái chu đáo. 2.3.2. Nh©n lùc. Nhân lực đôi khi ảnh h−ởng lớn đến hành vi sức khỏe của cộng đồng. Nếu một cộng đồng nào đó có thể huy động nguồn nhân lực thì việc tổ chức các hoạt động lao động phúc lợi cho cộng đồng sẽ đ−ợc thực hiện dễ dàng. Ví dụ nh− huy động nh©n lùc tæng vÖ sinh ®−êng lµng, xãm, c¶i t¹o c¸c nguån cung cÊp n−íc, x©y dùng tr−ờng học, trạm y tế, công trình vệ sinh công cộng... Các hoạt động TT-GDSK rất cần nguồn nhân lực từ cộng đồng tham gia để tạo nên phong trào tác động đến thay đổi hành vi sức khỏe. 2.3.3. TiÒn. Tiền cần thiết để thực hiện một số hành vi. Vì thiếu tiền nên các bà mẹ không mua đủ các thức ăn giàu dinh d−ỡng cho trẻ mặc dù họ có đủ kiến thức về chăm sóc 41.

(42) dinh d−ìng cho trÎ. Cã nh÷ng ng−êi thiÕu tiÒn nªn buéc ph¶i thùc hiÖn nh÷ng c«ng việc nguy hiểm thiếu ph−ơng tiện bảo bộ an toàn lao động để kiếm tiền. ở nông thôn nhiÒu ng−êi thiÕu tiÒn nªn kh«ng x©y dùng ®−îc c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh. 2.3.4. C¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ. Cơ sở vật chất trang thiết bị là các điều kiện cần thiết hỗ trợ cho thay đổi một số hµnh vi søc kháe. NÕu tr¹m y tÕ cã c¬ së vËt chÊt, trang thiÕt bÞ tèt sÏ thu hót ®−îc ng−ời dân đến sử dụng các dịch vụ khám chữa bệnh do trạm cung cấp. Có các ph−ơng tiện hỗ trợ cho hoạt động TT-GDSK nh− ph−ơng tiện nghe nhìn, tài liệu giáo dục sức khỏe in ấn đẹp ... sẽ hấp dẫn đối t−ợng đến tham dự. 2.4. YÕu tè v¨n hãa. Nhiều yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi con ng−ời, các yếu tố này có thể rất khác nhau giữa cộng đồng này với cộng đồng khác. Những yếu tố thông th−ờng tạo nên hành vi nh− niềm tin, các giá trị xã hội đ−ợc cộng đồng chấp nhận, cách sử dụng nguồn lực trong cộng đồng, quan hệ giao tiếp xã hội... đó là các yếu tố góp phần hình thµnh lèi sèng vµ ®−îc hiÓu nh− lµ nÒn v¨n ho¸. V¨n ho¸ lµ tæng hîp cña nhiÒu yÕu tè bao gåm kiÕn thøc, niÒm tin, phong tôc tËp quán, nghệ thuật, đạo đức, luật pháp, thói quen và tất cả những năng lực mà con ng−ời thu ®−îc trong cuéc sèng. V¨n ho¸ ®−îc thÓ hiÖn trong c¸ch sèng hµng ngµy cña c¸c thµnh viên xã hội hay văn hoá là "cách sống" (theo định nghĩa của tác giả Otto Klin Berg). NÒn v¨n ho¸ ®−îc ph¸t triÓn qua hµng ngµn n¨m cña nh÷ng ng−êi cïng chung sống trong một cộng đồng, xã hội và chia sẻ kinh nghiệm trong môi tr−ờng sống nhất định. Nền văn hoá đ−ợc phát triển liên tục, có khi nhanh, khi chậm nh− là kết quả của qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ x· héi, còng nh− sù giao l−u v¨n ho¸ gi÷a nh÷ng ng−êi tõ nh÷ng nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau. Hµnh vi cña con ng−êi lµ biÓu hiÖn cña nÒn v¨n ho¸ vµ nÒn văn hóa có ảnh h−ởng sâu sắc đến hành vi của con ng−ời. Khi quan sát, tìm hiểu kỹ các cộng đồng, chúng ta có thể nhìn thấy, nghe thấy, hiểu đ−ợc nền văn hoá của cộng đồng. Mỗi nền văn hoá có các đặc điểm đặc tr−ng riêng, đại diện cho một ph−ơng thức mà cộng đồng tìm ra để chung sống cùng nhau trong môi tr−ờng của họ. Cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK khi làm việc với một cộng đồng nào đó phải tìm hiểu các đặc tr−ng của văn hoá cộng đồng, nghiên cứu kỹ nguyên nhân của các hành vi liên quan đến sức khỏe bệnh tật. Điều này sẽ giúp cho cán bộ TT-GDSK đ−ợc cộng đồng chấp nhận và có thể tìm ra các giải pháp can thiệp TT-GDSK phù hợp với nền văn hoá cộng đồng. Nh− vậy nhiều yếu tố ảnh h−ởng đến sức khỏe nh− các hành động và hành vi th«ng th−êng chø kh«ng ph¶i chØ cã thuèc men vµ c¸c dÞch vô kü thuËt y tÕ. NhiÒu ch−ơng trình giáo dục sức khỏe không thành công bởi vì không chú ý đến các yếu tố văn hóa, kinh tế, xã hội, chính trị ảnh h−ởng đến các hành vi sức khỏe của ng−ời dân. Nghiên cứu đầy đủ các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi sức khỏe của con ng−ời là cần thiết để tránh những thất bại khi thực hiện giáo dục sức khỏe. Khi giáo dục sức khỏe cần phải xác định các hành vi sức khỏe nào là của cá nhân kiểm soát và các hành vi nào do ảnh h−ởng của cộng đồng và quốc gia. Hơn nữa cần xác định các khó khăn, các thử thách, sự không công bằng trong cộng đồng để có thể hiểu tất cả các hành vi. Chúng ta cũng cần thúc đẩy các ảnh h−ởng của các nhà lãnh đạo đến quá trình hành động cho những thay đổi chính sách xã hội tác động đến hành vi sức khỏe. 42.

(43) 3. Một số mô hình cơ bản về thay đổi hμnh vi sức khỏe 3.1. Giíi thiÖu. Thay đổi hành vi diễn ra nh− thế nào? Câu hỏi này có thể có nhiều câu trả lời khác nhau từ nhiều ng−ời khác nhau, từ các cộng đồng có nền văn hoá khác nhau. Tất c¶ c¸c ch−¬ng tr×nh TT-GDSK nh»m n©ng cao søc kháe, phßng chèng bÖnh tËt nãi chung, trong đó có vấn đề nhiễm HIV/AIDS đều dựa trên các câu trả lời về diễn biến của quá trình thay đổi hành vi (các thuyết vì sao ng−ời ta thay đổi hành vi, thay đổi hành vi qua các giai đoạn nào) để xây dựng kế hoạch hoạt động. Năm thuyết cơ bản về thay đổi hành vi đ−ợc trình bày d−ới đây là: Mô hình niềm tin sức khỏe, mô hình giảm nguy cơ AIDS, mô hình các giai đoạn thay đổi, thuyết về hành động có lý do và mô hình BASNEF. Các thuyết đã cung cấp cho chúng ta các ví dụ về quá trình thay đổi hành vi đã diễn ra nh− thế nào. Bằng cách trình bày và giải thÝch ng¾n gän c¸c thuyÕt nµy, víi kinh nghiÖm tõ c«ng t¸c khèng chÕ HIV/AIDS sÏ tác động đến những ng−ời làm việc trong lĩnh vực truyền thông này và các lĩnh vực TT-GDSK kh¸c cã thÓ kh¸m ph¸ vµ vËn dông c¸c lý thuyÕt mét c¸ch thÝch hîp. T×m hiểu các lý thuyết này có thể gợi ý những h−ớng dẫn quan trọng trong hoạt động thực tiÔn vÒ TT-GDSK. 3.2. M« h×nh niÒm tin søc kháe (HBM). M« h×nh niÒm tin søc kháe (Health Believe Model-HBM) lµ mét m« h×nh vÒ t©m lý, mô hình này cố gắng để giải thích và dự kiến các hành vi bằng cách tập trung vào thái độ và niềm tin của cá nhân. Mô hình HBM đã đ−ợc tác giả Rosenstock và Becker phát triển vào những năm năm m−ơi của thể kỷ XX. Mô hình đ−ợc đánh giá nh− một phÇn nç lùc cña nh÷ng nhµ t©m lý x· héi trong lÜnh vùc dÞch vô y tÕ c«ng céng cña Mü để giải thích sự thiếu tham gia của công chúng trong ch−ơng trình sàng lọc sức khỏe (ví dụ nh− sàng lọc trong ch−ơng trình lao), từ đó HBM đ−ợc vận dụng vào để khám phá những sự khác nhau trong hành vi sức khỏe ngắn hạn và dài hạn, trong đó có các hµnh vi t×nh dôc cã nguy c¬ l©y truyÒn HIV/AIDS. Nh÷ng ®iÓm mÊu chèt cña m« h×nh nµy ®−îc nªu ra nh− sau: − Nhận thức đ−ợc mối đe dọa: Bao gồm 2 phần, đó là sự nhậy cảm trong nhận thøc khi tiÕp nhËn th«ng tin søc kháe vµ sù trÇm träng khi tiÕp nhËn c¸c t×nh huèng vµ hoµn c¶nh vÒ søc kháe. +. Sù nhËy c¶m trong nhËn thøc: NhËn thøc ®−îc nguy c¬ søc kháe cã thÓ ảnh h−ởng đến chính họ.. +. Sự trầm trọng trong nhận thức: Cảm nghĩ liên quan đến mối nguy hiểm khi đối mặt với bệnh tật, ốm đau nếu không đ−ợc giải quyết (bao gồm cả hậu qu¶ vÒ y häc, l©m sµng vµ hËu qu¶ vÒ x· héi).. − Lîi Ých sù nhËn thøc: ¶nh h−ëng vµ niÒm tin vÒ c¸c chiÕn l−îc ®−îc thiÕt kÕ để giảm các mối đe dọa khi ốm đau, bệnh tật. − C¸c c¶n trë sù nhËn thøc: C¸c hËu qu¶ ©m tÝnh cã thÓ lµ do kÕt qu¶ cña mét sè hành vi sức khỏe cụ thể, bao gồm những hành vi có ảnh h−ởng đến thể lực, t©m lý vµ tµi chÝnh. 43.

(44) − Các tín hiệu cho hành động: Các sự việc, có thể là cơ thể (chẳng hạn nh− các triÖu chøng thùc thÓ cña t×nh tr¹ng søc kháe) hay m«i tr−êng (ch¼ng h¹n nh− các ph−ơng tiện thông tin đại chúng cung cấp thông tin) là động cơ thúc đẩy ng−ời ta hành động. Các tín hiệu cho hành động là khía cạnh của HBM còn ch−a ®−îc nghiªn cøu mét c¸ch hÖ thèng. − Những yếu tố khác: Sự khác nhau về địa lý, tâm lý và cấu trúc xã hội có ảnh h−ởng đến sự nhận thức của các cá nhân và có ảnh h−ởng gián tiếp đến các hµnh vi søc kháe. − Kh¶ n¨ng cña c¸ nh©n: NiÒm tin vµo sù thµnh c«ng khi thùc hiÖn c¸c hµnh vi dẫn đến các kết quả nh− mong muốn (khái niệm này đ−ợc tác giả Badura đ−a ra n¨m 1977). VËn dông m« h×nh niÒm tin søc kháe trong nghiªn cøu hµnh vi søc kháe: Nghiªn cứu mô hình HBM đ−ợc sử dụng để khám phá những khía cạnh khác nhau của hành vi sức khỏe trong cộng đồng dân c− khác nhau. Ví dụ các nhà nghiên cứu đã áp dụng mô hình HBM để nghiên cứu và cố gắng giải thích cũng nh− dự kiến sự tham gia của cá nh©n trong ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu giai ®o¹n ñ bÖnh cña bÖnh cóm, sµng läc bÖnh cao huyÕt ¸p, hót thuèc l¸, sö dông d©y b¶o hiÓm an toµn, tËp thÓ dôc, dinh d−ìng vµ tù th¨m kh¸m vó ph¸t hiÖn ung th−. Víi c¸c nghiªn cøu vÒ HIV/AIDS, m« h×nh ®−îc sö dụng để hiểu biết rõ hơn về các hành vi tình dục nguy cơ. Những ng−ời lựa chọn tham gia vào nghiên cứu này phần lớn đ−ợc thực hiện tại Mỹ, bao gồm các đối t−ợng dân nói chung, nam đồng tính luyến ái và các phụ nữ có thai. Các thiết kế nghiên cứu cũng kh¸c nhau gåm c¸c nghiªn cøu däc vµ c¸c nghiªn cøu c¾t ngang, nghiªn cøu håi cøu và tiến cứu. Trong tổng quan các tài liệu nghiên cứu từ năm 1974 đến năm 1984 các tác giả đã xác định trong các thiết kế nghiên cứu cắt ngang và các quần thể nghiên cøu, c¸c c¶n trë nhËn thøc lµ c¸c biÕn sè cã ¶nh h−ëng nhÊt cho dù kiÕn vµ gi¶i thÝch các hành vi liên quan đến sức khỏe. Các khía cạnh khác của mô hình HBM có khác biÖt lµ lîi Ých nhËn thøc vµ tÝnh nhËy c¶m cña nhËn thøc, tÝnh trÇm träng trong nhËn thức đ−ợc xác định nh− là một biến số kém khác biệt nhất. GÇn ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng kh¶ n¨ng nhËn thøc cña c¸c c¸ nh©n víi viÖc thùc hiÖn thµnh c«ng c¸c "chiÕn l−îc søc kháe", vÝ dô nh− sö dông bao cao su, lµ có mối liên quan đồng nhất, có ảnh h−ởng lớn đến các quyết định của đối t−ợng và hành động duy trì thay đổi hành vi. 3.3. M« h×nh gi¶m nguy c¬ AIDS (AIDS Risk Reduce Model, ARRM). M« h×nh gi¶m nguy c¬ AIDS ®−îc giíi thiÖu vµo n¨m 1990, m« h×nh cung cÊp cho chúng ta một phác thảo để giải thích và dự kiến các nỗ lực thay đổi hành vi của các cá nhân, đặc biệt là sự liên quan tới lây truyền HIV/AIDS qua đ−ờng tình dục. Ba giai đoạn của mô hình ARRM bao gồm một số biến số từ các lý thuyết thay đổi hành vi kh¸c, nh− m« h×nh niÒm tin søc kháe vµ lý thuyÕt vÒ kh¶ n¨ng ¶nh h−ëng cña t×nh cảm và quá trình tác động qua lại giữa ng−ời và ng−ời. Các giai đoạn của mô hình có thÓ tãm t¾t nh− sau: Giai ®o¹n 1: NhËn ra vµ xÕp lo¹i tªn cho hµnh vi nguy c¬ cao cña mét ng−êi. 44.

(45) C¸c ¶nh h−ëng gi¶ thuyÕt: − HiÓu biÕt vÒ c¸c hµnh vi t×nh dôc liªn quan tíi l©y truyÒn HIV/AIDS. − NiÒm tin lµ mét ng−êi cã nh÷ng c¶m nhiÔm c¸ nh©n víi HIV/AIDS. − NiÒm tin nhiÔm HIV/AIDS lµ sù kh«ng mong muèn. − C¸c tiªu chuÈn x· héi vµ m¹ng l−íi quan hÖ c«ng viÖc. Giai ®o¹n 2: T¹o ra cam kÕt víi viÖc gi¶m quan hÖ t×nh dôc cã nguy c¬ cao vµ t¨ng c−êng c¸c hành động nguy cơ thấp. C¸c ¶nh h−ëng gi¶ thuyÕt: − Gi¸ c¶ vµ lîi nhuËn; − H−ởng thụ (chẳng hạn nh− nếu thay đổi sẽ ảnh h−ởng đến sự h−ởng thụ về quan hÖ t×nh dôc); − Tác động của các đáp ứng (chẳng hạn nh− nếu thay đổi thành công sẽ giảm nguy c¬ nhiÔm HIV); − Tự đánh giá cá nhân; − HiÓu biÕt vÒ sö dông søc kháe vµ h−ëng thô thùc hµnh t×nh dôc còng nh− c¸c yÕu tè x· héi (tiªu chuÈn nhãm vµ hç trî x· héi) ®−îc tin t−ëng lµ cã ¶nh h−ëng đến giá cả và lợi ích của các cá nhân và niềm tin về khả năng của cá nhân. Giai ®o¹n 3: Giai đoạn thực hiện hành động. Giai đoạn này lại chia thành 3 giai đoạn: − T×m hiÓu th«ng tin, − §¹t ®−îc c¸ch gi¶i quyÕt, − Kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt. Tïy theo tõng c¸ nh©n, c¸c giai ®o¹n cã thÓ diÔn ra mét c¸ch tuÇn tù hoÆc cã thÓ bỏ qua giai đoạn nào đó. C¸c ¶nh h−ëng gi¶ thuyÕt: − Mạng l−ới xã hội và cách lựa chọn giải quyết vấn đề (tự giúp đỡ, giúp đỡ chÝnh thøc vµ kh«ng chÝnh thøc). − Các kinh nghiệm tr−ớc đây với các vấn đề và các giải pháp. − Mức độ về tự xác định. − C¸c nguån lùc yªu cÇu cÇn cã. − Kh¶ n¨ng giao tiÕp b»ng lêi víi b¹n t×nh. − Hµnh vi vµ niÒm tin cña b¹n t×nh. 45.

(46) Ngoài các giai đoạn và các ảnh h−ởng liệt kê ở trên, các tác giả của ARRM đã xác định những yếu tố bên trong và bên ngoài khác có thể là động lực thúc đẩy cá nhân qua các giai đoạn. Các yếu tố động lực bên ngoài nh− giáo dục công cộng và sự hình dung đến những ng−ời chết vì AIDS, hay tác động của các nhóm hỗ trợ không chính thức có thể làm cho mọi ng−ời suy nghĩ và thay đổi các hoạt động tình dục của họ. Cho đến nay những nghiên cứu ARRM tại Mỹ đã tìm hiểu các quần thể khác nhau, bao gồm những ng−ời đến thử test tại các phòng khám, những ng−ời á nam á nữ, đồng tính luyến ái, ng−ời da đen và da trắng ch−a xây dựng gia đình và những phụ nữ tuổi vị thành niên đến các trung tâm kế hoạch hóa gia đình. Các tài liệu từ các nghiên cứu cho thấy những khó khăn nh− thế nào đối với các phụ nữ nông thôn và thành thị ở Zaire trong ph©n lo¹i c¸c hµnh vi cña hä: chØ mét phÇn ba nh÷ng ng−êi tham gia nghiªn cứu cảm thấy họ là những ng−ời có nguy cơ phải đối mặt với HIV/AIDS. Các nghiên cứu khác đã mở rộng ARRM tới khám phá các hành vi của những ng−ời nghiện chích thuốc, cũng nh− các hành vi bảo vệ của các phụ nữ là những ng−ời đã nhiễm HIV. 3.4. Mô hình các giai đoạn của sự thay đổi. Các nhà tâm lý phát triển lý thuyết về "Các giai đoạn thay đổi" vào năm 1992 để so sánh những ng−ời hút thuốc đ−ợc điều trị và những ng−ời tự thay đổi với các hành vi thay đổi tiếp diễn qua các giai đoạn khác nhau. Đồng thời các tác giả tìm hiểu các lý do đằng sau các giai đoạn thay đổi, chẳng hạn nh− các loại điều trị thích hợp đã thực hiện phù hợp với nhu cầu của từng ng−ời, ở thời điểm cụ thể của quá trình thay đổi. Bốn giai đoạn của thuyết thay đổi: Tiền suy nghĩ, suy nghĩ, hành động và duy trì, đã đ−ợc xác định và đ−ợc trình bày nh− một quá trình liên tục của thay đổi. Từ đó giai đoạn thứ năm (giai đoạn chuẩn bị cho hành động) đ−ợc bổ sung vào cho thuyết. Thêm vào đó các giai đoạn không đ−ợc coi nh− một đ−ờng thẳng mà ®−îc coi lµ c¸c bé phËn cña qu¸ tr×nh quay vßng kh¸c nhau cho mçi c¸ nh©n. C¸c giai ®o¹n vµ qu¸ tr×nh diÔn ra theo c¸c t¸c gi¶ Prochaska, Diclemente vµ Norcross (1992) ®−îc tr×nh bµy nh− sau: 3.4.1. Giai ®o¹n tiÒn suy nghÜ. Cá nhân có vấn đề (có thể họ có nhận ra hay không nhận ra) và ch−a có ý định thay đổi. Qu¸ tr×nh: − NhËn thøc n¶y sinh (th«ng tin vµ cung cÊp kiÕn thøc). − Trợ giúp cảm xúc cá nhân (đóng vai). − Đánh giá lại môi tr−ờng (vấn đề ảnh h−ởng nh− thế nào đến môi tr−ờng sinh lý). 3.4.2. Giai ®o¹n suy nghÜ. Các cá nhân nhận ra vấn đề và suy nghĩ nghiêm túc về các thay đổi. Qu¸ tr×nh: Tự đánh giá lại (l−ợng giá cảm giác của một ng−ời t−ơng ứng với hành vi của họ). 46.

(47) 3.4.3. Giai đoạn chuẩn bị cho hμnh động. Cá nhân nhận ra vấn đề và có ý định thay đổi hành vi trong trong thời gian tới. Một số nỗ lực thay đổi hành vi có thể đ−ợc ghi nhận (ví dụ nh− bắt đầu sử dụng bao cao su). Tuy nhiên xác định các tiêu chuẩn cho thay đổi hành vi vẫn ch−a đạt đ−ợc (ch¼ng h¹n nh− nhÊt qu¸n trong sö dông bao cao su liªn tôc). Qu¸ tr×nh: Tự do cá nhân (cam kết hay tin t−ởng vào khả năng thay đổi). 3.4.4. Giai đoạn hμnh động. Cá nhân hành động thay đổi hành vi nhất quán (chẳng hạn nhất quán sử dụng bao cao su liªn tôc) trong kho¶ng thêi gian Ýt h¬n s¸u th¸ng. Qu¸ tr×nh: − Quản lý củng cố (thay đổi rõ ràng). − Mèi quan hÖ hç trî (hç trî x· héi, c¸c nhãm tù hç trî). − Hoµn c¶nh t−¬ng øng (lùa chän hµnh vi). − Theo dâi khÝch lÖ (tr¸nh con ®−êng nguy c¬ cao). 3.4.5. Giai ®o¹n duy tr×. C¸ nh©n duy tr× hµnh vi míi trong thêi gian 6 th¸ng hoÆc l©u dµi h¬n n÷a. C¸c hµnh vi kh¸c nhau nh− ngõng hót thuèc l¸, nç lùc kiÓm so¸t c©n nÆng, kh¸m sµng läc bệnh đã đ−ợc thực hiện trong các nhóm dân Mỹ với việc sử dụng các giai đoạn về thuyết thay đổi. Gần đây thuyết này đ−ợc áp dụng trong nghiên cứu các hành vi tình dục và HIV/AIDS. Ví dụ nh− trung tâm phòng và khống chế bệnh (CDC) đã sử dụng các giai đoạn của thuyết thay đổi trong t− vấn HIV/AIDS và nghiên cứu các thử nghiÖm (tests) vÒ bÖnh l©y truyÒn qua ®−êng t×nh dôc ë c¸c phßng kh¸m l©m sµng. KÕt qu¶ lµ qu¸ tr×nh t− vÊn ®−îc thùc hiÖn dùa trªn c¸c giai ®o¹n cô thÓ cña kh¸ch hµng. Những nghiên cứu khác trong các quần thể về các giai đoạn thay đổi khác nhau đ−ợc thùc hiÖn t¹i Mü, bao gåm phô n÷, nam giíi lµ nh÷ng ng−êi cã quan hÖ t×nh dôc víi nam nh−ng họ không tự nhận ra là mình đồng tính luyến ái, những ng−ời tiêm chích, g¸i m¹i d©m, c¸c cÆp vî chång vµ thanh niªn. KÕt qu¶ ban ®Çu tõ nh÷ng nghiªn cøu này đã củng cố cho các giai đoạn về thuyết thay đổi, góp phần nâng cao hiệu quả của ch−¬ng tr×nh can thiÖp phßng chèng HIV/AIDS. Ngoµi ra lý thuyÕt vÒ c¸c giai ®o¹n thay đổi đề cập đến ph−ơng pháp để đánh giá ch−ơng trình bằng cách đo đạc sự thay đổi của cá nhân. Nghiªn cøu còng t×m hiÓu, sö dông nh÷ng khÝa c¹nh næi bËt tõ häc thuyÕt kh¸c vào các giai đoạn của sự thay đổi. Những nghiên cứu bổ sung này th−ờng đ−ợc áp dụng trong các nỗ lực để làm rõ xem cá nhân chuyển qua các giai đoạn thay đổi nh− thế nào, ví dụ nh−: Một số nghiên cứu của Mỹ đã khám phá sự khác biệt của vấn đề hành vi với sử dụng các giai đoạn của lý thuyết thay đổi và cấu trúc từ: Mô hình cân bằng quyết định. Phối hợp các lĩnh vực từ "Mô hình cân bằng quyết định" vào nghiên cứu củng cố các giai đoạn của lý thuyết thay đổi bằng cách làm rõ những động cơ nào 47.

(48) lµm chuyÓn tõ mét giai ®o¹n sang giai ®o¹n tiÕp theo. Nãi chung c¸c bé phËn næi bËt cña nh÷ng häc thuyÕt kh¸c nhau lµ gièng nhau mµ c¸c nhµ nghiªn cøu vµ c¸c nhµ lËp ch−ơng trình phát hiện để đạt đ−ợc những hiểu biết tốt hơn về hành vi thay đổi xảy ra nh− thÕ nµo. 3.5. Mô hình lý thuyết về hành động có lý do (TRA). Các nghiên cứu sử dụng lý thuyết về hành động có lý do (TRA) đã giải thích và dù kiÕn sù kh¸c nhau cña c¸c hµnh vi con ng−êi tõ n¨m 1967. Dùa trªn gi¶ thuyÕt lµ con ng−êi cã lý trÝ vµ v× thÕ c¸c hµnh vi ®−îc kh¸m ph¸ d−íi sù kiÓm so¸t cña ý muèn. Lý thuyết này đã đ−a ra cấu trúc về liên hệ các niềm tin, thái độ, ý định và hành vi cá nhân. Các biến số lý thuyết và định nghĩa các biến số đ−ợc Fishbein và cộng sự mô tả n¨m 1994 nh− sau: − Hành vi: Hành vi cụ thể đ−ợc xác định bởi sự kết hợp bốn bộ phận: Hành động, đích, phạm vi và thời gian (chẳng hạn nh− thực hiện chiến l−ợc giảm nguy cơ tình dục với HIV (hành động) bằng cách sử dụng bao cao su với những ng−ời mại dâm (đích) ở các nhà chứa (phạm vi) vào mọi thời gian (thời gian). − ý định: ý định thực hiện hành vi là dự định tốt nhất về các hành vi mong muốn sẽ xảy ra một cách thực sự. Để đo đạc đ−ợc chính xác và hiệu quả ý định, cần xác định và sử dụng các bộ phận giống nh− xác định hành vi: Hành động, đích, phạm vi và thời gian. Cả thái độ và các tiêu chuẩn mô tả d−ới đây ảnh h−ởng đến ý định thực hiện hành vi của một ng−ời. − Thái độ: Cảm giác tích cực hay tiêu cực với h−ớng thực hiện hành vi xác định. − NiÒm tin hµnh vi: NiÒm tin hµnh vi lµ sù kÕt hîp niÒm tin cña mét ng−êi vÒ kÕt quả của một hành vi xác định và sự đánh giá của họ về các kết quả có thể đạt ®−îc. C¸c niÒm tin nµy cã thÓ kh¸c nhau trong c¸c nhãm quÇn thÓ kh¸c nhau. − C¸c chuÈn mùc: NhËn thøc cña mét ng−êi vÒ c¸c ý kiÕn cña nh÷ng ng−êi kh¸c t−ơng ứng với các hành vi đ−ợc xác định. − NiÒm tin ®−îc tiªu chuÈn ho¸: C¸c niÒm tin ®−îc tiªu chuÈn ho¸ lµ sù kÕt hîp c¸c niÒm tin cña mét ng−êi phï hîp víi quan ®iÓm cña nh÷ng ng−êi kh¸c vÒ các hành vi và sự hài lòng của ng−ời đó nhất quán với các quan điểm này. Cïng víi niÒm tin hµnh vi, c¸c niÒm tin tiªu chuÈn ho¸ phï hîp víi ý kiÕn cña những ng−ời khác và sự đánh giá các ý kiến này sẽ rất khác nhau từ nhóm quÇn thÓ nµy víi nhãm quÇn thÓ kh¸c. Mô hình TRA cung cấp h−ớng dẫn cho liên kết các vấn đề đ−ợc đề cập ở trên cùng nhau. Đặc biệt là niềm tin hành vi và niềm tin tiêu chuẩn hoá có ảnh h−ởng đến các thái độ của cá nhân và các tiêu chuẩn của chủ thể. Ng−ợc lại, các thái độ và tiêu chuẩn chủ thể giúp cho ý định của một ng−ời biến thành thực hiện hành vi. Cuối cùng các tác giả của mô hình TRA nêu ra là ý định của một ng−ời là các chỉ số tốt để dự kiến hành vi mong đợi có thể xảy ra. Để phát triển các ch−ơng trình can thiệp thích hợp cho một nhóm quần thể với hành vi cụ thể, điều quan trọng là xác định những yếu tố tác động đến nhận thức, niềm tin có ảnh h−ởng lớn nhất đến quần thể can thiệp. 48.

(49) Cho đến nay các hành vi đ−ợc nghiên cứu có sử dụng mô hình TRA bao gồm hút thuèc l¸, uèng r−îu, chÊp nhËn mét ch−¬ng tr×nh ®iÒu trÞ, sö dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai, ăn kiêng, đeo dây bảo hiểm, đội mũ bảo hiểm, tập thể dục th−ờng xuyên, nuôi con b»ng s÷a mÑ. M« h×nh nµy ®−îc ¸p dông ë Zimbabwe trong nghiªn cøu sö dông bao cao su cña nam vµ n÷. M« h×nh cßn ®−îc sö dông khi nghiªn cøu vÒ HIV/AIDS ë c¸c quÇn thÓ kh¸c nhau, bao gåm phô n÷, c¸c bÖnh nh©n ë phßng kh¸m bÖnh l©y truyền qua đ−ờng tình dục, gái mại dâm, đồng tính luyến ái nam, sinh viên, ng−ời tiêm chÝnh ma tóy. 3.6. Mô hình BASNEF về khuynh h−ớng hành vi và yếu tố có thể tác động đến thay đổi hành vi. M« h×nh BASNEF (viÕt t¾t tõ c¸c tõ tiÕng Anh: Believe, Attitude, Subject Norm, Enabling Factor) lµ mét m« h×nh tæng hîp bao gåm viÖc ph©n tÝch c¸c niÒm tin, th¸i độ, áp lực xã hội ảnh h−ởng đến khuynh h−ớng thay đổi hành vi. Đồng thời mô hình BASNEF cũng quan tâm đến các yếu tố có thể (Enabling Factors) tác động đến quá trình thay đổi hành vi. Mô hình có thể tóm tắt nh− sau: NiÒm tin. Thái độ. Khuynh h−íng hµnh vi. Thay đổi hành vi. YÕu tè cã thÓ Tiªu chuÈn. - Thêi gian. chñ thÓ. - Nguån lùc tiÒn vµ vËt chÊt. (¸p lùc x· héi). - Yªu cÇu kü n¨ng cÇn thiÕt - Kh¶ n¨ng tiÕp cËn dÞch vô. Sơ đồ 3.1. Mô hình BASNEF về khuynh h−ớng hành vi và các yếu tố có thể tác động đến thay đổi hành vi 3.6.1. Xác định mọi niềm tin có ảnh h−ởng đến thái độ. Niềm tin có ảnh h−ởng quan trọng đến thái độ của con ng−ời. Các nhà giáo dục søc kháe th−êng phµn nµn vÒ c¸c thÊt b¹i lµ do "niÒm tin xÊu", "l−êi nh¸c" vµ ch−¬ng trình TT-GDSK th−ờng thất bại do không tính đến các yếu tố ảnh h−ởng và các yếu tố áp lực xã hội. Nếu cộng đồng tin t−ởng là thực hiện hành vi sẽ dẫn đến một kết quả kh«ng tèt th× ng−êi gi¸o dôc søc kháe cÇn ph¶i t×m lý do t¹i sao l¹i nh− vËy vµ còng nên nghĩ đến thay đổi các hành vi đã đề nghị bằng cách đ−a ra các hành vi có thể đ−ợc cộng đồng chấp nhận. Có thể củng cố các niềm tin của cộng đồng bằng cách gắn thực 49.

(50) hiện các hành vi với việc nêu ra các kết quả mà cộng đồng mong đợi. Trên thực tế các niềm tin có thể dễ hay khó thay đổi tùy thuộc vào quá trình hình thành niềm tin đó nh− thế nào. Nếu niềm tin không đúng chỉ có ở một cá nhân thì có thể thảo luận với chính ng−ời đó là cách tốt nhất để hiểu và giúp họ thay đổi niềm tin. Nh−ng thông th−ờng thì niÒm tin do nhiÒu ng−êi cïng chia sÎ trong mét nÒn v¨n ho¸ chung cña hä, c¸c nç lùc thay đổi niềm tin không có lợi cho sức khỏe phải trực tiếp nhằm vào nhóm hơn là các cá nhân. Cộng đồng th−ờng dễ dàng đ−ợc thuyết phục nếu họ thấy lợi ích của hành vi ®−îc chØ ra mét c¸ch râ rµng qua c¸c b»ng chøng cã thÓ quan s¸t ®−îc, ch¼ng h¹n nh−: hè xÝ ®−îc x©y dùng tèt kh«ng cã mïi, tiªm chñng cã hiÖu qu¶ lµm gi¶m bÖnh, uèng bù n−ớc phòng đ−ợc tử vong cho trẻ em bị tiêu chảy. Th−ờng thì dễ tác động lên các niềm tin của cá nhân mới thu đ−ợc hơn là niềm tin của cả cộng đồng. Các niềm tin truyền thống hay một phần của niềm tin tôn giáo hay hệ thống niềm tin lâu đời rất khó thay đổi. Nh− vậy để thay đổi các niềm tin không có lợi cho sức khỏe cần phân tích kỹ về nguồn gốc, mức độ ảnh h−ởng để tìm biện pháp tác động thích hợp. 3.6.2. Ph©n tÝch c¸c ¸p lùc x· héi. ¸p lùc x· héi lµ yÕu tè quan träng cÇn c©n nh¾c vµ cÇn t×m hiÓu kü l−ìng khi thùc hiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p TT-GDSK. ¸p lùc x· héi lµ ¶nh h−ëng cña kiÕn thøc, niÒm tin, thái độ, hành vi của những ng−ời xung quanh đến thái độ, niềm tin, hành vi của một ng−ời nào đó. Một trong các lý do làm cho các ch−ơng trình TT-GDSK không thành công là nó trực tiếp nhằm vào các cá nhân mà không chú ý đến ảnh h−ởng của nh÷ng ng−êi kh¸c cã liªn quan trong x· héi. ChØ cã mét sè Ýt c«ng viÖc mµ ng−êi quyết định hành động là không cần quan tâm đến ý kiến hay quan điểm của những ng−ời xung quanh. Tất cả mọi ng−ời đều có thể chịu ảnh h−ởng của những ng−ời khác trong mạng l−ới quan hệ xã hội phức tạp. Một ng−ời muốn thay đổi hành vi sức khỏe nh−ng những ng−ời thân có thể tỏ thái độ, hành động ủng hộ hay không ủng hộ, điều này sẽ tác động đến quyết định thực hiện hay không thực hiện hành động của ng−ời này. Những ng−ời có ảnh h−ởng đến thái độ, niềm tin, hành vi của mỗi ng−ời sẽ phụ thuéc vµo m«i tr−êng x· héi, hoµn c¶nh cña c¸ nh©n vµ c¸c giai ®o¹n cña cuéc sèng. Nh− vậy áp lực xã hội có thể ảnh h−ởng cả tích cực và tiêu cực đến hành vi bảo vệ và nâng cao sức khỏe của mọi ng−ời. Nhà tâm lý học Fishbein đã mô tả áp lực xã hội chung và đ−a ra thuật ngữ "Tiêu chuẩn chủ thể" (Subjective norm) để chỉ các nhân vật có ảnh h−ởng quan trọng đến tháo độ, hành vi của mỗi ng−ời. 3.6.3. Cung cÊp c¸c "yÕu tè cã thÓ" cÇn thiÕt. Trong ch−ơng trình TT-GDSK cần đảm bảo các yếu tố có thể (Enabling Factors) cho thực hiện hành vi, đó là các yếu tố thời gian, nguồn lực, kỹ năng và các cơ sở cung cấp dịch vụ cần thiết. Để đảm bảo các yếu tố cần thiết cho thực hiện hành vi, cần phải quan tâm đến các lĩnh vực rộng hơn, bao gồm thiết lập các ch−ơng trình phát triển cộng đồng nhằm cải thiện điều kiện sống nh− tăng thu nhập, phát triển nông nghiệp, nhµ ë, cung cÊp n−íc, ph−¬ng tiÖn vÖ sinh, x©y dùng c¸c c¬ së y tÕ v.v... Còng cÇn phải tăng c−ờng vai trò của phụ nữ, là đối t−ợng liên quan đến nhiều hành vi chăm sóc sức khỏe trong cộng đồng, tạo ra các điều kiện thuận lợi để phụ nữ thực hiện đ−ợc các hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh. C¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe cÇn ®−îc tæ chøc l¹i lµm tăng khả năng tiếp cận và phục vụ thích hợp hơn, ví dụ nh− tổ chức các đội y tế l−u động, thăm gia đình khi cần thiết. Ng−ời làm giáo dục sức khỏe nên sử dụng các cơ 50.

(51) hội cho cộng đồng học tập các kỹ năng cần thiết để thực hành các lời khuyên về chăm sóc sức khỏe. Cần tìm hiểu các yếu tố có thể ảnh h−ởng đến thực hành hành vi sức khỏe trong cộng đồng từ đó có biện pháp tác động thích hợp. Một ví dụ tốt về vấn đề này nh− trong ch−ơng trình giáo dục dinh d−ỡng, cần phải đặt câu hỏi tr−ớc khi lập kế hoạch can thiệp dinh d−ỡng là: Các gia đình có đủ nguồn lực để trồng hay mua thực phẩm không. Nếu câu trả lời là không thì cần giải quyết vấn đề có thực phẩm tr−ớc và tìm cách để tăng c−ờng khả năng kinh tế để họ có đ−ợc thực phẩm. Nếu câu trả lời là cã th× cÇn ph©n tÝch c¸c nguyªn nh©n kh¸c nh− thiÕu thêi gian, thiÕu kiÕn thøc, niÒm tin hay thiếu kỹ năng thực hành. Giải quyết các yếu tố có thể tác động th−ờng bao gồm các hoạt động bên ngoài hoạt động truyền thống của các cán bộ và cơ sở cung cấp dịch vô y tÕ. Qu¸ tr×nh nµy cã sù phèi hîp liªn ngµnh - Lµm viÖc víi c¸c c¸n bé cña c¸c ngµnh kh¸c nh− n«ng nghiÖp, ph¸t triÓn n«ng th«n, gi¸o dôc, c¸c c¬ quan phèi hîp trong cộng đồng. Ng−ời làm giáo dục sức khỏe cũng có thể gặp phải các thử thách khi sự quan tâm ở mức địa ph−ơng không đủ cho các hành động, mà cần tác động ở mức khu vực hay quốc gia của những nhà hoạch định chính sách của chính phủ. 3.6.4. Xác định yếu tố ảnh h−ởng đến hμnh vi ở mức cá nhân, gia đình, cộng đồng hay mức độ cao hơn. Giáo dục sức khỏe có thể nhấn mạnh quá nhiều đến các cá nhân và thất bại vì không quan tâm thực hiện ở các mức độ khác nh− gia đình, cộng đồng, quốc gia có ảnh h−ởng nhiều đến hành vi cá nhân. Nhiều ch−ơng trình TT-GDSK đ−ợc lựa chọn và thực hiện ch−a phù hợp với thực tế vì không chú ý đầy đủ đến thu hút cộng đồng cùng tham gia và cùng lựa chọn các mục tiêu. Cùng làm việc với cộng đồng sẽ tạo ra sức mạnh và quyền lực của cộng đồng để giải quyết các ách tắc. Nếu nh− các vấn đề thực hành truyền thống cần phải thay đổi thì điều quan trọng là cộng đồng đ−a ra quyết định quá trình thay đổi sẽ thực hiện nh− thế nào. Sức khỏe kém có thể do các vấn đề ở mức cộng đồng hay các quyết định ở mức quốc gia nh− các chính sách phát triển nông nghiệp, các quảng cáo th−ơng mại v.v... Ng−ời TT-GDSK phải cố gắng để tác động với chính quyền vận dụng các chính sách tăng c−ờng sức khỏe, hạn chế các hoạt động tổn h¹i søc kháe nh− qu¶ng c¸o s÷a, thuèc l¸. Ng−êi gi¸o dôc søc kháe còng cÇn sö dông các hoạt động giáo dục sức khỏe không chính thức để tạo ra sự tham gia của cộng đồng, tăng c−ờng nhận thức vấn đề, kích thích hành động xã hội, kinh tế tác động lên søc kháe. Nh− vËy vËn dông m« h×nh BASNEF vµo ch−¬ng tr×nh TT-GDSK cÇn xem xÐt nhiều yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi của cá nhân cũng nh− của cộng đồng. Muốn làm cho đối t−ợng thay đổi hành vi phải tạo ra các điều kiện cần thiết hỗ trợ cho quá trình đó diễn ra. Tạo điều kiện cần thiết cho quá trình thay đổi hành vi diễn ra chính là một trong c¸c chøc n¨ng quan träng cña ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK. ¸p dông m« h×nh BASNEF bao gåm viÖc xem xÐt c¸c hµnh vi tõ mong muèn của cộng đồng. Khi bắt đầu lập kế hoạch ch−ơng trình giáo dục sức khỏe cần phải tìm ra c¸c yÕu tè quan träng bao gåm niÒm tin, gi¸ trÞ, ¸p lùc x· héi vµ c¸c yÕu tè cã thÓ ảnh h−ởng đến hành vi cá nhân và cộng đồng. Ng−ời thực hiện TT-GDSK có thể nêu ra c¸c c©u hái vÒ ¶nh h−ëng x· héi, c¸c niÒm tin søc kháe vµ tiÕn hµnh c¸c ®iÒu tra, chÈn đoán cộng đồng xác định các nguyên nhân của hành vi nếu nguồn lực cho phép. Khi đã có đầy đủ các thông tin về các yếu tố ảnh h−ởng theo mô hình BASNEF, việc ra quyết định ch−ơng trình TT-GDSK cần chú ý cân nhắc đến các khía cạnh sau: 51.

(52) − Đảm bảo là thay đổi hành vi cũ và thực hành hành vi mới sẽ cải thiện tình hình sức khỏe, mang lại lợi ích thiết thực cho cộng đồng. − Đảm bảo các thay đổi hành vi có khả thi: Tránh các hành vi quá phức tạp, quá tốn kém nguồn lực mà cộng đồng không có khả năng hay không phù hợp với nền văn hóa và thực hành hiện tại của cộng đồng. − Cung cấp các yếu tố có thể cần thiết giúp thay đổi hành vi. Trong ch−ơng trình TT-GDSK, cần đảm bảo các yêu cầu về nguồn lực để thực hiện hành vi mong đợi. Nên xem xét điều kiện của cộng đồng để thực hành hành vi nh− thêi gian, thu nhËp, t×nh tr¹ng nhµ ë, cung cÊp n−íc, vÖ sinh m«i tr−êng, ph¸t triÓn n«ng nghiÖp, l−¬ng thùc thùc phÈm. Gi¶i quyÕt c¸c yÕu tè cã thÓ th−ờng liên quan đến lồng ghép, phối hợp hoạt động liên ngành cả ở cấp địa ph−¬ng vµ cÊp cao h¬n. − Chú ý áp lực xã hội từ gia đình và cộng đồng: Khi các nguồn lực đã có sẵn thì các trở ngại với thay đổi hành vi có thể là áp lực xã hội - tiêu chuẩn chủ thể. Nhiều khi thuyết phục cá nhân ch−a đủ mà cần thuyết phục các thành viên gia đình, những ng−ời xung quanh và cộng đồng tác động đến thay đổi hành vi. − Xác định tất cả các niềm tin có ảnh h−ởng đến thái độ: Nếu cộng đồng tin t−ởng là hành vi sẽ dẫn đến một kết cục không tốt thì ng−ời thực hiện TTGDSK cần phải tìm lý do tại sao. Cộng đồng có thể dễ dàng đ−ợc thuyết phục nÕu hä thÊy lîi Ých cña hµnh vi ®−îc chØ ra mét c¸ch râ rµng. Th−êng th× dÔ tác động lên các niềm tin của cá nhân mới thu đ−ợc hơn là các niềm tin đã trở thành phong tục truyền thống của cả cộng đồng. − Tìm ra các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi tác động ở mức độ nào để có các can thiÖp thÝch hîp. Để có thể thay đổi hành vi có lợi cho sức khỏe cần phải phân tích kỹ các hành vi hiện tại có hại cho sức khỏe và các hành vi mới thay thế có lợi, từ đó lập kế hoạch TTGDSK cho cá nhân, gia đình hay cộng đồng nhằm thay đổi hành vi có hại cho sức khỏe. 4. Các b−ớc thay đổi hμnh vi sức khỏe 4.1. Các b−ớc của quá trình thay đổi hành vi sức khỏe. B−ớc 1: Nhận ra vấn đề mới Muốn cho một cá nhân hay cộng đồng thay đổi hành vi có hại cho sức khỏe và thùc hµnh hµnh vi cã lîi cho søc kháe th× b−íc ®Çu tiªn ng−êi TT-GDSK cÇn thùc hiÖn là làm cho đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe nhận ra vấn đề của họ, tức là nhận ra đ−ợc các ảnh h−ởng xấu của vấn đề cần thay đổi đến sức khỏe của họ. Ng−ời thực hiện TT-GDSK cần cung cấp đủ thông tin, kiến thức để cá nhân hay cộng đồng hiểu đ−ợc vấn đề của họ. B−ớc này có thể thực hiện bằng cách sử dụng các ph−ơng tiện thông tin đại chúng cung cấp thông tin, nếu cần có thể gặp gỡ trực tiếp đối t−ợng để cung cấp kiến thức, giải thích bằng các ví dụ minh hoạ giúp đối t−ợng hiểu đ−ợc chính vấn đề của họ, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho các b−ớc sau của quá trình thay đổi hành vi. Sẽ rất khó để thay đổi hành vi nếu nh− cá nhân, cộng đồng ch−a đủ kiến thức để nhận ra vấn đề của họ. 52.

(53) B−ớc 2: Quan tâm đến hành vi mới Khi cá nhân và cộng đồng đã có kiến thức và nhận ra vấn đề sức khỏe của họ thì cần làm cho họ có thái độ tích cực hay quan tâm đến vấn đề đó. Có nghĩa là phải làm cho họ nhận thức đây là vấn đề có ảnh h−ởng trực tiếp đến sức khỏe của họ và cần phải giải quyết. Ví dụ làm cho cộng đồng biết bệnh tiêu chảy là bệnh nguy hiểm đối với trẻ em d−ới 5 tuổi và làm cho cộng đồng tin là nếu họ duy trì các hành vi thiếu vệ sinh, sử dông n−íc bÈn, sö dông ph©n t−¬i, thiÕu c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh th× trÎ em sÏ bÞ tiªu chảy. Cũng cần giải thích để cộng đồng tin t−ởng bệnh tiêu chảy hoàn toàn có khả năng phòng tránh đ−ợc bằng chính những cố gắng của mỗi cá nhân và cộng đồng nh− thực hành hành vi ăn uống vệ sinh, giữ vệ sinh môi tr−ờng. Nếu cá nhân và cộng đồng vÉn tin lµ m¾c tiªu ch¶y lµ do sè phËn vµ kh«ng tr¸nh ®−îc hä sÏ kh«ng phßng ngõa nã dù có đ−ợc giáo dục về bệnh tiêu chảy. Để làm cho đối t−ợng quan tâm đến các hành vi mới ở giai đoạn này cần các hoạt động giáo dục sức khỏe trực tiếp, kiên trì giải thích, cung cấp các thông tin bổ sung, các ví dụ minh hoạ, làm cho đối t−ợng h−ớng đến thực hành các hành vi mới. B−íc 3: ¸p dông thö nghiÖm hµnh vi míi Nhờ có kiến thức và thái độ quan tâm đến hành vi mới, cộng với môi tr−ờng hỗ trợ thuận lợi, đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK có thể áp dụng thử các hành vi mới. Giai đoạn này đối t−ợng rất cần đ−ợc sự hỗ trợ của cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK, những ng−ời xung quanh và có thể cần đến một số nguồn lực nhất định. B−íc 4: §¸nh gi¸ kÕt qu¶ hµnh vi míi Sau khi áp dụng các hành vi mới th−ờng đối t−ợng sẽ đánh giá kết quả thu đ−ợc, trong đó có những khó khăn và thuận lợi khi thực hiện hành vi mới. Nhiệm vụ của cán bộ TT-GDSK là phân tích để giúp cho đối t−ợng thấy rõ các kết quả đã đạt đ−ợc và tác động có lợi của hành vi mới đến sức khỏe. B−ớc 5: Khẳng định Khi phân tích kết quả đạt đ−ợc của việc thử nghiệm hành vi mới, ng−ời dân sẽ đi đến quyết định duy trì hành vi mới hay từ chối. Thông th−ờng nếu đối t−ợng đánh giá đ−ợc kết quả thực hiện hành vi mới là tốt, không có khó khăn gì đặc biệt thì họ tiếp tục duy trì hành vi mới. Để đối t−ợng khẳng định duy trì hành vi mới, cần tiếp tục các biện pháp hỗ trợ tạo điều kiện thuận lợi để đối t−ợng duy trì hành vi mới. Nếu đối t−ợng ch−a thÊy ®−îc kÕt qu¶ cña hµnh vi míi vµ gÆp khã kh¨n khi thùc hiÖn, thiÕu sù hç trî tõ bªn ngoµi th× hä cã thÓ ch−a chÊp nhËn hµnh vi míi. Víi nh÷ng tr−êng hîp nµy c¸c c¸n bé TT-GDSK l¹i ph¶i tiÕp tôc c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe vµ biÖn ph¸p hç trợ để đối t−ợng thực hành lại và khẳng định duy trì hành vi mới. Những ng−ời làm TT-GDSK cần hiểu trình tự các b−ớc thay đổi hành vi sức khỏe vì ở các giai đoạn khác nhau của quá trình thay đổi hành vi cần những ph−ơng pháp giáo dục và hỗ trợ khác nhau cho thích hợp với các giai đoạn. Ví dụ nếu đối t−ợng thiếu hiểu biết ch−a nhận ra vấn đề của họ thì cần cung cấp thêm thông tin, nếu đối t−ợng có thái độ ch−a đúng thì cần giải thích, đ−a thêm các ví dụ minh hoạ và hỗ trợ tâm lý. Giai đoạn thử nghiệm cần h−ớng dẫn kỹ thuật hay giúp đỡ rèn luyện kỹ năng nhất định. Khi các đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK từ chối việc thực hiện các hành vi mới có 53.

(54) lợi cho sức khỏe thì ng−ời giáo dục sức khỏe phải phân tích nguyên nhân tại sao, đó là do kiến thức ch−a đủ, thái độ ch−a đúng, ch−a quan tâm, thiếu kỹ năng thực hành, thiếu nguồn lực và môi tr−ờng hỗ trợ, từ đó có các điều chỉnh thích hợp. 4.2. C¸c nhãm ng−êi kh¸c nhau víi viÖc tiÕp nhËn kiÕn thøc, hµnh vi míi. Thông th−ờng trong một cộng đồng bao giờ cũng có các nhóm ng−ời khác nhau đối với việc tiếp nhận các vấn đề mới, theo tác giả Everett Roger (1983 về đổi mới quá trình quyết định) có thể phân thành 5 nhóm ng−ời nh− sau: Nhóm 1: Nhóm ng−ời khởi x−ớng đổi mới. Nhóm này chiếm khoảng 2,5%. Đây lµ nhãm tiªn phong, th−êng ®−a ra c¸c ý t−ëng míi vµ hµnh vi míi. Nhãm 2: Nhãm nh÷ng ng−êi ñng hé nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng hµnh vi míi sím. Nhóm này chiếm khoảng 13,5%. Họ th−ờng đ−ợc gọi là những ng−ời "lãnh đạo d− luận", có thể họ là những ng−ời lãnh đạo cộng đồng, cũng có thể họ không phải là những ng−ời lãnh đạo cộng đồng thực sự nh−ng có uy tín đối với cộng đồng, đ−ợc cộng đồng tin t−ởng và làm theo. Nhóm này th−ờng có trình độ hiểu biết, nhận thức nhanh víi c¸c hµnh vi míi cã lîi vµ s½n sµng ñng hé nh÷ng ng−êi khëi x−íng, giíi thiệu các vấn đề mới, hành vi mới và vận động những ng−ời khác tiếp nhận những vấn đề mới và thực hiện. Nhãm 3: Nhãm ®a sè chÊp nhËn nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng hµnh vi míi sím. Nhãm nµy chÊp nhËn nh÷ng t− t−ëng nh÷ng hµnh vi míi tiÕp theo nhãm thø 2, th−êng chÞu ¶nh h−ëng sím cña nhãm 1 vµ nhãm 2. Nhãm nµy chiÕm kho¶ng 34%. Nhãm 4: Nhãm ®a sè chÊp nhËn nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng hµnh vi míi muén. Nhãm nµy chiÕm 34%. Sù chÊp nhËn c¸c t− t−ëng, hµnh vi míi ë nhãm nµy muén h¬n vì thế khi giới thiệu các vấn đề mới thì cần có một thời gian nhất định để nhóm này có thể thay đổi hành vi. Nhóm này chịu ảnh h−ởng nhiều của những ng−ời trong nhóm 3. Nhóm 5: Là nhóm chậm chạp bảo thủ đối với những t− t−ởng, hành vi mới. Nhóm này chiếm 16%. Tác động vào nhóm này th−ờng rất khó khăn nên phải hết sức kiên trì, mền dẻo, tìm các giải pháp thích hợp để hạn chế ảnh h−ởng của nhóm này đối với các nhóm khác vì nhóm này th−ờng có xu h−ớng chống đối các t− t−ởng và hành vi míi vµ l«i kÐo nh÷ng ng−êi kh¸c lµm theo hä. Khi thực hiện TT-GDSK cần chú ý phát hiện và phân loại các đối t−ợng trong cộng đồng, đặc biệt cần phát hiện những ng−ời thuộc nhóm 1 và nhóm 2, để tranh thủ sự hỗ trợ và hợp tác của họ. Họ chính là những ng−ời "lãnh đạo d− luận", những hạt nh©n nßng cèt trong viÖc thùc hiÖn c¸c hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh, cã ¶nh h−ëng lín đến những ng−ời khác trong cộng đồng. Đối với những ng−ời này cần phát hiện và tác động tr−ớc tiên, thông qua họ tác động đến những ng−ời khác trong cộng đồng. 4.3. Các cách thay đổi hành vi sức khỏe. Thay đổi hành vi sức khỏe là một quá trình phức tạp, đòi hỏi sự giúp đỡ hỗ trợ tận tình của cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK và sự nỗ lực của chính bản thân đối t−ợng và của những ng−ời có liên quan. Để đối t−ợng thay đổi một hành vi sức khỏe có thể cã 3 c¸ch nh− sau: 54.

(55) − Cung cấp các thông tin, ý t−ởng để đối t−ợng suy nghĩ, nhận thức ra vấn đề sức khỏe của họ hoặc của những ng−ời liên quan, từ đó họ quan tâm đến vấn đề và thay đổi hành vi sức khỏe. Cách này có hiệu quả đối với các đối t−ợng có trình độ nhất định, có thể sử dụng những kiến thức và kinh nghiệm để nhận ra vấn đề. − Gặp gỡ, thảo luận, tạo sự quan tâm, hỗ trợ giúp đối t−ợng loại bỏ hành vi có hại vµ lùa chän thùc hµnh hµnh vi lµnh m¹nh. Cã thÓ gÆp gì vµ th¶o luËn víi c¶ những ng−ời liên quan để tạo môi tr−ờng thuận lợi cho đối t−ợng thay đổi hành vi. §©y lµ c¸ch lµm th−êng ®−îc ¸p dông nhiÒu trong TT-GDSK, ®em l¹i kÕt quả tốt, giúp đối t−ợng thay đổi và duy trì lâu dài hành vi có lợi cho sức khỏe. − Dùng áp lực ép buộc, trừng phạt buộc đối t−ợng thay đổi hành vi. Đây là cách lµm kh«ng tèt vµ kÕt qu¶ th−êng kÐm bÒn v÷ng vµ trªn thùc tÕ Ýt sö dông trong TT-GDSK, tuy nhiên để giáo dục việc tôn trọng thực hiện các luật lệ, quy định liên quan đến sức khỏe đôi khi buộc phải sử dụng đến biện pháp này. Trong thực tế việc thay đổi hành vi sức khỏe có thể theo hai loại: thay đổi hành vi diễn ra tự nhiên và thay đổi hành vi diễn ra theo kế hoạch. 4.3.1. Thay đổi hμnh vi tự nhiên. Trong cuộc sống do điều kiện của môi tr−ờng, hoàn cảnh khách quan thay đổi, dẫn đến các hành vi của con ng−ời, trong đó có các hành vi sức khỏe thay đổi theo mà không cần phải suy nghĩ nhiều về các hành vi đó. Những hành vi thay đổi này đ−ợc gọi là hành vi thay đổi tự nhiên. Ví dụ một bà mẹ th−ờng mua trứng gà cho con ăn nh−ng vµo thêi ®iÓm hiÖn t¹i ngoµi chî kh«ng cã trøng gµ b¸n, do vËy bµ mÑ ph¶i mua trøng vịt thay thế. Mùa hè ng−ời ta th−ờng mặc quần áo mỏng để chống nóng còn mùa đông đến ng−ời ta th−ờng mặc quần áo dày để chống lạnh. Trong một xóm ng−ời dân th−ờng đến trạm y tế khám bệnh, nh−ng vào mùa m−a đ−ờng đến trạm y tế bị ngập nên ng−ời dân lại đến các phòng khám t− nhân để khám bệnh và có thể mua thuốc tại những nơi khác ngoài trạm y tế. Các yếu tố khách quan có thể dẫn đến thay đổi hành vi tự nhiên ảnh h−ởng đến sức khỏe, cả có lợi và có hại, có thể xảy ra ở bất kỳ một nơi nµo vµ cã thÓ n»m ngoµi sù kiÓm so¸t cña c¸n bé TT-GDSK. 4.3.2. Thay đổi hμnh vi theo kế hoạch. Nhiều hành vi có hại cho sức khỏe cần phải thay đổi và nhiệm vụ quan trọng của cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK là lập kế hoạch TT-GDSK để giúp cá nhân, cộng đồng thay đổi các hành vi có hại và thực hành hành vi có lợi cho sức khỏe. Bản thân các đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK cũng cần phải lập kế hoạch cho quá trình thay đổi hành vi của mình. Trong một cộng đồng có thể nhiều ng−ời hút thuốc lá, đây là vấn đề sức khỏe mà cán bộ TT-GDSK cần lập kế hoạch TT-GDSK để thay đổi hành vi hút thuốc lá. Một cá nhân nào đó hút thuốc lá khi đ−ợc giáo dục, nhận ra tác hại của thuốc lá có thể lập kế hoạch để bỏ hút thuốc lá. Một bà mẹ đ−ợc TT-GDSK về cách nuôi trẻ và tự mình lập kế hoạch để thực hành nuôi d−ỡng trẻ đúng ph−ơng pháp. Nghiên cứu quá trình thay đổi hành vi ng−ời ta thấy khi đ−a ra một ý t−ởng hay một hành vi mới, 55.

(56) không phải ngay lập tức ng−ời dân chấp nhận, trên thực tế có những vấn đề mới còn bị chỉ trích, phủ nhận. Để một cá nhân, một cộng đồng có kiến thức mới, chấp nhận một t− t−ëng míi, mét hµnh vi míi, cÇn ph¶i cã thêi gian vµ lËp kÕ ho¹ch cho qu¸ tr×nh thay đổi hành vi diễn ra. Mục đích chính của hoạt động TT-GDSK là giúp ng−ời dân thay đổi các hành vi sức khỏe theo kế hoạch. 4.4. Những điều kiện cần thiết cho thay đổi hành vi sức khỏe. Để đạt đ−ợc thành công trong các ch−ơng trình TT-GDSK, tr−ớc tiên các cán bộ thực hiện TT-GDSK phải tìm ra các hành vi là nguyên nhân của các vấn đề sức khỏe vµ ph©n tÝch c¸c nguyªn nh©n cña hµnh vi søc kháe (do thiÕu hiÓu biÕt, niÒm tin, phong tôc tËp qu¸n, ¸p lùc x· héi hay thiÕu thêi gian, nguån lùc hoÆc c¸c lý do cô thÓ khác), từ đó xây dựng kế hoạch cho ch−ơng trình TT-GDSK hợp lý. Trong quá trình thực hiện TT-GDSK cho thay đổi hành vi diễn ra cần đảm bảo các điều kiện nh− sau: − Đối t−ợng phải nhận ra là họ có vấn đề về sức khỏe: Qua việc cung cấp đủ kiến thức, đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe nhận ra đ−ợc vấn đề sức khỏe của họ mà tr−ớc đây họ ch−a biết hoặc biết ch−a đầy đủ. − Họ quan tâm và mong muốn giải quyết vấn đề: Đối t−ợng đ−ợc giải thích đầy đủ về tác hại và ảnh h−ởng của vấn đề tới sức khỏe, từ đó họ quan tâm tìm hiểu cách giải quyết vấn đề của họ. − Họ hiểu rõ các hành vi lành mạnh để giải quyết vấn đề sức khỏe của họ: Để thay thế hành vi có hại cho sức khỏe, đối t−ợng cần hiểu đ−ợc các hành vi nào cÇn thay thÕ b»ng hµnh vi cã lîi cho søc kháe. C¸n bé TT-GDSK ph¶i giíi thiệu đầy đủ các hành vi lành mạnh, phù hợp với thực tế của cá nhân và cộng đồng để thay thế hành vi cũ có hại cho sức khỏe. Cán bộ y tế hay cán bộ TTGDSK cần tổ chức làm mẫu h−ớng dẫn cách thực hiện hành vi mới, tạo điều kiện cho đối t−ợng đ−ợc thực hành để đối t−ợng có đ−ợc các kỹ năng cần thiết vµ tù tin thùc hiÖn hµnh vi míi. − Hµnh vi lµnh m¹nh cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn vµ ®−îc chÊp nhËn: Nh÷ng hµnh vi sức khỏe đ−ợc giới thiệu cho đối t−ợng phải là những thực hành mà đối t−ợng có đủ điều kiện thực hiện đ−ợc trong khả năng cố gắng của đối t−ợng, cộng với sự hỗ trợ từ bên ngoài. Những điều kiện cần cân nhắc để đối t−ợng thực hiện hành vi mới là thời gian, nguồn lực và kỹ năng của đối t−ợng cùng với m«i tr−êng hç trî. Hµnh vi míi kh«ng ®−îc m©u thuÉn víi c¸c chuÈn mùc, phong tục tập quán, văn hoá lành mạnh của cộng đồng, không gây xáo trộn lớn ảnh h−ởng đến cuộc sống bình th−ờng của cá nhân và cộng đồng, làm cho cộng đồng không chấp nhận. − Đối t−ợng phải đ−ợc thử nghiệm hành vi lành mạnh: Thử nghiệm để đối t−ợng có đ−ợc các kỹ năng là điều kiện cần thiết khi thực hành hành vi mới. Khi đối t−îng thùc hµnh lÇn ®Çu tiªn cÇn ph¶i ®−îc c¸n bé h−íng dÉn, lµm mÉu vµ theo dõi các b−ớc thực hành của đối t−ợng để giúp đỡ đối t−ợng làm đúng theo yªu cÇu. 56.

(57) − Đối t−ợng phải đánh giá đ−ợc lợi ích, hiệu quả của thực hiện hành vi mới: Khi các đối t−ợng đã từ bỏ các hành vi cũ có hại cho sức khỏe và thực hành hành vi mới, chắc chắn sẽ đ−a đến lợi ích và cải thiện tình trạng sức khỏe cả thể chất và tinh thần. Cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK cần theo dõi, giúp đỡ để chỉ cho đối t−ợng thấy đ−ợc lợi ích và ảnh h−ởng tích cực của hành vi mới đến sức khỏe. Phải làm cho đối t−ợng tin t−ởng vào kết quả đã đạt đ−ợc để làm cơ sở v÷ng ch¾c cho viÖc duy tr× hµnh vi. − Đối t−ợng phải chấp nhận duy trì hành vi mới lành mạnh: Khi đối t−ợng đã thực hành hành vi mới và nhận ra các kết quả đạt đ−ợc, vẫn cần tiếp tục hỗ trợ, động viên, tạo các điều kiện để đối t−ợng duy trì hành vi. Cần tiếp tục củng cố niềm tin của đối t−ợng vào kết quả tốt hơn sẽ đạt đ−ợc nếu duy trì hành vi mới, từ đó dẫn đến sự chấp nhận thực hiện hành vi lâu dài. − Hỗ trợ môi tr−ờng và đảm bảo nguồn lực cần thiết để đối t−ợng thay đổi hành vi: là yêu cầu cơ bản trong tất cả các b−ớc của quá trình thay đổi hành vi. Khi thùc hµnh hµnh vi míi, tõ bá hµnh vi cò th× m«i tr−êng hç trî nh− sù ñng hé của những ng−ời xung quanh, sự quan tâm giúp đỡ về tinh thần của cán bộ y tế, tổ chức dịch vụ y tế thuận lợi, tạo điều kiện cho đối t−ợng có thời gian, h−ớng dẫn kỹ năng bổ sung cho đối t−ợng thực hành...là các điều kiện rất cần thiết cho đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK. Vai trß cña c¸n bé lµm c«ng t¸c TT-GDSK lµ t¹o c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho thay đổi hành vi sức khỏe diễn ra, vì thế cán bộ TT-GDSK không những cần phải có trách nhiÖm vµ sù nç lùc, nhiÖt t×nh c¸ nh©n mµ cßn ph¶i biÕt phèi hîp víi c¸c c¸ nh©n, gia đình và những tổ chức, ban ngành liên quan để tạo ra các điều kiện giúp đỡ, hỗ trợ đối t−ợng thực hành thay đổi hành vi. tù l−îng gi¸. 1. Nªu kh¸i niÖm hµnh vi vµ hµnh vi søc kháe. 2. Trình bày các yếu tố cơ bản ảnh h−ởng đến hành vi sức khỏe của mỗi ng−ời. 3. Tr×nh bµy m« h×nh niÒm tin søc kháe (HBM) 4. VÏ vµ tr×nh bµy m« h×nh BASNEF vÒ khuynh h−íng hµnh vi vµ c¸c yÕu tè cã thể tác động đến thay đổi hành vi sức khỏe. 5. Nªu 5 nhãm ng−êi kh¸c nhau víi viÖc tiÕp nhËn kiÕn thøc, hµnh vi míi. 6. Trình bày các cách thay đổi hành vi sức khỏe. 7. Trình bày các b−ớc của quá trình thay đổi hành vi. 8. Phân tích các điều kiện cần thiết cho thay đổi hành vi diễn ra.. 57.

(58) Bµi 4. nguyªn t¾c trong truyÒn th«ng - gi¸o dôc søc kháe. Môc tiªu. 1. Trình bày đ−ợc các nguyên tắc cơ bản trong chỉ đạo hoạt động truyền th«ng- gi¸o dôc søc kháe (TT-GDSK). 2. VËn dông ®−îc c¸c nguyªn t¾c TT-GDSK vµo trong c«ng t¸c TT-GDSK cña m×nh. 1. Kh¸i niÖm. Nguyên tắc truyền thông-giáo dục sức khỏe là những cơ sở định h−ớng cho chỉ đạo thực hiện mọi hoạt động giáo dục sức khỏe, cơ sở cho việc lựa chọn nội dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ c¸ch thøc tæ chøc gi¸o dôc søc kháe sao cho phï hîp víi mục đích và nhiệm vụ giáo dục sức khỏe, đ−ợc ứng dụng trong hoạt động thực tiễn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Xuất phát từ mục đích, nhiệm vụ, bản chất của truyền thông-giáo dục sức khỏe, c¨n cø vµo thµnh tùu y häc vµ c¸c lÜnh vùc khoa häc kh¸c nh− t©m lý, gi¸o dôc häc v.v... và nhu cầu thực tiễn, hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe ở Việt Nam đ−ợc tiÕn hµnh theo nh÷ng nguyªn t¾c sau: − Nguyªn t¾c khoa häc; − Nguyên tắc đại chúng; − Nguyªn t¾c trùc quan; − Nguyªn t¾c thùc tiÔn; − Nguyªn t¾c lång ghÐp; − Mét sè nguyªn t¾c kh¸c. 2. c¸c Nguyªn t¾c TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 2.1. Nguyªn t¾c khoa häc trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ. Mục đích của TT-GDSK là làm thay đổi hành vi có hại cho sức khỏe và duy trì hành vi sức khỏe lành mạnh có lợi cho sức khỏe. Để đạt đ−ợc mục đích đó, hoạt động TT-GDSK kh«ng thÓ kh«ng theo nguyªn t¾c khoa häc. Nguyªn t¾c khoa häc ®−îc coi là nguyên tắc chỉ đạo mọi hoạt động thực tiễn TT-GDSK. Hoạt động TT-GDSK và nâng cao sức khỏe là một lĩnh vực hoạt động khoa học, trong đó có vận dụng các kiến thøc cña khoa häc y häc, khoa häc hµnh vi, kÕt hîp víi mét lo¹t c¸c lÜnh vùc khoa häc 58.

(59) khác nh−: Sức khỏe học cộng đồng, Tâm lý giáo dục học, Tâm lý học nhận thức, Tâm lý học xã hội v.v... Hoạt động TT-GDSK mang đến cho cá nhân cũng nh− cộng đồng c¸c kiÕn thøc, thùc hµnh khoa häc vÒ b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe. 2.1.1. C¬ së khoa häc cña truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ 2.1.1.1. Nh÷ng c¬ së khoa häc y häc. TT-GDSK cã thÓ ®−îc coi lµ mét phÇn cña khoa häc y häc. Nh÷ng kiÕn thøc khoa học về sức khỏe nói chung, sức khỏe cộng đồng nói riêng cũng nh− những kiến thức về bệnh tật: dấu hiệu, cách phát hiện, cách xử trí, điều trị và đề phòng bệnh tật v.v... là rất cần thiết không chỉ đối với ng−ời làm TT-GDSK mà còn đối với cả đối t−ợng TT-GDSK. NhiÖm vô quan träng cña TT-GDSK lµ phæ biÕn kiÕn thøc cña khoa häc y häc øng dông trong thực tiễn chăm sóc và bảo vệ sức khỏe cho cá nhân và cộng đồng. 2.1.1.2. Nh÷ng c¬ së khoa häc hμnh vi. Khoa häc hµnh vi nghiªn cøu nh÷ng c¸ch øng xö cña con ng−êi vµ v× sao con ng−ời lại ứng xử nh− vậy. Hành vi là một phức hợp những hành động chịu ảnh h−ởng cña nhiÒu yÕu tè: m«i tr−êng, x· héi, v¨n ho¸, kinh tÕ, di truyÒn... RÊt khã cã thÓ ph©n định rõ ràng các nguyên nhân ứng xử của con ng−ời. Tuy nhiên, có thể thấy mỗi hành vi bao gồm 4 thành phần chủ yếu tạo nên: kiến thức - thái độ - niềm tin và thực hành. Hµnh vi søc kháe thÓ hiÖn ë: − NhËn thøc cña con ng−êi vÒ t×nh tr¹ng søc kháe vµ bÖnh tËt cña b¶n th©n vµ céng đồng, các dịch vụ y tế có thể sử dụng đ−ợc, các biện pháp tự bảo vệ sức khỏe của bản thân và của cộng đồng, các yếu tố nguy cơ ảnh h−ởng đến sức khỏe... − Thái độ đối với các vấn đề sức khỏe, các thói quen, lối sống, phong tục tập quán, kể cả niềm tin có lợi và có hại đối với sức khỏe. − Những cách thực hành, biện pháp để tự bảo vệ và nâng cao sức khỏe của bản thân và của cộng đồng, phòng chống đ−ợc bệnh tật và các yếu tố nguy cơ cho søc kháe. 2.1.1.3. Nh÷ng c¬ së t©m lý häc gi¸o dôc. Đối t−ợng của TT-GDSK ở tất cả các độ tuổi khác nhau. Hiểu biết tâm lý từng løa tuæi lµ yÕu tè thóc ®Èy c«ng t¸c TT-GDSK phï hîp. Trong TT-GDSK cho ng−êi lín, yÕu tè thuËn lîi c¬ b¶n lµ ng−êi lín cã nh÷ng ®iÒu kiÖn t©m lý cho viÖc häc tËp đạt kết quả tốt, đó là: − Thoải mái về tinh thần, thể chất và xã hội, tránh đ−ợc các yếu tố tác động ảnh h−ởng bất lợi từ bên ngoài và bên trong cản trở việc tiếp thu và thay đổi. − Nhận rõ mục đích của việc học tập, từ đó định h−ớng đúng đắn mọi hoạt động dẫn đến sự thay đổi. − Đ−ợc tích cực hoá cao độ để chủ động tham gia vào mọi hoạt động tập thể thay đổi hành vi sức khỏe của bản thân và cộng đồng, ở đây ý thức tự giác và động cơ học tập giữ vai trò quyết định. 59.

(60) − Đ−ợc đối xử cá biệt hoá trong khi học tập cho phù hợp với trình độ, đặc điểm vµ phong c¸ch riªng cña mçi ng−êi. − Kinh nghiệm của mỗi ng−ời phải đ−ợc khai thác, vận dụng để đóng góp vào lợi ích chung của tập thể và cộng đồng. − Đ−ợc thực hành những điều đã học nhằm giải quyết các nhu cầu và các vấn đề sức khỏe của bản thân và cộng đồng. − Đ−ợc biết về kết quả học tập và thực hành của mình, thông qua việc đánh giá và tự đánh giá để không ngừng sự hoàn thiện và duy trì sự thay đổi đã đạt đ−ợc. − Tự chịu trách nhiệm, tự kiểm soát và tự điều chỉnh mọi hoạt động của bản th©n trong häc tËp còng nh− trong thùc hµnh. 2.1.1.4. Nh÷ng c¬ së t©m lý häc x· héi. Giáo dục số đông đòi hỏi phải biết cách tác động có hiệu quả tới những hoạt động tinh thần của nhiều ng−ời và biết sử dụng những tác động tích cực của tập thể và xã hội đối với ý thức của từng cá nhân. Đối với mỗi tập thể cần đặc biệt chú ý tới việc giáo dục hệ thống nhu cầu - động cơ hành động. Hệ thống nhu cầu của con ng−ời có thể đ−ợc chia ra từ thấp đến cao theo sơ đồ nh− sau:. Nhu cÇu tự khẳng định Nhu cÇu ®−îc t«n träng. Nhu cÇu x· héi. Nhu cÇu an toµn. Nhu cÇu sinh lý. Sơ đồ 4.1. Các nhu cầu của con ng−ời theo tác giả Maslow. 60.

(61) 2.1.1.5. Nh÷ng c¬ së t©m lý häc nhËn thøc. Qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng−êi ®−îc chia lµm 2 giai ®o¹n: NhËn thøc c¶m tÝnh b»ng c¸c gi¸c quan vµ nhËn thøc lý tÝnh b»ng c¸c thao t¸c t− duy (nh− so s¸nh, trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸, ph©n tÝch tæng hîp...). Cã thÓ tãm t¾t qu¸ tr×nh nhËn thøc b»ng c«ng thøc næi tiÕng cña V.I. Lªnin trong lý thuyÕt ph¶n ¸nh: "Tõ trùc quan sinh động đến t− duy trừu t−ợng, rồi từ t− duy trừu t−ợng đến thực tiễn, đó là con ®−êng biÖn chøng cña sù nhËn thøc ch©n lý, cña sù nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan". Truyền thông-giáo dục sức khỏe không những giúp cho đối t−ợng nhận thức b»ng c¶m quan mµ quan träng h¬n c¶ lµ gióp cho hä chuyÓn sang nhËn thøc lý tÝnh, nhất là tự nhận thức và cuối cùng là vận dụng đ−ợc vào thực tế giải quyết các vấn đề søc kháe vµ lèi sèng, biÕn thµnh thãi quen cã lîi cho søc kháe. Nh− vËy, qu¸ tr×nh thay đổi hành vi sức khỏe là quá trình nhận thức từ thấp đến cao. Quá trình nhận thức đòi hỏi: − Ph¶i cã sù chó ý: CÇn nhËn thøc mét th«ng tin th× ng−êi ta ph¶i chó ý tíi th«ng tin đó. Nói một cách khác không phải bất cứ thông tin gì đến với các giác quan đều đ−ợc nhận thức. Nh− vậy, trong việc tiếp nhận thông tin con ng−ời bao giờ cũng có sự lựa chọn và phụ thuộc vào động cơ, nhu cầu của mỗi ng−ời. − Phải có sự sắp xếp: Sự sắp xếp thông tin th−ờng tuân theo các đặc tính: +. §ång nhÊt: ghÐp nh÷ng c¸i gièng nhau thµnh nhãm.. +. Theo vÞ trÝ trong kh«ng gian: ghÐp nh÷ng c¸i ë gÇn nhau thµnh nhãm.. +. Theo vÞ trÝ vÒ thêi gian: g¾n nh÷ng sù viÖc hoÆc sù kiÖn gÇn nhau vÒ thêi gian.. +. Theo quan hệ riêng chung: gắn cái đặc tr−ng toàn thể cho một bộ phận bất kể nào đó của nó và ng−ợc lại.. +. Theo tính ghép hoá: ghép những phần không đầy đủ thành một dạng quen thuộc hoặc có nghĩa nào đó.. Tất cả những điều này đòi hỏi ng−ời tiến hành công tác giáo dục sức khỏe phải tránh tạo ra những thông tin không đầy đủ, quá phức tạp, và không rõ ràng, nếu không có sự sắp xếp đối t−ợng giáo dục sức khỏe sẽ cảm nhận theo cách riêng của mình, nhiều khi sẽ dẫn đến hiểu sai lạc hoặc không còn nhớ gì đến thông tin đó nữa. − TÝnh hiÖn thùc: NhËn thøc lµ mét qu¸ tr×nh mang tÝnh riªng biÖt cña mçi ng−ời, nó phụ thuộc vào đặc điểm cá nhân, trình độ học vấn, kinh nghiệm sống, giới tính, v.v... của ng−ời tiếp nhận. Đây là đặc điểm đặc biệt quan trọng đối với ng−ời làm giáo dục sức khỏe. Nếu chúng ta muốn đối t−ợng tiếp nhận thông tin để làm thay đổi hành vi sức khỏe của họ thì chúng ta phải đặt địa vị mình vào đối t−ợng và dự kiến đ−ợc khả năng họ tiếp nhận vấn đề đ−ợc giáo dôc nh− thÕ nµo. NÕu sù tiÕp nhËn Êy kh¸c víi dù kiÕn cña chóng ta th× hä sÏ giữ nhận thức ấy cho đến khi chúng ta hoặc những ng−ời khác tác động thay đổi đ−ợc nhận thức ấy. 61.

(62) 2.1.1.6. Lý thuyết phổ biến sự đổi mới. Những thay đổi hành vi sức khỏe của con ng−ời đ−ợc coi là sự đổi mới. Giáo dục sức khỏe bao gồm những hoạt động truyền thông nhằm đạt đ−ợc sự đổi mới đó. Lý thuyết phổ biến sự đổi mới đ−ợc Everer và M.Rogers nghiên cứu. Phổ biến sự đổi mới là một quá trình phổ biến một sự đổi mới thông qua các kênh truyền thông trong một thời gian nhất định tới các thành viên của một hệ thống xã hội. Những nhóm ng−ời chấp nhận sự đổi mới rất khác nhau theo trình tự: những ng−êi khëi x−íng → nh÷ng ng−êi sím chÊp nhËn → nh÷ng ng−êi trong nhãm "®a sè sím" → nh÷ng ng−êi trong nhãm "®a sè muén" → nh÷ng ng−êi l¹c hËu, b¶o thñ. Những giai đoạn của sự chấp nhận sự đổi mới ở một cá nhân hay một tập thể: Nhận ra sự đổi mới → Hình thành một thái độ tích cực đối với sự đổi mới → Quyết định thử nghiệm sự đổi mới → Thử nghiệm sự đổi mới → Khẳng định một hành vi mới và thực hiện (hoặc bỏ dở việc thực hiện hành vi đổi mới đó). 2.1.2. Nguyên tắc khoa học thể hiện trong việc xác định nội dung, lựa chọn ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe mét c¸ch khoa häc. Việc xác định nội dung giáo dục sức khỏe một cách khoa học phải dựa trên cơ sở ®iÒu tra nghiªn cøu toµn diÖn vÒ y häc, x· héi häc, t©m lý häc, dÞch tÔ häc, kinh tÕ – xã hội của mỗi cộng đồng và mỗi ng−ời trong cộng đồng để phát hiện những vấn đề cần giáo dục sức khỏe. Những nội dung giáo dục sức khỏe phải thực sự khoa học, đã ®−îc chøng minh b»ng khoa häc vµ thùc tiÔn. Trong khi tiÕn hµnh gi¸o dôc søc kháe kh«ng ®−îc ®−a ra nh÷ng néi dung mµ c¸c nhµ khoa häc cßn bµn c·i, ch−a râ rµng, ch−a ®−îc kiÓm nghiÖm trong thùc tiÔn. Trong khi tiÕn hµnh gi¸o dôc søc kháe cÇn phải sử dụng những thành quả nghiên cứu khoa học mới nhất đã đ−ợc công bố, mang lại hiệu quả thiết thực cho mọi ng−ời trong cộng đồng. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc kháe còng ph¶i ®−îc lùa chän mét c¸ch khoa häc. Nguyªn t¾c khoa häc trong viÖc lùa chän ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiện giáo dục sức khỏe là đảm bảo các ph−ơng pháp, ph−ơng tiện đó phù hợp với từng đối t−ợng, từng cộng đồng, từng giai đoạn, từng hoàn cảnh kinh tế - xã hội nhất định. Các ph−ơng pháp, ph−ơng tiện có thể phối hợp đ−ợc với nhau để nâng cao chất l−ợng các hoạt động TT-GDSK. Sử dụng các ph−ơng pháp, ph−ơng tiện và các hình thức tổ chức phải khuyến khích, thu hút đ−ợc sự tham gia của cộng đồng, phát huy đ−ợc những thế mạnh của từng cộng đồng. Ph−ơng pháp TT-GDSK đ−ợc sử dụng phải là những ph−ơng pháp phù hợp với hoàn cảnh thực tế, tạo điều kiện để đối t−ợng tham gia mét c¸ch hiÖu qu¶ nhÊt. Nh÷ng vÝ dô, tµi liÖu dïng trong TT-GDSK ph¶i ®−îc chuẩn bị phù hợp, tạo đ−ợc những t− duy lôgic cho từng loại đối t−ợng, dễ dàng làm cho đối t−ợng thay đổi hành vi sức khỏe. 2.1.3. Nguyên tắc khoa học thể hiện trong việc đảm bảo tính hệ thống, tính lôgic của lập kế hoạch vμ triển khai các hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe. Lập kế hoạch giáo dục sức khỏe xuất phát từ những vấn đề cần TT-GDSK của cộng đồng và nguồn lực phù hợp đảm bảo tính khả thi khi triển khai kế hoạch. Tiến 62.

(63) hành lập kế hoạch theo thứ tự các b−ớc: Phân tích xác định vấn đề TT-GDSK ⇒ Xác định mục tiêu ⇒ Xác định các giải pháp và hoạt động ⇒ Lập tiến trình thực hiện theo hoạt động và giải pháp ⇒ Viết và duyệt kế hoạch v.v… 2.2. Nguyên tắc đại chúng trong truyền thông-giáo dục sức khoẻ. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe kh«ng nh÷ng tiÕn hµnh cho mäi ng−êi vµ v× lợi ích của mọi ng−ời trong cộng đồng xã hội, mà còn đ−ợc mọi ng−ời tham gia thực hiện. Mọi ng−ời vừa là đối t−ợng của giáo dục sức khỏe vừa là ng−ời tiến hành giáo dôc søc kháe. §èi t−îng cña gi¸o dôc søc kháe rÊt ®a d¹ng, kh«ng thÓ cïng mét lóc chóng ta có thể làm thay đổi hành vi sức khỏe của tất cả mọi ng−ời với mọi vấn đề sức khỏe. Việc nghiên cứu đối t−ợng trong một đợt hoặc một nội dung là việc làm hết sức quan trọng cho phép chúng ta đạt đ−ợc mục tiêu và hiệu quả của giáo dục sức khỏe. Khi nghiên cứu đối t−ợng giáo dục sức khỏe chúng ta cần chú ý tới những điểm sau: − Đối t−ợng giáo dục sức khỏe của chúng ta sống trong cộng đồng Việt Nam, phần đông là ở nông thôn. Những giá trị đạo đức, văn hoá, tinh thần và nhân bản của ng−ời dân Việt Nam quy định hành vi của các thành viên trong cộng đồng. Trong cộng đồng nông thôn Việt Nam những t− t−ởng, tục lệ phong kiến vẫn còn ảnh h−ởng khá mạnh mẽ đến việc hình thành hành vi sức khỏe lµnh m¹nh. − Mỗi cộng đồng mang tính khép kín t−ơng đối và mang bản sắc đặc thù của địa ph−¬ng. Còng lµ n«ng th«n, còng chÞu ¶nh h−ëng cña t− t−ëng phong kiÕn, song đồng bằng khác với miền núi, miền Nam khác với miền Bắc. Nếu không tính đến những đặc điểm ấy, ta sẽ không hiểu đúng đắn đối t−ợng, sẽ không xây dựng đ−ợc nội dung giáo dục sức khỏe phù hợp và ph−ơng pháp đúng đắn. − Ngày nay trong cộng đồng nông thôn, địa vị xã hội không còn đóng vai trò quyết định nh− x−a, nh−ng dù sao các vị chức sắc ở địa ph−ơng vẫn có tiếng nói quyết định. Trong bối cảnh đổi mới về kinh tế, sự phân hoá ở nông thôn diÔn ra kh¸ m¹nh mÏ. Nh÷ng ng−êi biÕt lµm ¨n trë thµnh ng−êi cã thu nhËp cao. Bên cạnh đó, hình thành lớp ng−ời nghèo mới. Sự tiếp thu cái mới đối với hai nhóm đối t−ợng này rõ ràng khác nhau. − Yếu tố tôn giáo: Mỗi tôn giáo có chuẩn mực đạo đức riêng, có những điều răn, ®iÒu cÊm kþ riªng. − Trình độ học vấn, giáo dục: Trong khi tiến hành công tác giáo dục sức khỏe cần chú ý đến vấn đề này: nội dung, ph−ơng pháp, ph−ơng tiện giáo dục sức khỏe sẽ rất khác nhau cho các đối t−ợng có trình độ học vấn, giáo dục khác nhau. − YÕu tè d©n téc, chñng téc: Sö dông ng«n ng÷ d©n téc, sö dông ng−êi cïng d©n téc, chñng téc tiÕn hµnh gi¸o dôc søc kháe v.v... míi mang l¹i kÕt qu¶ cao. Mäi néi dung, ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe ph¶i mang tÝnh phæ cập, phù hợp với từng loại đối t−ợng (theo từng nhóm tuổi, trình độ văn hoá, địa ph−¬ng v.v...). 63.

(64) Truyền thông-giáo dục sức khỏe là một nhu cầu không thể thiếu của cộng đồng. TiÕn hµnh TT-GDSK ph¶i xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu b¶o vÖ søc kháe bøc thiÕt vµ nguån lùc của cộng đồng xã hội và đáp ứng đ−ợc các nhu cầu đó. − Nội dung để tiến hành giáo dục sức khỏe phải trên cơ sở của việc chẩn đoán cộng đồng. Những nội dung đó mang tính chất đặc tr−ng cho cả thế giới, một quèc gia, mét tØnh, mét huyÖn, mét x· vµ mét th«n, b¶n trong tõng giai ®o¹n nhất định. − Để đáp ứng đ−ợc các nhu cầu về bảo vệ sức khỏe đòi hỏi phải động viên đ−ợc mäi tÇng líp nh©n d©n, mäi thµnh phÇn x· héi, mäi løa tuæi cïng tham gia thùc hiÖn c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe. − Hoạt động TT-GDSK là công tác lâu dài, đòi hỏi phải phát động thành những phong trào quần chúng rộng khắp, liên tục, trở thành loại hình hoạt động xã héi réng lín vµ kh«ng ngõng ph¸t triÓn. − Sö dông søc m¹nh tæng hîp cña bé m¸y Nhµ n−íc, c¸c tæ chøc x· héi vµ ngành y tế. Cũng giống nh− một hoạt động khác trong sự nghiệp chăm lo, bảo vệ sức khỏe cho nhân dân, giáo dục sức khỏe cũng cần đến nguồn lực và sử dụng các nguồn lực đó một cách có hiệu quả nhất để đạt đ−ợc mục tiêu của m×nh. Nguån lùc ë ®©y lµ nguån lùc tæng hîp cña mäi tæ chøc kh¸c nhau trong toµn x· héi. 2.3. Nguyªn t¾c trùc quan. Mọi yếu tố tác động đến con ng−ời tr−ớc hết trực tiếp vào các giác quan nh− mắt, tai, mũi v.v... Tác động trực quan nhiều khi gây đ−ợc ấn t−ợng mạnh, sâu sắc đến tình cảm, niềm tin của mọi ng−ời, làm thay đổi hành vi sức khỏe nhanh chóng và bền vững. Trên cơ sở đó, khi lựa chọn nội dung giáo dục sức khỏe cần chú ý đến những nội dung đ−ợc minh hoạ cụ thể bằng những hình t−ợng sinh động, tác động vào giác quan. Trong khi sử dụng ph−ơng tiện trực quan phải tạo đ−ợc thuận lợi cho đối t−ợng suy nghĩ và hành động để đạt đ−ợc những mục tiêu đã định. Tuy nhiên cần tránh lạm dông bÊt cø néi dung g× còng ph¶i cã ph−¬ng tiÖn trùc quan. Trong c«ng t¸c ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe nh©n d©n, b¶n th©n mçi c¸n bé y tÕ và cơ sở y tế với toàn bộ những hoạt động của mình đã là những mẫu hình trực quan sinh động có tác dụng giáo dục mạnh mẽ nhất đối với nhân dân. Tấm g−ơng ng−ời cán bộ y tế và cơ sở y tế thông qua các hoạt động có thể đ−ợc phản chiếu thành hai mặt tích cực và tiêu cực cho sự hình thành hay thay đổi hành vi sức khỏe nhân dân. Công tác TT-GDSK cần thiết phải chú ý phát huy mặt tích cực của những tấm g−ơng đó. 2.4. Nguyªn t¾c thùc tiÔn. Hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe phải bắt nguồn từ các vấn đề sức khỏe của cộng đồng và phải góp phần tích cực giải quyết đ−ợc các vấn đề sức khỏe của cộng đồng một cách thiết thực, mang lại hiệu quả cụ thể bằng việc nâng cao sức khỏe, gi¶m bÖnh tËt, tö vong th× míi cã søc thuyÕt phôc cao. 64.

(65) Khi lập kế hoạch các hoạt động TT-GDSK phải căn cứ vào các điều kiện, hoàn cảnh thực tiễn, sử dụng đ−ợc các nguồn lực sẵn có để giải quyết các vấn đề đặt ra của thùc tÕ. Nguyên tắc thực tiễn đ−ợc thể hiện trong quá trình khuyến khích các hoạt động tự lực, tự c−ờng trong TT-GDSK. Chính các cá nhân và cộng đồng phải thực sự bắt tay thực hiện những công việc nhằm biến đổi hiện thực, nâng cao chất l−ợng cuộc sống, trong đó có sức khỏe của họ. Nguyên tắc thực tiễn còn đ−ợc thể hiện trong việc lấy các kết quả của hoạt động giáo dục chăm sóc sức khỏe cho cá nhân và cộng đồng trong thực tiễn để giáo dục, đánh giá và cải tiến toàn bộ hoạt động TT-GDSK. 2.5. Nguyªn t¾c lång ghÐp. Lång ghÐp kh«ng nh÷ng lµ nguyªn t¾c quan träng ®−îc ¸p dông trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe mµ cßn lµ ph−¬ng ph¸p c«ng t¸c trong lÜnh vùc ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe cho nh©n d©n nãi chung vµ cña ngµnh y tÕ nãi riªng. Lång ghÐp trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ sù phèi hîp c¸c mÆt ho¹t động trong quá trình giáo dục sức khỏe, phối hợp một số hoạt động của ch−ơng trình gi¸o dôc søc kháe cã tÝnh chÊt gièng nhau hoÆc cã liªn quan mËt thiÕt víi nhau nh»m tạo điều kiện hỗ trợ, giúp đỡ lẫn nhau để đạt hiệu quả chung tốt hơn. Lồng ghép trong giáo dục sức khỏe còn là phối hợp các hoạt động của giáo dục sức khỏe với các lĩnh vực hoạt động khác của ngành y tế và các ngành khác, các giới và các đoàn thể nhân d©n thµnh mét qu¸ tr×nh chung nh»m t¹o ®−îc nh÷ng hµnh vi søc kháe lµnh m¹nh, tõ bá ®−îc hµnh vi søc kháe l¹c hËu, cã h¹i cho søc kháe cña mäi ng−êi. Lång ghÐp trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ nh»m ph¸t huy mäi nguån lực sẵn có để đạt hiệu quả cao hơn trong quá trình giáo dục sức khỏe, tránh đ−ợc nh÷ng trïng lÆp kh«ng cÇn thiÕt hoÆc bá sãt c«ng viÖc, tiÕt kiÖm nguån lùc, tr¸nh l·ng phÝ vµ n©ng cao chÊt l−îng c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe. Lồng ghép hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe trong ngành y tế có thể ®−îc thÓ hiÖn trong: − Các hoạt động chuyên môn: Trong khi các hoạt động chuyên môn nh− phòng bÖnh, kh¸m bÖnh, ch÷a bÖnh ®−îc thùc hiÖn th× mét lo¹t c¸c néi dung TTGDSK còng cã thÓ ®−îc c¸c c¸n bé y tÕ thùc hiÖn víi nh©n d©n hay víi ng−êi bÖnh nh− nÕp sèng vÖ sinh, h−íng dÉn c¸ch phßng bÖnh, ph¸t hiÖn bÖnh, t− vÊn nh÷ng ph−¬ng ph¸p phßng bÖnh, b¶o vÖ søc kháe v.v... − Hoạt động của các cơ sở y tế từ trung −ơng đến địa ph−ơng: Một trong những néi dung nhiÖm vô cña c¸c c¬ së y tÕ lµ thùc hiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khỏe. Trong khi tiến hành cung cấp, đáp ứng các dịch vụ y tế, nhiệm vụ truyền thông-giáo dục sức khỏe có thể đ−ợc lồng ghép vào các dịch vụ đó. − Hoạt động của các cơ quan đào tạo cán bộ, nhân viên y tế: Hoạt động đào tạo cán bộ, nhân viên y tế bản chất là một hoạt động giáo dục sức khỏe. Có thể coi đây là hoạt động tạo nguồn nhân lực cho truyền thông-giáo dục sức khỏe. − Hoạt động của từng cán bộ, nhân viên y tế: Nhiệm vụ của mỗi cán bộ, nhân viªn y tÕ kh«ng thÓ thiÕu gi¸o dôc søc kháe. §èi víi nh÷ng c¸n bé nh©n viªn y 65.

(66) tế cơ sở thì có thể coi là nhiệm vụ hàng đầu, vì vậy lồng ghép hoạt động TTGDSK với các dịch vụ y tế là việc làm cần thiết và th−ờng xuyên. Lồng ghép truyền thông-giáo dục sức khỏe với hoạt động của các ngành khác: − Lång ghÐp gi¸o dôc søc kháe trong ngµnh gi¸o dôc: Trong c¸c ch−¬ng tr×nh giáo dục phổ thông, tr−ờng trung học, cao đẳng, đại học không phải ngành y cũng đã có nhiều môn học hoặc một số nội dung môn học là những nội dung gi¸o dôc søc kháe. − Lồng ghép giáo dục sức khỏe trong hoạt động của các cơ quan thông tin đại chóng: Nh÷ng th«ng tin vÒ kiÕn thøc y häc th−êng thøc, vÒ phßng bÖnh, ch÷a bệnh và bảo vệ sức khỏe vẫn th−ờng xuyên đ−ợc các cơ quan thông tin đại chóng truyÒn ®i cã lóc b»ng ch−¬ng tr×nh riªng biÖt, cã lóc lµ nh÷ng néi dung phèi hîp. − Lồng ghép giáo dục sức khỏe trong hoạt động của quần chúng nhân dân hàng ngày tại các cộng đồng khác nhau: Những kinh nghiệm phòng bệnh chữa bÖnh, nh÷ng nÕp sèng, c¸ch ¨n ë v¨n ho¸, hîp vÖ sinh vÉn th−êng xuyªn ®−îc mọi ng−ời trong cộng đồng truyền đạt cho nhau thông qua nhiều hoạt động kh¸c nhau diÔn ra hµng ngµy. − Lồng ghép giáo dục sức khỏe trong hoạt động của các ngành về kinh tế - xã héi kh¸c. Lồng ghép ngay trong bản thân hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe: − Phèi hîp c¸c nguån lùc, sö dông c¸c nguån lùc, sö dông phèi hîp c¸c ph−¬ng tiÖn, h×nh thøc v.v... mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. − Trong khi tiến hành lồng ghép phải đảm bảo đ−ợc các nguyên tắc về giáo dục sức khỏe đã trình bày ở trên. 2.6. C¸c nguyªn t¾c kh¸c 2.6.1. Nguyªn t¾c võa søc vμ v÷ng ch¾c. − Nội dung và ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe phải thích hợp với đặc điểm tâm sinh lý của từng loại đối t−ợng. Cần nghiên cứu rõ đối t−ợng để thực hiện các néi dung, ph−¬ng ph¸p, sö dông ph−¬ng tiÖn sao cho hä cã thÓ tiÕp thu ®−îc. − Hoạt động TT-GDSK phải đ−ợc lặp đi lặp lại nhiều lần, d−ới nhiều hình thức và bằng nhiều biện pháp khác nhau để củng cố nhận thức và thay đổi dần thái độ, hành động để cho các hành vi mới trở thành những thói quen, nếp sống mới hàng ngày của đối t−ợng, tránh tình trạng rập khuôn và nóng vội. 2.6.2. Nguyên tắc đối xử cá biệt vμ đảm bảo tính tập thể. − Phải tìm cách tiếp cận và tác động khác nhau đối với từng cá nhân và từng nhóm, từng tập thể khác nhau, đặc biệt chú ý đến những cá nhân và những cộng đồng có những đặc điểm riêng biệt. 66.

(67) − Phải biết tận dụng vai trò và uy tín của cá nhân đối với tập thể, đồng thời phải biết dựa vào công luận tiến bộ để giáo dục những cá nhân chậm tiến. 2.6.3. Nguyên tắc phát huy cao độ tính tích cực, tự giác vμ chủ động, sáng tạo của cá nhân vμ cộng đồng. Nguyªn t¾c nµy nh»m biÕn qu¸ tr×nh TT-GDSK thµnh qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc søc khỏe để mỗi ng−ời không ngừng nâng cao chất l−ợng cuộc sống của chính mình bằng nh÷ng nç lùc thùc hiÖn hµnh vi søc kháe vµ lèi sèng lµnh m¹nh. Gi¸o dôc lµm cho mçi ng−ời nhận rõ đ−ợc trách nhiệm đối với sức khỏe của mình và của những ng−ời khác, chủ động tích cực tham gia các hoạt động chăm sóc sức khỏe ngay từ khi khỏe mạnh, bằng chính những hiểu biết và thực hành của mình, tránh t− t−ởng chỉ quan tâm đến søc kháe khi èm ®au, bÖnh tËt, tr«ng chê vµo ngµnh y tÕ vµ c¸n bé y tÕ. tù l−îng gi¸. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ nguyªn t¾c truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vµ liÖt kª c¸c nguyªn t¾c TT-GDSK. 2. Nªu c¸c c¬ së khoa häc cña TT-GDSK. 3. Trình bày nguyên tắc đại chúng trong TT-GDSK. 4. Tr×nh bµy nguyªn t¾c trùc quan trong TT-GDSK. 5. Tr×nh bµy nguyªn t¾c thùc tiÔn trong TT-GDSK. 6. Tr×nh bµy nguyªn t¾c lång ghÐp trong TT-GDSK.. 67.

(68) Bµi 5. Néi dung truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Môc tiªu. 1. Nêu đ−ợc các nguyên tắc chính để lựa chọn các nội dung TT-GDSK. 2. Tr×nh bµy ®−îc c¸c néi dung chÝnh cÇn tiÕn hµnh TT-GDSK hiÖn nay. 1. C¸c nguyªn t¾c lùa chän néi dung truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ 1.1. Më ®Çu. Søc kháe lµ tµi s¶n quèc gia, lµ vèn quý nhÊt cña mçi ng−êi. Theo Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi: Søc kháe lµ tr¹ng th¸i tho¶i m¸i toµn diÖn vÒ thÓ chÊt, t©m thÇn vµ x· héi chứ không chỉ bao gồm tình trạng không có bệnh hay th−ơng tật. Từ định nghĩa sức khỏe của Tổ chức Y tế Thế giới có thể nhận thấy rất nhiều yếu tố tác động đến sức kháe víi nghÜa réng, c¶ søc kháe thÓ chÊt, tinh thÇn, x· héi vµ TT-GDSK lµ nh»m gióp mọi ng−ời biết loại trừ hoặc hạn chế các yếu tố tác hại đến sức khỏe, tạo môi tr−ờng và thùc hµnh lµnh m¹nh nh»m b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe. TT-GDSK lµ néi dung träng tâm có liên quan đến mọi nội dung khác của chăm sóc sức khỏe ban đầu. Nh− vậy có thể nhận thấy các nội dung cần TT-GDSK cho cộng đồng nói chung rất rộng, bao gồm tất cả các vấn đề liên quan đến sức khỏe thể chất, sức khỏe tinh thần và sức khỏe xã héi. Yªu cÇu cña TT-GDSK kh«ng chØ bao gåm gi¸o dôc vÒ phßng bÖnh, ph¸t hiÖn bÖnh, ®iÒu trÞ bÖnh, phôc håi søc kháe mµ cßn nh»m gãp phÇn lo¹i bá tËn gèc c¸c nguyªn nh©n g©y bÖnh, t¹o ra m«i tr−êng sèng lµnh m¹nh cho n©ng cao søc kháe. TT-GDSK không chỉ với các cá nhân mà còn cho cả tập thể, cộng đồng, cả ng−ời ốm vµ ng−êi kháe. Tuy nhiªn mçi n¬i mçi lóc chóng ta ph¶i chän nh÷ng néi dung gi¸o dục sức khỏe cho phù hợp với cá nhân, nhóm hay cả cộng đồng. Lựa chọn nội dung TT-GDSK cßn phô thuéc cô thÓ vµo lÜnh vùc chuyªn m«n cña ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK. D−íi ®©y lµ mét sè nguyªn t¾c trong lùa chän néi dung TT-GDSK. 1.2. Mét sè nguyªn t¾c trong lùa chän néi dung truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ 1.2.1. Lựa chọn nội dung TT-GDSK phải đáp ứng các vấn đề sức khỏe −u tiên. Vấn đề sức khỏe, bệnh tật −u tiên là những vấn đề sức khỏe bệnh tật phổ biến, hiện đang có ảnh h−ởng lớn đến cuộc sống của cá nhân và cộng đồng. Những vấn đề sức khỏe cần −u tiên trong TT-GDSK cho các cá nhân và cộng đồng có thể khác nhau, tùy theo từng địa ph−ơng, khu vực và phụ thuộc vào từng thời gian. Cũng có thể có các vấn đề sức khỏe, bệnh tật th−ờng gặp, hay những kiến thức khoa học th−ờng thức về sức khỏe, bệnh tật cần TT-GDSK cho tất cả mọi ng−ời, hoặc cho nhiều đối t−ợng trong cộng đồng, trên phạm vi rộng và cần thực hiện vào tất cả mọi thời gian, cũng đ−ợc coi là những vấn đề sức khỏe −u tiên cho hoạt động TT-GDSK. 68.

(69) 1.2.2. Các nội dụng cụ thể cần TT-GDSK cho đối t−ợng phải phù hợp với nhu cầu vμ khả năng tiếp thu của đối t−ợng. Không nên trình bày nội dung quá đi vào chi tiết với đối t−ợng, chỉ nên nhấn mạnh những nội dung mà đối t−ợng nhất thiết phải biết và cần biết. Không nên trình bày quá nhiều nội dung đối t−ợng nên biết. Việc nghiên cứu kỹ đối t−ợng tr−ớc khi thực hiện TT-GDSK là cần thiết để biết rõ các kiến thức, thái độ và thực hành của đối t−ợng (KAP) ở mức dộ nào để soạn thảo nội dung cụ thể cho phù hợp. Nội dung TTGDSK phải đáp ứng đúng, đủ các mục tiêu TT-GDSK đã đặt ra trong kế hoạch. 1.2.3. Nội dung phải đảm bảo tính khoa học, thực tiễn. Các nội dung chuyển tải đến đối t−ợng phải là nội dung đ−ợc soạn thảo từ các tài liệu có cơ sở khoa học, gồm những kiến thức, thực hành đã đ−ợc kiểm chứng và chính thức đ−ợc sử dụng trong các tài liệu, y văn đã đ−ợc l−u hành hợp pháp. Nội dung liên quan thiết thực và phải áp dụng đ−ợc trong hoàn cảnh của đối t−ợng. 1.2.4. Nội dung cần đ−ợc trình bμy rõ rμng, đơn giản, dễ hiểu. Tr×nh bµy néi dung cÇn tr¸nh sö dông c¸c tõ, côm tõ, thuËt ng÷ chuyªn m«n y học. Các nội dung đ−ợc thể hiện bằng các câu từ ngắn gọn, đủ ý, không nên giải thích cơ chế dài dòng giúp đối t−ợng dễ dàng tiếp thu và làm đ−ợc. Tốt nhất là sử dụng các ngôn ngữ của cộng đồng để diễn đạt nội dung. Đối với các vùng dân tộc ít ng−ời phải sử dụng ngôn ngữ, hình ảnh của địa ph−ơng để trình bày. 1.2.5. Néi dung ®−îc tr×nh bμy theo tr×nh tù hîp lý. Những nội dung của một vấn đề TT-GDSK cần đ−ợc trình bày theo trình tự hợp lý của t− duy lôgic, phù hợp với tâm sinh lý của đối t−ợng để đối t−ợng dễ nhớ, dễ thực hiện. Ví dụ khi TT-GDSK cho cộng đồng về phòng chống một bệnh nào đó có thể tr×nh bµy theo thø tù nh− sau: − Tác hại hay ảnh h−ởng của bệnh đến cá nhân, gia đình, xã hội. − Nh÷ng nguyªn nh©n, ®−êng l©y truyÒn bÖnh. − BiÓu hiÖn vµ c¸ch ph¸t hiÖn bÖnh sím. − C¸ch xö trÝ bÖnh khi ph¸t hiÖn. − Ph−¬ng ph¸p phßng, chèng bÖnh. − Tãm t¾t nh÷ng néi dung chÝnh. 1.2.6. Nội dung đ−ợc chuyển tải đến đối t−ợng bằng các hình thức hấp dẫn. Cã thÓ sö dông lêi nãi trùc tiÕp, phèi hîp víi c¸c vÝ dô, hiÖn vËt, h×nh ¶nh minh hoạ gây ấn t−ợng mạnh cho đối t−ợng để chuyển tải nội dung thông điệp TT-GDSK. Cần nghiên cứu kỹ các đối t−ợng để chọn ph−ơng pháp chuyển tải nội dung thông điệp phù hợp, hấp dẫn nhất với đối t−ợng, làm cho đối t−ợng tập trung chú ý. Nhiều cộng 69.

(70) đồng có các hình thức sinh hoạt văn hoá, văn nghệ truyền thống nh− thơ ca, nhạc, kịch, sinh hoạt câu lạc bộ, cán bộ TT-GDSK cần tận dụng các thời cơ tốt đó của cộng đồng để lồng ghép phối hợp các hoạt động TT-GDSK. 2. C¸c néi dung chÝnh cÇn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 2.1. Gi¸o dôc b¶o vÖ søc kháe bµ mÑ trÎ em 2.1.1. TÇm quan träng. Bà mẹ và trẻ em là hai đối t−ợng chiếm số đông trong xã hội (chiếm khoảng 60-70% d©n sè), nÕu nh− søc kháe cña bµ mÑ vµ trÎ em ®−îc b¶o vÖ vµ n©ng cao th× còng cã nghÜa lµ vÒ c¬ b¶n søc kháe cña toµn x· héi ®−îc b¶o vÖ vµ n©ng cao. TrÎ em lµ lớp mầm non t−ơng lai của đất n−ớc, quyết định đến sự phát triển chung của toàn xã hội. Trẻ em là lứa tuổi nhạy cảm, th−ờng dễ bị mắc bệnh nếu không đ−ợc chăm sóc đúng đắn và khi mắc bệnh th−ờng nặng, ảnh h−ởng lâu dài đến sự phát triển thể lực và trí tuệ của trẻ. Bà mẹ là đối t−ợng trực tiếp chăm sóc, nuôi d−ỡng trẻ, ngoài mắc các bệnh chung, các bà mẹ còn mắc các bệnh phụ khoa có liên quan đến sức khỏe sinh sản. 2.1.2. Néi dung chñ yÕu vÒ gi¸o dôc b¶o vÖ søc kháe bμ mÑ trÎ em. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vÒ b¶o vÖ søc kháe bµ mÑ trÎ em bao gåm rÊt nhiều nội dung, d−ới đây là những nội dung cơ bản cần tập trung TT-GDSK để góp phÇn ch¨m sãc søc kháe cho bµ mÑ vµ trÎ em. 2.1.2.1. Theo dâi th−êng xuyªn sù ph¸t triÓn trÎ em. − Dùng biểu đồ theo dõi tình hình sức khỏe trẻ em mà quan trọng nhất là theo dâi c©n nÆng trÎ em d−íi 5 tuæi. C©n nÆng lµ mét chØ b¸o sím vµ quan träng ph¶n ¸nh t×nh h×nh dinh d−ìng vµ t×nh tr¹ng søc kháe, bÖnh tËt trÎ em, v× thÕ nÕu ®−îc theo dâi liªn tôc hµng th¸ng, hµng quý, hµng n¨m cã thÓ ph¸t hiÖn trÎ cã t¨ng c©n b×nh th−êng hay kh«ng. NÕu trÎ kh«ng t¨ng c©n hay tôt c©n cần đ−a trẻ đi khám sức khỏe và có thể phát hiện sớm đ−ợc các vấn đề sức khỏe, bệnh tật của trẻ để giải quyết kịp thời. − C¸n bé y tÕ vµ c¸n bé gi¸o dôc søc kháe cÇn h−íng dÉn cho c¸c bµ mÑ theo dõi th−ờng xuyên cân nặng, ghi đúng cân nặng của trẻ vào biểu đồ tăng tr−ởng vµ biÕt thÕ nµo lµ trÎ ph¸t triÓn b×nh th−êng, khi nµo trÎ bÞ tôt c©n, ph¸t triÓn không bình th−ờng cần phải đ−a trẻ đến các cơ sở y tế kiểm tra sức khỏe. 2.1.2.2. Gi¸o dôc bï n−íc kÞp thêi b»ng ®−êng uèng cho trÎ khi bÞ tiªu ch¶y. Tiªu ch¶y lµ bÖnh phæ biÕn ë trÎ em, tû lÖ tö vong cao, cßn gÆp ë nhiÒu n−íc trªn thế giới, đặc biệt ở các n−ớc chậm phát triển và đang phát triển. Tiêu chảy có tỷ lệ tử vong cao nếu không đ−ợc xử trí đúng đắn. ở n−ớc ta tiêu chảy là nguyên nhân đứng hµng thø t− trong m−êi bÖnh cã tû lÖ m¾c cao nhÊt theo thèng kª cña Bé Y tÕ. Tiªu ch¶y lµ ®i ngoµi tõ 3 lÇn/ngµy trë lªn, ph©n nhiÒu n−íc. Khi trÎ bÞ tiªu ch¶y có nhiều dấu hiệu khác nhau tuỳ theo mức độ mất n−ớc. Mất n−ớc nhẹ trẻ chỉ quấy 70.

(71) khãc, kÐm ¨n; mÊt n−íc nÆng h¬n trÎ m«i kh«, da h¬i nh¨n, khãc nhiÒu…; nÆng n÷a thóp có thể lõm, mắt trũng, dấu hiệu Casper (+), tinh thần li bì, có thể đ−a đến sốc do mất n−ớc và đe doạ đến tính mạng của trẻ. Tiªu ch¶y do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau (do nhiÔm khuÈn ®−êng ruét, do chÕ độ ăn, do hậu quả của các bệnh khác nh− viêm phổi, viêm tai giữa... rối loạn vi khuẩn ë ®−êng ruét). Nhê biÖn ph¸p dïng Oresol vµ vµ c¸c dung dÞch bï n−íc kh¸c mµ tû lÖ tử vong do tiêu chảy đã giảm rõ rệt. Cán bộ y tế khi TT-GDSK cho các bà mẹ cần h−íng dÉn c¸c bµ mÑ biÕt ®−îc c¸c nguyªn nh©n th−êng gÆp cña tiªu ch¶y, c¸ch ph¸t hiện trẻ bị tiêu chảy và xử trí đúng tại nhà khi trẻ bị tiêu chảy. Cần trình diễn để h−ớng dẫn các bà mẹ và ng−ời chăm sóc trẻ biết pha đ−ợc và sử dụng Oresol đúng, cũng nh− c¸c dung dÞch uèng bï mÊt n−íc thay thÕ Oresol nh− n−íc ch¸o muèi, n−íc ®−êng, n−íc hoa qu¶ khi trÎ bÞ tiªu ch¶y. Chỉ định dùng thuốc cho trẻ tiêu chảy phải theo ý kiến của cán bộ y tế. Chống lạm dụng thuốc khi bị tiêu chảy, đặc biệt là thuốc kháng sinh vì có thể làm cho tiêu ch¶y nÆng h¬n, trõ khi ta biÕt ch¾c ch¾n tiªu ch¶y do vi khuÈn sau khi cã kÕt qu¶ lµm kháng sinh đồ. Đặc biệt cần chú ý TT-GDSK cho các bà mẹ, ng−ời chăm sóc trẻ, cộng đồng biết và thực hiện các biện pháp phòng chống tiêu chảy thông th−ờng tại cộng đồng nh− vệ sinh c¸ nh©n, vÖ sinh m«i tr−êng, vÖ sinh ¨n uèng, nu«i con b»ng s÷a mÑ, tiªm chñng đầy đủ các loại vaccin phòng bệnh cho trẻ. 2.1.2.3. Gi¸o dôc nu«i con b»ng s÷a mÑ vμ nu«i d−ìng trÎ. Sữa mẹ là thức ăn tốt nhất cho trẻ em, sữa mẹ bảo đảm sự phát triển bình th−ờng cho trÎ c¶ thÓ lùc vµ trÝ tuÖ. CÇn gi¸o dôc c¸c bµ mÑ biÕt b¶o vÖ nguån s÷a mÑ, c¸ch nu«i trÎ b»ng s÷a mÑ, cô thÓ cÇn chuyÓn t¶i ®−îc c¸c néi dung th«ng ®iÖp c¬ b¶n sau đây đến các bà mẹ và cộng đồng: − Cho trẻ bú ngay sau khi đẻ, càng sớm càng tốt (bú sữa non giá trị dinh d−ỡng cao, cã kh¸ng thÓ b¶o vÖ cho trÎ). − Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cho trÎ bó theo giê giÊc mµ cho trÎ bó theo nhu cÇu. − Trong sáu tháng đầu chỉ cần cho trẻ bú sữa mẹ là đủ. − Tõ th¸ng thø b¶y trë ®i ph¶i cho trÎ ¨n sam cßn gäi lµ ¨n bæ sung hay ¨n dÆm. − TrÎ èm vÉn ph¶i tiÕp tôc cho trÎ bó s÷a mÑ (vÝ dô khi trÎ bÞ tiªu ch¶y). − Không nên cho trẻ bú chai, nếu vì lý do nào đó trẻ không bú mẹ đ−ợc thì vắt sữa đổ bằng thìa cho trẻ. − Nªn cai s÷a muén, tõ khi trÎ ®−îc 18 th¸ng trë ®i. − Chế độ ăn của mẹ trong thời gian cho trẻ bú phải đủ các chất dinh d−ỡng và cân đối, đảm bảo ăn uống an toàn, hợp vệ sinh. − Đảm bảo chế độ ăn uống có đủ bốn nhóm thức ăn cung cấp glucid, protid, lipid, vitamin vµ c¸c muèi kho¸ng. Ngoµi viÖc gi¸o dôc c¸c bµ mÑ nu«i con b»ng s÷a mÑ, c¸n bé y tÕ cÇn h−íng dÉn cho các bà mẹ cho trẻ ăn sam đúng, biết cách lựa chọn, chế biến và cho trẻ ăn các thức 71.

(72) ăn bổ sung, thực hiện "Tô màu bát bột" hoặc ô dinh d−ỡng thức ăn đầy đủ, tránh tình tr¹ng cho trÎ ¨n kiªng kh«ng cÇn thiÕt. Thùc hiÖn tèt vÖ sinh c¸ nh©n, vÖ sinh ¨n uèng, phßng chèng tiªu ch¶y vµ c¸c bÖnh l©y truyÒn kh¸c mµ trÎ hay m¾c. 2.1.2.4. Gi¸o dôc vÒ tiªm chñng phßng bÖnh. Tiªm chñng lµ mét néi dung dù phßng tÝch cùc, quan träng trong ch¨m sãc søc khỏe ban đầu, một biện pháp dự phòng mang tính hiệu quả cao để phòng 8 bệnh lây truyÒn nÆng (B¹ch hÇu, ho gµ, uèn v¸n, b¹i liÖt, sëi, lao, viªm gan B vµ viªm n·o NhËt B¶n) vµ mét sè bÖnh kh¸c nh− rubª«n, quai bÞ... ë trÎ em. Tiêm chủng mở rộng nhằm tạo miễn dịch chủ động trong cơ thể trẻ, giúp trẻ có kh¶ n¨ng chèng l¹i c¸c bÖnh l©y truyÒn hay m¾c. Ch−ơng trình tiêm chủng mở rộng ở n−ớc ta đã đạt đ−ợc những thành tích đáng kể, tỷ lệ tiêm chủng đạt 96,6%. Phần lớn nhân dân đã nhận thức đ−ợc vai trò quan träng cña tiªm chñng më réng. Tuy nhiªn, ë mét sè c¸c vïng s©u, vïng xa, vïng miÒn núi tỷ lệ tiêm chủng còn ch−a đạt yêu cầu, vì thế mục tiêu của ta hiện nay vẫn tiếp tục phải giáo dục về công tác tiêm chủng, cần tập trung giáo dục vào các địa ph−ơng có tỷ lệ tiêm chủng đạt ở mức thấp để tiếp tục giảm tỷ lệ mắc bệnh và tiến tới thanh toán mét sè bÖnh nhiÔm trïng phæ biÕn vµ nÆng nÒ ë trÎ em. Theo ChuÈn Quèc gia vÒ Y tÕ xã, trong công tác tiêm chủng giai đoạn 2001-2010 phấn đấu: − Duy trì tỷ lệ tiêm chủng đạt ở mức cao (từ 95% trở lên) ở đồng bằng và miền núi đạt 90% trở lên. − Duy trì và bảo vệ thành quả thanh toán bại liệt đã đạt đ−ợc, không để virus bại liÖt tõ n−íc ngoµi x©m nhËp vµo ViÖt Nam. TiÕp tôc cho trÎ em uèng vaccin phßng b¹i liÖt. − TiÕp tôc gi¶m tû lÖ bÖnh uèn v¸n s¬ sinh xuèng cßn 0,14/100.000 d©n. − Tû lÖ m¾c bÖnh sëi cßn 4/100.000 d©n. − Tû lÖ m¾c bÖnh b¹ch hÇu cßn 0,05/100.000 d©n. − Tõng b−íc triÓn khai réng r·i trong toµn quèc 4 lo¹i vaccin: t¶, th−¬ng hµn, viªm n·o NhËt B¶n B, viªm gan B. − TriÓn khai thªm vaccin Hib (Haemophilus influenzae) phßng viªm mµng n·o vµ viªm phæi cÊp tÝnh ë trÎ em. Tiếp tục duy trì công tác TT-GDSK về tiêm chủng để đạt đ−ợc các chỉ tiêu trong ch−ơng trình tiêm chủng đã nêu ra, đặc biệt quan tâm đối với các vùng mà kết quả tiêm chủng còn đạt thấp so với tỷ lệ chung của cả n−ớc. 2.1.2.5. Gi¸o dôc cho c¸c bμ mÑ c¸c kiÕn thøc vÒ phßng chèng mét sè bÖnh kh¸c vμ c¸c tai n¹n th−¬ng tÝch mμ trÎ em hay m¾c. Nh÷ng bÖnh tËt, tai n¹n hiÖn nay vÉn cã tû lÖ m¾c cao, cã ¶nh h−ëng c¶ tr−íc mắt và lâu dài đến sức khỏe và phát triển của trẻ cần TT-GDSK phòng chống là: 72.

(73) − NhiÔm khuÈn h« hÊp cÊp tÝnh. − Kh« m¾t vµ mï loµ do thiÕu vitamin A. − BÖnh thÊp tim. − BÖnh sèt rÐt (ë vïng cã sèt rÐt l−u hµnh), sèt xuÊt huyÕt... − C¸c tai n¹n th−¬ng tÝch trÎ em hay m¾c nh− tai n¹n ®iÖn giËt, dÞ vËt ®−êng ¨n vµ ®−êng thë, ®uèi n−íc, tai n¹n giao th«ng... §©y lµ nh÷ng bÖnh tËt, tai n¹n th−êng gÆp ë trÎ em, nhÊt lµ ë c¸c vïng kinh tÕ khó khăn, điều kiện sống còn hạn chế, thiếu điều kiện chăm sóc trẻ chu đáo. 2.1.2.6. Gi¸o dôc kiÕn thøc b¶o vÖ søc kháe bμ mÑ. Bà mẹ cần đ−ợc chú trọng giáo dục các nội dung liên quan đến các giai đoạn sinh lý đặc biệt nh− mang thai, sinh đẻ, có nhiều nguy cơ cao, có thể ảnh h−ởng đến søc kháe, tÝnh m¹ng cña c¶ mÑ vµ con. − Gi¸o dôc c¸c kiÕn thøc ch¨m sãc bµ mÑ tr−íc sinh: +. Đăng ký khám và quản lý thai sớm, phấn đấu 100% bà mẹ có thai đ−ợc qu¶n lý.. +. Khám thai định kỳ tối thiểu 3 lần trong thời kỳ mang thai và tiêm phòng đủ liều vaccin phòng uốn ván tr−ớc khi sinh.. +. Phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ để bảo vệ thai nhi.. +. Gi¸o dôc dinh d−ìng trong thêi kú thai nghÐn.. − Giáo dục các kiến thức chăm sóc bà mẹ sau khi đẻ: +. Cho con bú sớm sau đẻ, rửa đầu vú tr−ớc và sau khi cho trẻ bú.. +. Mẹ ăn đủ chất, ngủ 8 giờ/ngày, vận động sớm sau đẻ.. +. Theo dõi sản dịch để phát hiện sớm nhiễm khuẩn hậu sản và các nguy cơ khác.. +. H−íng dÉn ch¨m sãc tÇng sinh m«n.. +. H−íng dÉn theo dâi søc kháe vµ ghi chÐp phiÕu theo dâi søc kháe bµ mÑ t¹i nhµ.. − Giáo dục về dân số kế hoạch hoá gia đình: +. Giáo dục giúp ng−ời dân hiểu đ−ợc tầm quan trọng của sinh đẻ có kế ho¹ch, hiÓu vÒ c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai vµ c¸c dÞch vô kÕ ho¹ch ho¸ gia đình hiện có.. +. Mỗi gia đình biết lựa chọn và thực hiện các biện pháp tránh thai thích hợp, thực hiện mỗi cặp vợ chồng chỉ nên có từ 1 hoặc 2 con. Phấn đấu trong giai ®o¹n 2001 – 2010, tû lÖ cÆp vî chång ¸p dông c¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai hiện đại ở đồng bằng và trung du là 70% trở lên, miền núi 55% trở lên. Thực hiện tốt chế độ chính sách về dân số, đặc biệt là hiểu đúng về 73.

(74) ph¸p lÖnh d©n sè cña nhµ n−íc míi ban hµnh, nhanh chãng h¹n chÕ viÖc gia tăng dân số trong vài năm gần đây để đạt đ−ợc mức sinh thay thế. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vÒ ch¨m sãc b¶o vÖ søc kháe bµ mÑ trÎ em lµ néi dung rÊt quan träng vµ phong phó. Néi dung gi¸o dôc cã thÓ tãm t¾t vµo ch−¬ng tr×nh: GOBIFFF: G (Growth chart): Theo dõi sự phát triển của trẻ bằng ghi biểu đồ tăng tr−ởng. O (Oresol): Bï n−íc vµ ®iÖn gi¶i b»ng ®−êng uèng cho trÎ khi bÞ tiªu ch¶y B (Breast feeding): Nu«i trÎ b»ng s÷a mÑ. I (Immunization): Thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh tiªm chñng më réng. F (Food supplement): Cung cÊp thùc phÈm bæ sung cho trÎ em vµ bµ mÑ khi cã thai vµ nu«i con nhá. F (Family planning): Thực hiện kế hoạch hoá gia đình. F (Female education): Gi¸o dôc nh»m t¨ng kh¶ n¨ng hiÓu biÕt chung cña phô n÷. Tãm l¹i: Gi¸o dôc b¶o vÖ søc kháe bµ mÑ trÎ em cÇn chuyÓn t¶i ®−îc m−êi th«ng ®iÖp quan trọng nhất của: "Những điều cần cho cuộc sống" đến với các bà mẹ và cộng đồng: − Thứ nhất: Sức khỏe của phụ nữ và trẻ em có thể nâng cao một cách đáng kể bằng cách đẻ cách nhau ít nhất là 2 năm, tránh mang thai tr−ớc tuổi 18. − Thứ 2: Giảm rủi ro khi sinh đẻ, tất cả các phụ nữ có thai cần sự chăm sóc của cán bộ y tế đ−ợc đào tạo và khi sinh đẻ phải đ−ợc cán bộ y tế giúp đỡ. − Thø 3: Trong c¸c th¸ng ®Çu tiªn sau sinh, s÷a mÑ lµ nguån thøc ¨n tèt duy nhÊt cho trÎ em. TrÎ em cÇn ®−îc cho ¨n thªm c¸c lo¹i thùc phÈm bæ sung kh¸c khi trÎ ®−îc 6 th¸ng tuæi trë lªn. − Thứ t−: Trẻ em d−ới 3 tuổi cần sự chăm sóc đặc biệt, chúng cần đ−ợc ăn từ 5 đến 6 lần trong ngày và thực phẩm phải giàu chất dinh d−ỡng và bổ sung thêm c¸c lo¹i rau, mét Ýt chÊt bÐo vµ giµu ¨n. − Thø 5: Tiªu ch¶y cã thÓ lµm cho trÎ bÞ chÕt v× mÊt n−íc, v× thÕ l−îng n−íc trÎ bÞ mÊt sau mçi lÇn tiªu ch¶y ph¶i ®−îc uèng bï l¹i b»ng c¸c dÞch láng thÝch hợp: nh− sữa, n−ớc xúp, cháo, hay các chất lỏng đặc biệt nh− ORS (Oresol). NÕu bÞ tiªu ch¶y nÆng th× chóng cÇn ph¶i ®−îc c¸c c¸n bé y tÕ th¨m kh¸m vµ điều trị và cần cho ăn đầy đủ các loại thực phẩm giàu chất dinh d−ỡng. − Thứ 6: Tiêm chủng phòng một số bệnh có thể dẫn đến chậm phát triển, tàn tật vµ chÕt ë trÎ em. TÊt c¶ c¸c vaccin phßng bÖnh cÇn ®−îc tiªm chñng cho trÎ em trong n¨m ®Çu tiªn cña cuéc sèng vµ tiªm vaccin phßng uèn v¸n cho tÊt c¶ phụ nữ ở tuổi sinh đẻ. − Thø 7: HÇu hÕt c¸c tr−êng hîp ho vµ c¶m l¹nh cã thÓ tù khái. Nh−ng nÕu trÎ em cã ho vµ khã thë, nhÞp thë nhanh h¬n b×nh th−êng vµ trÎ mÖt h¬n th× cÇn đ−a trẻ đến ngay các trung tâm y tế. Trẻ ho và cảm cần đ−ợc ăn uống đầy đủ c¸c thøc ¨n láng. 74.

(75) − Thø 8: NhiÒu tr−êng hîp trÎ bÞ bÖnh lµ do mÇm bÖnh x©m nhËp qua ®−êng ¨n uèng. C¸c bÖnh nµy cã thÓ phßng ®−îc b»ng sö dông hè xÝ hîp vÖ sinh, röa ch©n tay s¹ch b»ng xµ phßng sau khi ®i vÖ sinh vµ tr−íc khi ¨n, gi÷ s¹ch c¸c lo¹i thùc phÈm vµ n−íc uèng, uèng n−íc chÝn nÕu kh«ng cã n−íc m¸y an toµn. − Thø 9: TrÎ em bÞ bÖnh sÏ kh«ng ph¸t triÓn. Sau khi khái bÖnh trÎ cÇn ®−îc ¨n nhiều bữa bổ sung hàng ngày để bù lại sự phát triển của trẻ bị chậm. − Thứ 10: Trẻ em từ 6 tháng đến 3 năm tuổi cần đ−ợc cân hàng tháng, nếu 2 tháng liền trẻ không tăng cân thì trẻ có thể có vấn đề sức khỏe cần đ−ợc thăm kh¸m ph¸t hiÖn. 2.2. Gi¸o dôc dinh d−ìng 2.2.1. TÇm quan träng. Dinh d−ỡng là nhu cầu thiết yếu, vấn đề của đời sống hàng ngày, liên quan đến tất cả mọi ng−ời. Mặc dù loài ng−ời đã đạt đ−ợc những thành tựu vĩ đại trong mọi lĩnh vực khoa học, nh−ng cho đến nay nạn đói và hậu quả của nó vẫn còn là một thách thức lớn đối với nhiều n−ớc trên thế giới. ở n−ớc ta tình hình bữa ăn thiếu về số l−ợng và mất cân đối về chất l−ợng đã ảnh h−ởng lớn đến sức khỏe và sức lao động của nhân dân. Suy dinh d−ỡng trẻ em d−ới 5 tuổi vẫn còn cao từ 31 đến 35% tùy theo địa ph−ơng. Phụ nữ có thai thiếu máu dẫn đến tình trạng suy dinh d−ỡng trẻ em, trẻ sinh ra cã c©n nÆng d−íi 2500 gram còng cßn kh¸ phæ biÕn nhÊt lµ ë vïng s©u, miÒn nói vµ mét sè vïng n«ng th«n nghÌo. ThiÕu vitamin A hiÖn nay ®−îc coi lµ mét chØ tiªu ph¶n ánh về tình trạng nghèo đói và là vấn đề sức khoẻ có ý nghĩa cộng đồng ở tất cả các vïng trong c¶ n−íc. Theo sè liÖu ®iÒu tra cña ViÖn Dinh d−ìng Quèc gia trong nh÷ng năm gần đây, tỷ lệ trẻ em d−ới 1 tuổi bị khô, nhũn, loét giác mạc đe doạ đến mù loà do thiếu vitamin A là 0,07% cao hơn 7 lần so với ng−ỡng báo động của Tổ chức Y tế Thế giới. Theo −ớc tính hàng năm ở n−ớc ta có khoảng 5000 đến 7000 trẻ em bị mù loà do thiếu vitamin A. Miền núi và một số vùng đồng bằng số dân bị b−ớu cổ do thiếu iod rÊt cao, ë vïng nÆng cã tíi 66% d©n sè bÞ thiÕu iod. ë c¸c vïng cã tû lÖ m¾c b−íu cæ cao thì có tới 2% trẻ em bị đần độn, có vùng bệnh thiểu trí còn cao hơn. Gi¸o dôc dinh d−ìng gãp phÇn lµm t¨ng hiÓu biÕt cña ng−êi d©n vÒ ¨n uèng hîp lý, cân đối và an toàn, góp phần cải thiện tình trạng sức khỏe. Mục tiêu của ta hiện nay là phấn đấu đến cuối năm 2005, tỷ lệ suy dinh d−ỡng ở trẻ em <5 tuổi giảm xuống d−íi 25%, tû lÖ trÎ s¬ sinh c©n nÆng <2.500 gram gi¶m xuèng d−íi 7%. Để giải quyết vấn đề dinh d−ỡng cần phải có chính sách, chiến l−ợc và các biện pháp phối hợp hoạt động đồng bộ, trong đó không thể nào thiếu đ−ợc hoạt động truyền th«ng gi¸o dôc vÒ dinh d−ìng. 2.2.2. Néi dung chñ yÕu vÒ gi¸o dôc dinh d−ìng. Hoạt động giáo dục về dinh d−ỡng không những không thể thiếu đ−ợc mà còn ph¶i lµ c«ng viÖc −u tiªn trong ch−¬ng tr×nh phßng chèng suy dinh d−ìng nãi riªng còng nh− trong c¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe nãi chung v× dinh d−ìng lµ c¸i nÒn cña søc kháe. CÇn cã hÖ thèng vµ m¹ng l−íi gi¸o dôc vÒ dinh d−ìng. Tæ chøc phßng gi¸o 75.

(76) dôc dinh d−ìng t¹i c¸c tr¹m y tÕ c¬ së, nÕu cã ®iÒu kiÖn x©y dùng m¹ng l−íi céng t¸c viªn vÒ dinh d−ìng ë tuyÕn y tÕ c¬ së. Tæ chøc gi¸o dôc dinh d−ìng theo nhãm, gi¸o dôc truyÒn miÖng nÕu cã thêi c¬. Nội dung giáo dục dinh d−ỡng tập trung vào các vấn đề sau: − Gi¸o dôc kiÕn thøc nu«i con cho c¸c bµ mÑ theo cuèn s¸ch "Lµm mÑ" do ViÖn Dinh d−ìng biªn so¹n n¨m 1990. − Gi¸o dôc ¨n uèng cña bµ mÑ cã thai vµ cho con bó. − Gi¸o dôc b¶o vÖ vµ nu«i con b»ng s÷a mÑ. − Cung cÊp thøc ¨n bæ sung cho trÎ. − ¡n uèng cña trÎ khi bÞ ®au èm. − Cách phòng các bệnh th−ờng gặp ở trẻ em dẫn đến suy dinh d−ỡng. − T¹o nguån thøc ¨n bæ sung cho b÷a ¨n: X©y dùng « dinh d−ìng trong hÖ sinh thái VAC (v−ờn, ao, chăn nuôi) gia đình. − Nâng cao vệ sinh an toàn thực phẩm, vệ sinh ăn uống, phòng chống ngộ độc thøc ¨n, n−íc uèng... − Giáo dục phòng chống các bệnh có liên quan đến dinh d−ỡng, ăn uống, các bÖnh do thõa dinh d−ìng hoÆc do ¨n uèng kh«ng hîp lý g©y ra. Nh÷ng néi dung gi¸o dôc dinh d−ìng vµ néi dung gi¸o dôc b¶o vÖ søc kháe bµ mÑ trÎ em g¾n liÒn víi nhau, v× vËy cÇn lång ghÐp víi nhau vµ víi nh÷ng néi dung ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu kh¸c. 2.3. Gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng häc 2.3.1. TÇm quan träng. Giáo dục sức khỏe ở tr−ờng học có tác động rất lớn đến hình thành các hành vi søc kháe, lèi sèng lµnh m¹nh cho häc sinh, v× giai ®o¹n häc ë tr−êng cña mçi häc sinh th−êng rÊt dµi. Víi tÊt c¶ mäi ng−êi, thêi gian häc ë tr−êng lµ thêi gian quan träng cã ảnh h−ởng lớn đến toàn bộ sự phát triển toàn diện, cả về thể chất, tinh thần và nhân c¸ch, v× ®©y lµ giai ®o¹n nh¹y c¶m, rÊt dÔ tiÕp thu, häc hái nh÷ng kiÕn thøc míi, h×nh thành thái độ và hành vi vững bền của mỗi ng−ời. Giáo dục ở thời kỳ này dễ đem lại hiệu quả cao, nó không chỉ tác động đến các em học sinh mà thông qua các em tác động đến những ng−ời xung quanh, nh− những ng−ời trong gia đình, cộng đồng xã hội. Mỗi học sinh có thể trở thành nhân tố tích cực nh− một nhà "giáo dục sức khỏe tự nguyện" trong cộng đồng. 2.3.2. Néi dung chñ yÕu vÒ gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng häc. Môc tiªu chÝnh cña ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng häc tr−íc hÕt nh»m mang lại cho mỗi học sinh mức độ sức khỏe cao nhất có thể đ−ợc bằng cách: 76.

(77) − T¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng häc tËp tèt nhÊt ë tr−êng häc, phßng chèng c¸c bÖnh häc ®−êng hay gÆp. − B¶o vÖ søc kháe häc sinh phßng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ c¸c bÖnh kh¸c. − Ph¸t hiÖn vµ phßng chèng nh÷ng tr−êng hîp ph¸t triÓn thÓ lùc, sinh lý bÊt th−êng cña häc sinh. − Cung cấp các kiến thức và phát triển thái độ đúng đắn, giúp cho mỗi học sinh có khả năng lựa chọn những quyết định thông minh nhất để bảo vệ và nâng cao søc kháe. − T¹o cho häc sinh nh÷ng thãi quen, lèi sèng lµnh m¹nh. − Phối hợp giáo dục sức khỏe giữa nhà tr−ờng, gia đình và xã hội để nâng cao søc kháe cho häc sinh. Gi¸o dôc søc kháe tr−êng häc kh«ng chØ b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe cho mçi häc sinh mµ cßn t¹o cho c¸c em häc sinh nhËn thøc râ tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ søc kháe cho những ng−ời khác. Các nội dung giáo dục sức khỏe ở tr−ờng học liên quan đến sự phát triển các kiến thức, hiểu biết, thái độ và thực hành của học sinh về bảo vệ sức kháe, phßng chèng bÖnh tËt vµ n©ng cao søc kháe cho b¶n th©n c¸c em vµ nh÷ng ng−êi khác trong cộng đồng, chú trọng đến vai trò g−ơng mẫu của học sinh trong xã hội. KiÕn thøc: C¸c kiÕn thøc cÇn trang bÞ cho häc sinh nh− sau: − Cung cấp cho các em những kiến thức cơ bản và đại c−ơng về: Giải phẫu, sinh lý, ph¸t triÓn thÓ lùc, tinh thÇn cña ng−êi b×nh th−êng. − C¸c bÖnh l©y nhiÔm tõ m«i tr−êng, c¸c bÖnh th−êng m¾c ë tuæi häc sinh. − Các nguy cơ gây tai nạn th−ơng tích, đặc biệt tai nạn giao thông và đuối n−ớc. − ¶nh h−ëng cña lèi sèng kh«ng lµnh m¹nh. − Các vấn đề sức khỏe sinh sản vị thành niên. − C¸c biÖn ph¸p vÖ sinh phßng c¸c bÖnh th«ng th−êng vµ n©ng cao søc kháe. − Một số luật lệ vệ sinh liên quan đến bảo vệ sức khỏe cho cộng đồng... Thái độ: Tạo cho học sinh những thái độ: − Mong muốn đạt đ−ợc mức sức khỏe tốt nhất, quý trọng giá trị cuộc sống khỏe mạnh. − S½n sµng thùc hµnh c¸c biÖn ph¸p cã lîi cho søc kháe cña m×nh còng nh− cña gia đình và cộng đồng xã hội. − ChÊp nhËn tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ søc kháe cho c¸ nh©n m×nh vµ cho nh÷ng ng−êi kh¸c. − S½n sµng cèng hiÕn quyÒn lîi c¸ nh©n v× søc kháe cña nh÷ng ng−êi kh¸c. − S½n sµng thùc hiÖn c¸c luËt lÖ vÒ b¶o vÖ søc kháe vµ gãp phÇn n©ng cao thùc hiện các luật lệ đó. 77.

(78) Thùc hµnh: − Thùc hµnh c¸c biÖn ph¸p vÖ sinh, c¸c thãi quen lµnh m¹nh cho søc kháe ë tr−ờng học, ở nhà cũng nh− ở cộng đồng. − Thùc hµnh phßng chèng bÖnh häc ®−êng. − Tham gia các hoạt động bảo vệ môi tr−ờng, phòng chống các loại bệnh tật. − Sử dụng các dịch vụ y tế cần thiết để bảo vệ và nâng cao sức khỏe... §Ó lµm tèt c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng häc cÇn chó ý ®−a ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe vµo ch−¬ng tr×nh chÝnh kho¸ cña c¸c cÊp häc. Biªn so¹n ch−¬ng trình giáo dục sức khỏe phù hợp với các đối t−ợng học sinh. Tạo môi tr−ờng sống lành mạnh ở tr−ờng học vì chính môi tr−ờng ở tr−ờng học hàng ngày tác động đến học sinh, ví dụ nh− ở các tr−ờng học phải có đầy đủ bàn, ghế kích th−ớc phù hợp với học sinh, lớp học đủ ánh sáng, thông thoáng. Tr−ờng có đủ các công trình vệ sinh hợp vệ sinh. Thầy, cô giáo là những tấm g−ơng mẫu mực về thực hiện vệ sinh, bảo vệ sức khỏe để cho häc sinh noi theo. C¸c thÇy, c« gi¸o cÇn ®−îc tËp huÊn vÒ c¸c kiÕn thøc vµ kü năng giáo dục sức khỏe. Có sự kết hợp chặt chẽ giữa cơ quan y tế và nhà tr−ờng để thùc hiÖn tèt c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe cho häc sinh, phèi hîp chÆt chÏ gi÷a nhµ tr−ờng, gia đình, các tổ chức xã hội và ban ngành có liên quan trong công tác giáo dục søc kháe cho häc sinh. 2.4. Gi¸o dôc vÖ sinh vµ b¶o vÖ m«i tr−êng 2.4.1. TÇm quan träng. Bảo vệ môi tr−ờng sống là một vấn đề lớn có tính toàn cầu chứ không chỉ ở mức quốc gia. Bên cạnh những vấn đề lớn nh− sự biến đổi khí hậu toàn cầu, sự tàn phá rừng và tính đa dạng sinh học, sự suy giảm tầng ozon và ô nhiễm môi tr−ờng thì các vấn đề quan hệ xã hội của con ng−ời cũng làm ảnh h−ởng đến sự phát triển bền vững của môi tr−êng. B¶o vÖ m«i tr−êng sÏ gãp phÇn lµm gi¶m c¸c nguy c¬ g©y nªn bÖnh tËt cã liªn quan đến môi tr−ờng, đặc biệt là các bệnh truyền nhiễm dẫn đến thay đổi mô hình bÖnh tËt ë n−íc ta vµ gi¶m ®−îc tû lÖ m¾c bÖnh còng nh− tö vong. Gi¸o dôc m«i tr−êng cã ý nghÜa quan träng c¶ tr−íc m¾t vµ l©u dµi. Nã gióp cho mäi ng−êi cã c¸ch nh×n toµn diÖn, hîp víi quy luËt. Trªn hµnh tinh cña chóng ta hiÖn nay nh÷ng ho¹t động đang làm biến đổi môi tr−ờng chủ yếu là các hoạt động của con ng−ời, các hoạt động bao gồm cả các hoạt động làm hủy hoại môi tr−ờng và các hoạt động bảo vệ môi tr−ờng, nh−ng đều có tính chất chung là xuất phát từ những quyết định của con ng−ời. Những quyết định của con ng−ời lại phụ thuộc vào kiến thức, thái độ và khả năng hành động cụ thể của con ng−ời về môi tr−ờng. Nhấn mạnh việc nâng cao nhận thức cho mỗi cá nhân và cộng đồng có vai trò then chốt để làm thay đổi thái độ đối với các vấn đề môi tr−ờng và bảo vệ môi tr−ờng. Giáo dục bảo vệ môi tr−ờng cũng là đảm bảo các ®iÒu kiÖn t¹o kh¶ n¨ng cho mçi ng−êi trë thµnh thµnh viªn tÝch cùc cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña m«i tr−êng. Gi¸o dôc m«i tr−êng nh»m trang bÞ c¸c kiÕn thøc vÒ m«i tr−ờng cho học sinh, sinh viên và cộng đồng nói chung để giúp họ tự chiếm lĩnh các kiến thức, kỹ năng và tự xây dựng tình yêu đối với thiên nhiên, cây cỏ sinh vật, đất, n−ớc, không khí và đối xử với môi tr−ờng tự nhiên nh− đối với ngôi nhà riêng của 78.

(79) chính mình. Trong các tr−ờng học việc đào tạo về môi tr−ờng chủ yếu đ−ợc thực hiện theo ph−¬ng thøc tÝch hîp, qua viÖc lång ghÐp vµ liªn hÖ víi nh÷ng m«n häc theo ch−ơng trình của môn học tự nhiên và xã hội theo quy định. Công tác giáo dục về môi tr−ờng phải đ−ợc thực hiện sao cho phù hợp với trình độ, khả năng nhận thức và điều kiện cụ thể của từng nhóm đối t−ợng. Mục đích cuối cùng của công tác giáo dục và đào tạo là đào tạo ra những công d©n cã nhËn thøc vÒ m«i tr−êng vµ biÕt sèng v× m«i tr−êng. Gi¸o dôc m«i tr−êng cÇn làm cho mọi ng−ời hiểu rằng môi tr−ờng không phải là những gì xa lạ "ở đâu đó" mà môi tr−ờng là cái để cho họ sống, thông qua sự hít thở, ăn uống, sinh hoạt giải trí ... M«i tr−êng cÇn ®−îc con ng−êi quan t©m v× nã quan träng cho cuéc sèng h¹nh phóc của tất cả mọi ng−ời. Vì thế giáo dục môi tr−ờng phải đ−ợc đầu t− thích đáng cả thời gian, công sức và tiền của nh−ng nhất định phải thực hiện. Với các nhà hoạch định chính sách, những ng−ời ra quyết định liên quan đến môi tr−ờng cũng cần đ−ợc trang bị đủ các kiến thức cơ bản về môi tr−ờng để giúp họ có thể quản lý đ−ợc tốt các vấn đề môi tr−ờng ở địa ph−ơng và ra các quyết sách không gây ph−ơng hại đến môi tr−ờng. Trong các thông điệp về giáo dục môi tr−ờng những năm gần đây nh−: "Trái đất - Ngôi nhà chung của chúng ta", "Vì sự sống trên trái đất", hay "V× mét m«i tr−êng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng" vµ c¸c C«ng −íc Quèc tÕ vÒ b¶o vÖ m«i tr−ờng đã chỉ ra cho thấy với các yêu cầu vì một môi tr−ờng phát triển bền vững cần phải biến các kiến thức và hiểu biết về môi tr−ờng thành các hành động cụ thể, nhằm ngăn chặn các hiểm họa đối với môi tr−ờng, có các biện pháp và chiến l−ợc toàn diện nhằm kh¾c phôc tËn gèc viÖc g©y « nhiÔm, tµn ph¸ tµi nguyªn m«i tr−êng. 2.4.2. Néi dung chñ yÕu vÒ gi¸o dôc vÖ sinh vμ b¶o vÖ m«i tr−êng. C¸c néi dung gi¸o dôc vÖ sinh vµ b¶o vÖ m«i tr−êng rÊt réng vµ rÊt phong phó. CÇn tËp trung −u tiªn gi¸o dôc vµo c¸c néi dung sau: − Vai trò quan trọng của môi tr−ờng với sức khỏe cá nhân và cộng đồng. − Giải quyết các chất thải bỏ của ng−ời và súc vật, đây vẫn là vấn đề cần đ−ợc −u tiªn v× nguy c¬ l©y lan bÖnh tËt do c¸c chÊt th¶i bá cña ng−êi vµ sóc vËt vÉn còn tồn tại rất lớn, cả ở các vùng đô thị và nông thôn. − Gi÷ g×n vÖ sinh n¬i c«ng céng. − Gi¶i quyÕt c¸c chÊt th¶i bá trong s¶n xuÊt c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp. − Cung cấp và sử dụng n−ớc sạch, đi đôi với việc giải quyết xử lý các nguồn n−ớc thải để đảm bảo an toàn cho sức khỏe. − Khèng chÕ vµ tiªu diÖt c¸c vËt trung gian truyÒn bÖnh. − VÖ sinh an toµn l−¬ng thùc vµ thùc phÈm. − VÖ sinh nhµ ë. − Trång nhiÒu c©y xanh, b¶o vÖ m«i tr−êng tù nhiªn. − Thùc hiÖn c¸c luËt lÖ vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng. 79.

(80) B¶o vÖ m«i tr−êng cÇn cã nh÷ng gi¶i ph¸p thÝch hîp vµ nç lùc phèi hîp chÆt chÏ của nhiều cơ quan, tổ chức và đặc biệt là sự tham gia của cộng đồng. Chọn các giải pháp giáo dục sức khỏe cũng sẽ rất khác nhau giữa các địa ph−ơng. Đi đôi với giáo dục sức khỏe cần phải tạo những điều kiện thuận lợi để mọi ng−ời có thể thay đổi cách thùc hµnh gi÷ g×n vµ b¶o vÖ m«i tr−êng phï hîp víi phong tôc tËp qu¸n, v¨n ho¸ vµ điều kiện của địa ph−ơng. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng cÇn ph¶i lµm th−êng xuyên, liên tục một cách có kế hoạch. Phát huy vai trò của chính quyền địa ph−ơng, các tổ chức chính trị, biết dựa vào cộng đồng, kiên trì lôi kéo cộng đồng tích cực tham gia công tác bảo vệ môi tr−ờng bằng các hoạt động cụ thể. Phải lồng ghép tốt về ý thức trách nhiệm, nghĩa vụ và quyền lợi của cá nhân và cộng đồng. Muốn làm tốt công tác bảo vệ môi tr−ờng trong mỗi cộng đồng cần phải đầu t− cả trí tuệ, nguồn lực, lập các ch−ơng trình TT-GDSK thích hợp cho từng cộng đồng để đem lại lợi ích thiết thực cho cá nhân, cộng đồng và quốc gia. Soạn thảo các nội dung sao cho thích hợp để giáo dục cá nhân và cộng đồng về môi tr−ờng cũng cần phải đ−ợc tiếp tục nghiên cứu đầy đủ. 2.5. Giáo dục vệ sinh lao động, phòng chống tai nạn và bệnh nghề nghiệp 2.5.1. TÇm quan träng. Bảo vệ môi tr−ờng lao động tốt, không ảnh h−ởng đến sức khỏe của ng−ời lao động là một trong những nội dung quan trọng của bảo vệ môi tr−ờng nói chung. Là một biện pháp dự phòng hiệu quả, đem lại sức khỏe cho những ng−ời lao động trực tiÕp lµm ra cña c¶i vËt chÊt cho x· héi. Giáo dục vệ sinh lao động, phòng chống tai nạn và bệnh nghề nghiệp sẽ góp phần làm giảm các nguy cơ gây nên bệnh nghề nghiệp và tai nạn lao động. Hiện nay mét sè c¸c bÖnh nghÒ nghiÖp hay gÆp nh− bÖnh bôi phæi ë c¸c nhµ m¸y dÖt sîi, ë hÇm má; ung th− ë c¸c nhµ m¸y s¶n xuÊt ho¸ chÊt; ®iÕc do tiÕng ån ë c¸c nhµ m¸y c¬ khÝ... có thể giảm đ−ợc nếu công nhân có đủ kiến thức và ý thức phòng tránh. 2.5.2. Nội dung chủ yếu về giáo dục vệ sinh lao động, phòng chống tai nạn vμ bÖnh nghÒ nghiÖp. CÇn gi¸o dôc n©ng cao sù hiÓu biÕt vÒ c¸c biÖn ph¸p phßng chèng t¸c h¹i nghÒ nghiệp, loại trừ nguy cơ gây bệnh nghề nghiệp và tai nạn lao động cho ng−ời lao động, tËp trung vµo mét sè néi dung quan träng nh− sau: − Giáo dục công nhân ý thức bảo vệ môi tr−ờng lao động an toàn. − Giáo dục công nhân thực hiện quy định về an toàn vệ sinh lao động, ý thức sử dụng các ph−ơng tiện phòng hộ lao động. − Gi¸o dôc c«ng nh©n thÊy ®−îc ¶nh h−ëng cña yÕu tè t¸c h¹i nghÒ nghiÖp, cã ý thức phòng chống các bệnh nghề nghiệp đặc tr−ng cho các ngành sản xuất cô thÓ. − Giáo dục công nhân ý thức phòng chống tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp. 80.

(81) − Giáo dục cách sơ cứu ban đầu các tai nạn và ngộ độc trong lao động sản xuất. − Giáo dục cho ng−ời lao động ý thức chủ động tự bảo vệ và nâng cao sức khỏe cho b¶n th©n vµ nh÷ng ng−êi xung quanh. Trong công tác giáo dục sức khỏe cho ng−ời lao động cần thực hiện giáo dục định h−ớng về các bệnh nghề nghiệp và tai nạn lao động của các cơ sở mà ng−ời lao động dễ mắc. Nghĩa là phải dựa vào từng loại ngành nghề cụ thể, từng cơ sở sản xuất để soạn thảo các nội dung giáo dục sức khỏe cho phù hợp với ng−ời lao động. Để làm tèt c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe phßng chèng bÖnh tËt, tai n¹n nghÒ nghiÖp cho ng−êi lao động, tại mỗi cơ sở sản xuất cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa y tế, công đoàn, ban giám đốc, bộ phận bảo hộ an toàn lao động và các bộ phận có liên quan để lập kế hoạch và thực hiện giáo dục th−ờng xuyên cho ng−ời lao động, chú trọng tập trung vào các đối t−ợng mới nhận vào các cơ sở sản xuất. 2.6. Gi¸o dôc phßng chèng bÖnh tËt nãi chung 2.6.1. TÇm quan träng. Gi¸o dôc phßng chèng bÖnh tËt nãi chung gãp phÇn trang bÞ c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n về bệnh tật mà mỗi ng−ời cần có để phòng chống bệnh tật, làm tăng trách nhiệm của cá nhân, cộng đồng về bảo vệ và nâng cao sức khỏe. Một số bệnh tật th−ờng gặp, nhất lµ c¸c bÖnh theo mïa, cã tû lÖ m¾c vµ chÕt cao vÉn cÇn ®−îc gi¸o dôc th−êng xuyªn cho cộng đồng ý thức phòng chống, nếu lơi lỏng, bệnh có thể bùng phát thành dịch và g©y hËu qu¶ nghiªm träng. 2.6.2. Néi dung chñ yÕu vÒ gi¸o dôc phßng chèng bÖnh tËt nãi chung. Néi dung gi¸o dôc phßng chèng bÖnh tËt nãi chung kh¸ réng, bao gåm: − Gi¸o dôc phßng chèng c¸c bÖnh l©y vµ kh«ng l©y: +. C¸c bÖnh tËt phæ biÕn theo mïa, thµnh dÞch, vÝ dô nh−: Sèt xuÊt huyÕt, t¶, lþ, th−¬ng hµn, cóm, sëi, viªm n·o v.v.... +. C¸c bÖnh do ký sinh trïng g©y ra: Giun s¸n, amÝp, nÊm, v.v.... +. C¸c bÖnh x· héi: Sèt rÐt, lao, phong, HIV/AIDS, hoa liÔu.... +. C¸c bÖnh l©y truyÒn míi xuÊt hiÖn nh− cóm gia cÇm, SARS.. − Gi¸o dôc phßng chèng c¸c bÖnh cña n−íc ph¸t triÓn: +. BÖnh tim m¹ch,. +. C¸c bÖnh ung th−,. +. BÖnh t©m thÇn,. +. C¸c lo¹i tai n¹n, th¶m ho¹.. − Giáo dục sử dụng đúng các loại thuốc phòng bệnh và điều trị bệnh, tránh lạm dông thuèc, sö dông thuèc an toµn hîp lý. 81.

(82) Nh− vËy néi dung truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe rÊt phong phó, bao gåm những vấn đề liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp ảnh h−ởng đến sức khỏe cộng đồng, cả sức khỏe về thể chất, tâm thần và xã hội. Việc lựa chọn vấn đề sức khỏe, bệnh tật và nội dung giáo dục sức khỏe cụ thể phải tuỳ theo từng thời gian, địa điểm, nhu cầu của đối t−ợng và phù hợp với khả năng nguồn lực hiện có của các địa ph−ơng. Tuy nhiên còng cã nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, phæ cËp vÒ søc kháe, phßng chèng bÖnh tËt vµ ch¨m sóc sức khỏe mà mọi ng−ời trong cộng đồng đều cần biết, đó cũng là những nội dung −u tiªn, cÇn ®−îc lËp kÕ ho¹ch TT-GDSK th−êng xuyªn. tù l−îng gi¸. 1. Nªu c¸c nguyªn t¾c lùa chän néi dung TT-GDSK. 2. LiÖt kª c¸c néi dung chÝnh cÇn TT-GDSK hiÖn nay. 3. Tr×nh bµy tÇm quan träng vµ c¸c néi dung c¬ b¶n trong TT-GDSK vÒ ch¨m sãc søc kháe bµ mÑ trÎ em vµ dinh d−ìng. 4. Tr×nh bµy tÇm quan träng vµ c¸c néi dung c¬ b¶n trong TT-GDSK vÒ vÖ sinh m«i tr−êng vµ gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng häc. 5. Tr×nh bµy tÇm quan träng vµ c¸c néi dung c¬ c¬ b¶n trong TT-GDSK vÒ vÖ sinh lao động, phòng chống các bệnh nghề nghiệp và tai nạn lao động.. 82.

(83) Bµi 6. ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«nggi¸o dôc søc kháe Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy ®−îc kh¸i niÖm vÒ ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. 2. Ph©n lo¹i vµ tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. 3. Ph©n lo¹i vµ tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp. 1. Kh¸i qu¸t vÒ ph−¬ng ph¸p vμ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ. Trong hoạt động thực tiễn nhiều ph−ơng pháp và ph−ơng tiện khác nhau đ−ợc sử dông trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. HiÖn nay ch−a cã c¸ch ph©n lo¹i hoµn toµn thèng nhÊt vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Tuy nhiªn cã thÓ chia thµnh hai lo¹i chÝnh nh− sau: ph−¬ng ph¸p TT-GDSK trùc tiÕp lµ ph−¬ng ph¸p cã sù tiÕp xúc trực tiếp giữa ng−ời làm công tác giáo dục sức khỏe với đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe và ph−ơng pháp gián tiếp thông qua các ph−ơng tiện thông tin đại chúng. Ngày nay do sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật nên các ph−ơng tiện thông tin đại chúng sử dụng trong truyền thông nói chung và trong TT-GDSK nói riêng ngày càng hiện đại. C¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe bao giê còng g¾n liÒn víi viÖc sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn TT-GDSK. C¸n bé TT-GDSK ph¶i biÕt lùa chän c¸c ph−¬ng pháp và ph−ơng tiện phù hợp mới đạt hiệu quả cao. Mỗi ph−ơng pháp cũng nh− ph−ơng tiện truyền thông-giáo dục sức khỏe đều có những −u và nh−ợc điểm nhất định nªn trong mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe ng−êi ta cã thÓ phèi hîp sö dông nhiÒu ph−ơng pháp khác nhau, với sự hỗ trợ của các loại ph−ơng tiện thích hợp để nâng cao hiÖu qu¶ cña ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Việc lựa chọn các ph−ơng pháp, ph−ơng tiện cho một ch−ơng trình truyền thônggiáo dục sức khỏe sẽ phụ thuộc vào hoàn cảnh thực tế, nguồn lực sẵn có, thời gian, địa điểm, nội dung giáo dục và đối t−ợng đích. 2. Ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 2.1. Kh¸i niÖm. Ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc kháe lµ c«ng cô mµ ng−êi gi¸o dôc søc kháe sö dông để thực hiện một ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe và qua đó truyền tải nội dung giáo dục sức khỏe tới đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe. 83.

(84) Ph−¬ng tiÖn cßn ®−îc gäi lµ ®−êng (kªnh) mµ ng−êi gi¸o dôc søc kháe sö dông để chuyển nội dung thông điệp giáo dục sức khỏe đến đối t−ợng. 2.2. Ph©n lo¹i ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. RÊt khã cã mét c¸ch ph©n lo¹i hoµn chØnh v× c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe th−êng ®−îc sö dông phèi hîp trong c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. Tuy nhiªn ng−êi ta cã thÓ chia c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe thµnh 4 lo¹i nh− sau: 2.2.1. Ph−¬ng tiÖn b»ng lêi nãi. Trong thùc tÕ lêi nãi lµ c«ng cô ®−îc sö dông réng r·i vµ rÊt cã hiÖu qu¶ trong gi¸o dôc søc kháe. Lêi nãi cã thÓ lµ lêi nãi trùc tiÕp khi ng−êi lµm c«ng t¸c gi¸o dôc sức khỏe nói trực tiếp với đối t−ợng hoặc có thể là lời nói gián tiếp khi thông tin truyền đến đối t−ợng qua đài, ti vi v.v... Sử dụng lời nói trực tiếp th−ờng có hiệu quả cao. Sö dông lêi nãi cã thÓ chuyÓn t¶i c¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe mét c¸ch linh hoạt, phù hợp với đối t−ợng. Lời nói rất tiện lợi, có thể sử dụng ở mọi nơi, mọi chỗ, cho một ng−ời, một gia đình, một nhóm nhỏ hay cho nhiều ng−ời. Lời nói th−ờng đ−ợc sö dông cïng víi sù hç trî, phèi hîp víi c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nh− tranh, ¶nh, pan«, ¸p phÝch, m« h×nh, hiÖn vËt. Tuy nhiªn viÖc sö dông lêi nãi cßn phô thuéc vµo kü n¨ng cña ng−êi gi¸o dôc søc kháe. NÕu kh«ng rÌn luyÖn vµ chuÈn bÞ kü tr−íc, khi nãi dÔ trë thµnh viÖc cung cÊp th«ng tin mét chiÒu, buån tÎ, kh«ng g©y ®−îc sù chó ý, tËp trung và cảm hứng cho ng−ời nghe, không để lại ấn t−ợng làm đối t−ợng dễ quên. Ng−ời nói nếu không nắm chắc đ−ợc nội dung có thể dẫn đến truyền đạt không chính xác, theo ý chủ quan và có thể gây hiểu lầm cho đối t−ợng. 2.2.2. Ph−¬ng tiÖn b»ng ch÷ viÕt. Đây là ph−ơng tiện đ−ợc sử dụng rộng rãi để chuyển tải nhiều thông tin khác nhau. Có rất nhiều hình thức sử dụng chữ viết nh− qua các bài báo, sách chuyên đề, s¸ch gi¸o khoa, tê b−ím, tê r¬i, t¹p chÝ, khÈu hiÖu, biÓu ng÷ v.v... Ph−¬ng tiÖn b»ng ch÷ viÕt cã thÓ sö dông réng r·i cho nhiÒu ng−êi. C¸c tµi liÖu in ấn th−ờng tồn tại lâu vì vậy đối t−ợng có thể đọc đi đọc lại nhiều lần để hiểu rõ, họ có thời gian để nghiên cứu. Đối t−ợng tự đọc và ghi nhận các thông tin từ các tài liệu b¸o chÝ, s¸ch vë sÏ dÔ tin t−ëng vµ nhí l©u h¬n lµ nÕu nghe ng−êi kh¸c nãi mét chiÒu buån tÎ. Ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc kháe b»ng ch÷ viÕt cã thÓ l−u truyÒn tõ ng−êi nµy sang ng−ời khác nh−ng chỉ sử dụng đ−ợc khi đối t−ợng biết đọc và hiệu qủa của nó phụ thuộc rất nhiều vào trình độ văn hoá của đối t−ợng. Đôi khi các bài viết cũng có thể diễn dịch sai nội dung cần truyền đạt. Các ấn phẩm bằng chữ viết đòi hỏi phải có nguồn kinh phí nhất định để in ấn và phân phát. Các thông tin phản hồi từ các ph−ơng tiện bằng chữ viết đôi khi ít và chậm. Việc điều chỉnh sửa đổi lại các nội dung qua chữ viÕt cÇn cã thêi gian vµ kinh phÝ. C¸c ph−¬ng tiÖn b»ng ch÷ viÕt còng nªn ®−îc sö dông kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c. VÝ dô trong mét bøc tranh nªn cã nh÷ng dßng ch÷ ghi chó hoÆc gi¶i thÝch lµm cho ng−êi xem tranh dÔ hiÓu vµ dÔ nhí. 84.

(85) 2.2.3. Ph−ơng tiện tác động qua thị giác. Lo¹i ph−¬ng tiÖn nµy ngµy cµng ph¸t triÓn trong gi¸o dôc søc kháe v× nã g©y Ên t−îng m¹nh. C¸c tranh ¶nh, pan«, ¸p phÝch, b¶ng qu¶ng c¸o, m« h×nh, tiªu b¶n, triển lãm v.v... dùng để minh hoạ làm sinh động cho các nội dung giáo dục, giúp đối t−ợng dễ cảm nhận, nhớ lâu và hình dung các vấn đề một cách dễ dàng. Các nội dung giáo dục cần đ−ợc đ−a ra ngắn gọn, đơn giản thông qua hình ảnh, có tác động đến nhiÒu ng−êi v× nã th−êng ®−îc sö dông ë nh÷ng n¬i c«ng céng. Khi sö dông c¸c h×nh ¶nh, kh«ng nªn ®−a nhiÒu néi dung vµo mét pan«, ¸p phÝch v× cã thÓ lµm ng−êi xem khã hiÓu. ViÖc s¾p xÕp c¸c h×nh ¶nh, chän mµu s¾c còng cÇn theo thø tù hîp lý, t¹o thuận lợi cho t− duy lôgic, làm đối t−ợng quan tâm. Thử nghiệm tr−ớc các ph−ơng tiện tác động qua thị giác ví dụ nh− các pa nô, áp phích là rất cần thiết trong mỗi ch−¬ng tr×nh TT-GDSK, nÕu kh«ng thö nghiÖm tr−íc cã thÓ g©y l·ng phÝ vÒ kinh tÕ mµ kh«ng cã hiÖu qu¶. 2.2.4. Ph−¬ng tiÖn nghe nh×n. Đây là loại ph−ơng tiện giáo dục sử dụng các kỹ thuật hiện đại, trong đó th−ờng phối hợp cả ba loại ph−ơng tiện trên. Ph−ơng tiện này tác động trên cả hai cơ quan thị giác và thính giác vì thế nó gây đ−ợc ấn t−ợng sâu sắc cho đối t−ợng đ−ợc giáo dục nh− phim, v« tuyÕn truyÒn h×nh, video, kÞch, móa rèi. C¸c ph−¬ng tiÖn nghe nh×n th−êng g©y høng thó vµ dÔ l«i cuèn sù tham gia cña nhiÒu ng−êi. Tuy cã nhiÒu −u điểm nh−ng sử dụng ph−ơng tiện nghe nhìn th−ờng đắt, sản xuất ra các ph−ơng tiện nµy th−êng tèn nhiÒu kinh phÝ, sö dông cÇn ph¶i cã c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt nh−: ®iÖn, héi tr−êng, m¸y chiÕu phim, ti vi, ®Çu video... vµ cÇn nh÷ng ng−êi biÕt kü thuËt vËn hµnh, b¶o qu¶n vµ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn. Nh− vËy chóng ta cã thÓ nhËn thÊy c¸c ph−¬ng tiÖn sö dông trong gi¸o dôc søc khỏe rất đa dạng. Không có một loại ph−ơng tiện nào là có −u điểm tuyệt đối cũng không có một loại ph−ơng tiện nào là hoàn toàn không có hiệu quả. Vấn đề quan trọng nhÊt lµ ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK ph¶i biÕt lùa chän ph−¬ng tiÖn nµo cho phï hîp víi nội dung giáo dục, trình độ của đối t−ợng, điều kiện thực tế, nguồn lực và ph−ơng tiện sẵn có của địa ph−ơng. Cách tốt nhất là nên sử dụng phối hợp ba loại ph−ơng tiện trên mét c¸ch hîp lý. Khi lựa chọn ph−ơng tiện cho một buổi, một đợt hay một ch−ơng trình giáo dục sức khỏe cụ thể cần đặt ra một số câu hỏi nh− sau: − Ph−¬ng tiÖn nµo th× thÝch hîp víi néi dung vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc? (ph−¬ng tiện có giúp chuyển tải đúng, đủ các nội dung giáo dục không?). − Ph−ơng tiện đó có phù hợp với đối t−ợng đ−ợc giáo dục không? − Ph−ơng tiện đó có đ−ợc cộng đồng chấp nhận không? (có phù hợp với phong tục tập quán và văn hoá của địa ph−ơng không?). − Ph−ơng tiện có sẵn có và có đủ các điều kiện để sử dụng ở địa ph−ơng không? − Cán bộ giáo dục sức khỏe có kỹ năng sử dụng các ph−ơng tiện đó không? − Gi¸ thµnh s¶n xuÊt vµ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn cã chÊp nhËn ®−îc kh«ng? − Kết quả dự kiến đạt đ−ợc có t−ơng xứng với nguồn lực đầu t− không? 85.

(86) Nªn nhí lµ trong mäi tr−êng hîp ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc kháe chØ lµ c«ng cô cña ng−êi lµm gi¸o dôc søc kháe, nã kh«ng thÓ thay thÕ ®−îc ng−êi trùc tiÕp thùc hiÖn nhiÖm vô truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. HiÖu qu¶ cña c¸c ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc khỏe sẽ hoàn toàn phụ thuộc vào ng−ời sử dụng. Ph−ơng tiện dù có tốt, hiện đại đến đâu đi chăng nữa nh−ng nếu không biết sử dụng, sử dụng không đúng lúc, đúng chỗ, đúng đối t−ợng thì cũng không có tác dụng và đôi khi lại có thể có tác dụng phản giáo dục, cho nên cần thận trọng khi quyết định sử dụng các ph−ơng tiện trong truyền th«ng-gi¸o dôc søc kháe. 3. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe 3.1. Kh¸i niÖm. Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe lµ c¸ch thøc mµ ng−êi lµm c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe thùc hiÖn mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. Cã hai lo¹i ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe lµ: c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp vµ c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp. 3.1.1. Gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp. Lµ ph−¬ng ph¸p mµ ng−êi lµm c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe kh«ng tiÕp xóc trùc tiếp với đối t−ợng giáo dục, các nội dung đ−ợc chuyển tải tới đối t−ợng thông qua các ph−ơng tiện thông tin đại chúng. Đây là ph−ơng pháp hiện nay vẫn đ−ợc sử dụng khá réng r·i trªn thÕ giíi còng nh− ë n−íc ta. Ph−¬ng ph¸p nµy cã t¸c dông tèt khi chóng ta cung cÊp, truyÒn b¸ c¸c kiÕn thøc th«ng th−êng vÒ b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe cho quảng đại quần chúng nhân dân một cách có hệ thống. Tuy nhiên ph−ơng pháp gián tiếp thông qua các ph−ơng tiện thông tin đại chúng th−ờng đòi hỏi phải có đầu t− ban đầu, ng−ời sử dụng có kỹ thuật cao để vận hành, sử dụng các ph−ơng tiện. Phải xây dựng kế hoạch khá chặt chẽ, kết hợp với các ban ngành đoàn thể có liên quan để đ−a ch−¬ng tr×nh TT-GDSK vµo thêi gian hîp lý. Ph−¬ng ph¸p gi¸n tiÕp chñ yÕu lµ qu¸ trình phát thông tin một chiều, do đó th−ờng tác dụng tới b−ớc một và hai trong quá trình thay đổi hành vi sức khỏe. Các ph−ơng tiện thông tin đại chúng th−ờng đ−ợc sử dụng trong ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe gián tiếp là đài phát thanh, đài truyền hình vµ c¸c tµi liÖu ®−îc in Ên. Giáo dục sức khỏe gián tiếp thông qua việc sử dụng ph−ơng tiện thông tin đại chúng là ph−ơng pháp tốt nhất để phát đi nhanh các thông tin và các sự việc đơn giản tới số đông đối t−ợng trong diện bao phủ rộng. Nếu nh− những thông tin gắn liền với các vấn đề sức khỏe trong thực tế và thông điệp đã đ−ợc thử nghiệm tr−ớc thì thông ®iÖp cã thÓ ®−îc truyÒn ®i chÝnh x¸c mµ kh«ng bÞ sai lÖch. Tuy nhiªn do c¸c ph−¬ng tiện thông tin đại chúng truyền tin đến tất cả mọi ng−ời trong cộng đồng nên không phải là ph−ơng pháp tốt cho các đối t−ợng chủ định cụ thể. Ví dụ nh− sử dụng ph−ơng tiện thông tin đại chúng để chuyển những thông điệp cho ng−ời lớn mà trẻ em không nên biết, dẫn đến có thể có các thông tin gây ra ảnh h−ởng không tốt ở trẻ em v.v... Sử dụng ph−ơng tiện thông tin đại chúng cũng sẽ khó khăn đối với những cộng đồng không tiếp cận đ−ợc với ph−ơng tiện thông tin đại chúng và có nhu cầu sức khỏe không giống với các cộng đồng khác. Hơn nữa TT-GDSK cần tác động đến cả niềm tin, thái độ và phát triển các kỹ năng giải quyết vấn đề, vì thế các tác động có thể bị h¹n chÕ nÕu chØ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin gi¸n tiÕp. 86.

(87) 3.1.2. Gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp. Còn gọi là giáo dục sức khỏe mặt đối mặt, ng−ời giáo dục sức khỏe trực tiếp tiếp xúc với đối t−ợng cần đ−ợc giáo dục sức khỏe. Ng−ời giáo dục có thể nhanh chóng nhận đ−ợc các thông tin phản hồi từ đối t−ợng giáo dục nên tính điều chỉnh cao trong ph−¬ng ph¸p nµy. Thùc hiÖn TT-GDSK trùc tiÕp lu«n cã hiÖu qu¶ tèt nhÊt trong viÖc giúp đỡ đối t−ợng học kỹ năng và thay đổi hành vi. Thực hiện các ph−ơng pháp này đòi hỏi cán bộ TT-GDSK phải đ−ợc đào tạo tốt về các kỹ năng truyền thông giao tiếp, nh− sö dông giao tiÕp b»ng lêi vµ kh«ng lêi. C¸c ph−¬ng ph¸p TT-GDSK trùc tiÕp cã tác dụng tốt nhất với b−ớc 3, 4 và 5 của quá trình thay đổi hành vi. Trên thực tế khi thùc hiÖn TT-GDSK trùc tiÕp cã thÓ kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc søc kháe gián tiếp để nâng cao hiệu quả. Bảng 6.1. Các đặc điểm chính của truyền thông thông qua ph−ơng tiện thông tin đại chúng vμ truyền thông trực tiếp Các đặc điểm. TruyÒn th«ng qua ph−¬ng tiÖn thông tin đại chúng. TruyÒn th«ng trùc tiÕp. Tốc độ thông tin vμ số ng−êi nhËn th«ng tin. Tốc độ thông tin nhanh, tới số l−ợng đông.. Th−êng chËm, giíi h¹n vÒ đối t−ợng.. TÝnh chÝnh x¸c vμ kh«ng bÞ sai l¹c. Mức độ chính xác cao.. Cã thÓ dÔ sai l¹c th«ng tin (chñ quan).. Khả năng lựa chọn đối t−ợng đích. Khó khăn khi lựa chọn đối t−ợng đích.. Có khả năng lựa chọn đối t−ợng đích cao.. H−íng. Mét chiÒu.. Hai chiÒu.. Khả năng đáp ứng nhu cầu địa ph−ơng vμ các cộng đồng cụ thể. Th−êng chØ cung cÊp c¸c th«ng tin chung, không đặc tr−ng.. Đáp ứng nhu cầu địa ph−ơng, cộng đồng.. Th«ng tin ph¶n håi. Cung cÊp th«ng tin ph¶n håi kh«ng trùc tiÕp mµ ph¶i qua ®iÒu tra.. NhËn ph¶n håi trùc tiÕp tõ đối t−ợng.. ¶nh h−ëng chÝnh. N©ng cao kiÕn thøc vµ nhËn biÕt lµ chñ yÕu.. Thay đổi thái độ, hành vi, kỹ năng giải quyết vấn đề.. Đối với các mục tiêu TT-GDSK, khó khăn nhất là đạt đ−ợc mục tiêu thực hành thay đổi hành vi. Các ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe tích cực, trực tiếp, với sự tham gia của đối t−ợng đ−ợc giáo dục, bao gồm thảo luận nhóm, chia sẻ kinh nghiệm, bài tập giải quyết vấn đề sẽ có hiệu quả hơn trong thay đổi hành vi. Everett Rogers một nhà nghiên cứu về truyền thông đã tổng kết nhiều nghiên cứu về những thực hành đổi mới diễn ra nh− thế nào trong các cộng đồng. Ông đã nêu ra lµ khi ¸p dông mét thùc hµnh míi, vÝ dô nh− sö dông hè xÝ hay ®iÒu trÞ bï n−íc b»ng ®−êng uèng diÔn ra qua c¸c giai ®o¹n: giai ®o¹n khëi ®Çu mét ng−êi nhËn ra sù có mặt của thực hành mới, ng−ời này trở nên quan tâm, sau đó đi đến quyết định thử nghiệm, nếu thấy thoả mãn thì áp dụng và duy trì. Thuyết đổi mới trong truyền thông của E. Rogers đã cho rằng các ph−ơng tiện thông tin đại chúng có thể cung cấp các thông tin cơ bản cần thiết cho thay đổi, nh−ng th−ờng khó để cho các thay đổi hành vi 87.

(88) riêng, đặc biệt nếu ta muốn thay đổi một phong tục đã tồn tại rất lâu. Hầu hết các thay đổi hành vi sức khỏe đều cần đến các ph−ơng pháp TT-GDSK trực tiếp, sử dụng giải pháp dựa vào cộng đồng, thăm hộ gia đình, thu hút các nhà lãnh đạo và sự tham gia của cộng đồng. Nhận ra vấn đề. Truyền thông đại chúng. Quan t©m. Thö nghiÖm. TruyÒn th«ng trùc tiÕp. ¸p dông Sơ đồ 6.1. ảnh h−ởng của các ph−ơng pháp truyền thông đến việc áp dụng các đổi mới. Trong thực tế không đơn giản chỉ là sử dụng ph−ơng tiện truyền thông đại chúng hay TT-GDSK trùc tiÕp. Mét ch−¬ng tr×nh TT-GDSK ®−îc lËp kÕ ho¹ch tèt sÏ bao gồm việc chọn lựa cẩn thận phối hợp cả hai nhóm ph−ơng pháp truyền thông đại chúng và truyền thông trực tiếp để phát huy các −u điểm khác nhau của mỗi nhóm ph−ơng ph¸p. VÝ dô mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc phßng chèng tiªu ch¶y cã thÓ phèi hîp nhiÒu ph−ơng pháp khác nhau. Các ch−ơng trình của đài đ−ợc củng cố bằng các hoạt động trực tiếp của nhân viên y tế cộng đồng và các tài liệu in ấn đ−ợc sản xuất để hỗ trợ ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp tíi c¸ nh©n hay nhãm. C¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin đại chúng có thể thực hiện truyền thông vào các thời gian thích hợp nh− những giai ®o¹n b¾t ®Çu cao ®iÓm cña bÖnh tiªu ch¶y x¶y ra. Nếu đ−ợc lập kế hoạch tốt, các ph−ơng tiện truyền thông đại chúng có thể là một ph−ơng pháp có tác động mạnh trong giáo dục nâng cao sức khỏe cho cộng đồng. Ngoài tác động riêng của mỗi ch−ơng trình theo mục tiêu, các ch−ơng trình còn có thể tạo ra một môi tr−ờng tốt để cộng đồng hiểu và quan tâm tr−ớc tới những chủ đề mà c¸n bé sÏ tiÕn hµnh TT-GDSK trùc tiÕp. Khi kh«ng cã nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi vµ nguồn lực để chuẩn bị một ch−ơng trình TT-GDSK riêng, các cán bộ y tế, cán bộ TTGDSK vẫn có thể phối hợp sử dụng các ph−ơng tiện truyền thông đại chúng để chuyển t¶i th«ng ®iÖp vÒ søc kháe. 3.2. C¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp 3.2.1. §μi ph¸t thanh. Đài phát thanh trung −ơng và các đài phát thanh các cấp địa ph−ơng th−ờng xuyªn tham gia vµo c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. §µi ph¸t thanh cã thÓ truyÒn t¶i c¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe d−íi nhiÒu h×nh thøc. C¸c néi dung gi¸o dôc søc khỏe có thể đ−ợc truyền tải qua các bài phóng sự, các bài nói chuyện chuyên đề, các 88.

(89) cuộc trả lời phỏng vấn, hỏi đáp về các vấn đề sức khỏe và thông qua các chuyên mục phổ biến kiến thức. Các đài phát thanh th−ờng có một ch−ơng trình th−ờng xuyên dành cho nội dung về sức khỏe mà qua đó các thông điệp giáo dục sức khỏe đ−ợc truyền đi. Bªn c¹nh c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t thanh th−êng xuyªn, c¸c ch−¬ng tr×nh kh«ng th−êng xuyên đ−ợc phát bổ sung theo chiến dịch (ví dụ ch−ơng trình đặc biệt về giáo dục phßng chèng HIV/AIDS trong ngµy thÕ giíi phßng chèng bÖnh HIV/AIDS hµng n¨m). Thời gian phát thanh các chuyên đề dài hay ngắn tuỳ theo nội dung chuẩn bị và kế hoạch định sẵn. C¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe cßn ®−îc chuyÓn t¶i b»ng nh÷ng h×nh thøc hÊp dÉn nh− hµi kÞch, ca nh¹c, th¬, c¸c c©u chuyÖn truyÒn thanh hay ch−¬ng tr×nh qu¶ng cáo. Qua các hình thức này, các thông điệp đôi khi đ−ợc chuyển tới đối t−ợng rất nhẹ nhàng mà sâu sắc vì nhiều thính giả đã tiếp nhận thông điệp giáo dục sức khỏe trong nh÷ng giê phót gi¶i trÝ mét c¸ch tù nhiªn. Đối với đài phát thanh trung −ơng, đối t−ợng là toàn bộ dân chúng trong cả n−ớc. Ch−ơng trình giáo dục sức khỏe qua đài trung −ơng có thể phổ biến rộng rãi các kiến thức cho nhân dân ở mọi miền đất n−ớc. Một ch−ơng trình phát sóng có thể đến đ−ợc với số l−ợng lớn dân. Tuy nhiên, đài phát thanh trung −ơng có thể không phù hợp với d©n chóng mét sè vïng vÒ khÝa c¹nh ng«n ng÷, c¸ch nãi, c¸ch viÕt, thêi gian ph¸t sãng và nhu cầu giáo dục sức khỏe ở từng địa ph−ơng. Việc sử dụng các đài phát thanh địa ph−¬ng vµo c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe th−êng phï hîp h¬n v× cã thÓ sö dông ngôn ngữ địa ph−ơng, nội dung của bài viết, câu chuyện, kịch, hát đ−ợc soạn thảo phù hợp với văn hoá, phong tục tập quán và thị hiếu của nhân dân địa ph−ơng, vì vậy sẽ hấp dẫn đối với ng−ời dân địa ph−ơng hơn. Điều quan trọng là các đài phát thanh địa ph−¬ng cã thÓ tËp trung ph¸t sãng c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe phï hîp víi nhu cầu giáo dục sức khỏe của địa ph−ơng làm cho các đối t−ợng chú ý nhiều hơn. Có thể sử dụng các ý kiến thảo luận của ng−ời dân địa ph−ơng để minh hoạ cho các nội dung giáo dục sức khỏe. Thời điểm phát sóng của các đài địa ph−ơng cũng phù hợp hơn vì ng−êi x©y dùng ch−¬ng tr×nh cã thÓ biÕt ®−îc vµo thêi ®iÓm nµo th× nhiÒu ng−êi d©n trong cộng đồng có thời gian nghe và thời điểm nào phù hợp nhất với tập quán sinh hoạt của địa ph−ơng. C¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe nªn lång ghÐp víi viÖc cung cÊp c¸c th«ng tin hàng ngày mà ng−ời dân cần biết, đó là các thông tin liên quan đến cuộc sống, sinh hoạt, chính sách, những tin tức thời sự về sản xuất, sức khỏe... để thu hút ng−ời dân địa ph−¬ng quan t©m chó ý. Đài phát thanh là một ph−ơng tiện rất quan trọng thực hiện việc truyền đạt các kiÕn thøc b¶o vÖ vµ n©ng cao søc kháe th«ng th−êng nhÊt. Tuy nhiªn còng cÇn l−u ý một số thông tin quảng cáo trên đài về những vấn đề cụ thể nào đó, vì ch−a đ−ợc kiểm duyệt chặt chẽ nên có thể chỉ đúng một phần, hoặc không đúng hay ch−a đủ cơ sở để xác định, nh−ng vì mục đích th−ơng mại nên chúng vẫn đ−ợc truyền đi. Nếu các quảng c¸o nµy cã h¹i cho søc kháe, th«ng ®iÖp mäi ng−êi nhËn ®−îc lµ sai th× mét phÇn tr¸ch nhiÖm cña c¸n bé y tÕ còng nh− cña c¸n bé gi¸o dôc søc kháe lµ gióp mäi ng−êi nhËn ra điều sai đó và cần thận trọng khi nhận những thông tin nh− vậy.. 89.

(90) Khi sử dụng đài phát thanh trong TT-GDSK cần chú ý một số h−ớng dẫn nh− sau để có thể thu đ−ợc kết kết quả tốt: − Bµi ph¸t thanh ph¶i ng¾n gän: H·y h×nh dung ng−êi nghe c¶m thÊy buån tÎ vµ dÔ dµng “t¾t” m¸y hoÆc thÊy mÖt mái vÒ tinh thÇn hay thÓ chÊt khi nghe mét bµi qu¸ dµi. − Mang tính giải trí: Tất cả những ng−ời nghe đài đều muốn giải trí với ch−ơng trình phát thanh, hãy làm cho ch−ơng trình phát thanh trở nên sống động và g©y chó ý h¬n. Cè g¾ng lµm cho c¸c th«ng ®iÖp dÔ dµng ®−îc chÊp nhËn h¬n b»ng c¸ch sö dông ©m nh¹c, hµi kÞch hoÆc kÞch nãi. Kh«ng nªn thuyÕt gi¶ng qu¸ dµi. − Néi dung râ rµng: Kh«ng nªn che lÊp c¸c th«ng ®iÖp qu¸ s©u xa trong viÖc giải trí, hoặc làm cho thông điệp trở nên không rõ ràng. Bằng cách đơn giản, sử dụng ngôn ngữ thông th−ờng dễ hiểu (ngôn ngữ địa ph−ơng) để thể hiện néi dung. − Các thông điệp quan trọng cần nhắc lại: Ví dụ hãy đọc rõ ràng, không đ−ợc vội vàng và nhắc lại các địa chỉ, ngày tháng và số điện thoại... (hoặc một số tên quan trọng hay con số) mà đối t−ợng cần biết để liên hệ. − Gây tác động lớn nhất: Luôn luôn cố gắng bắt đầu ch−ơng trình với một điều gì đó gây sự chú ý, ví dụ nh− tiếng khóc của trẻ nhỏ, nhạc, những tiếng động, va chạm, hoặc một từ hay câu hỏi gây ấn t−ợng. Kết thúc với một điều gì đó làm cho mọi ng−ời sẽ ghi nhớ điều đó. − Hội thoại hoặc thảo luận: Luôn tạo nhiều điều thú vị hơn bằng các cuộc đối thoại và thảo luận, nếu chỉ có một ng−ời nói thì rất khó để giữ đ−ợc sự chú ý l©u dµi. − Chú ý đa dạng hoá: Không nên đọc quá nhiều lời hoặc đ−a nhiều đoạn nhạc vào. Hãy cố gắng đặt một đoạn nhạc nền vào trong bài phát biểu, sử dụng các giọng nói khác nhau, đặt các câu hỏi làm cho ng−ời nghe chú ý đến nội dung sẽ đ−ợc đề cập tiếp theo, cố gắng không để ng−ời nghe có thể dự đoán tr−ớc ®−îc mäi ®iÒu ë phÝa tr−íc. − Chän lùa kÜ cµng ng−êi ®−îc pháng vÊn: Khi cÇn pháng vÊn hay chän ng−êi céng t¸c cho c¸c ch−¬ng tr×nh th¶o luËn ph¶i chän nh÷ng ng−êi cã kiÕn thøc, kinh nghiÖm. Hä còng ph¶i nãi râ rµng, gi¶n dÞ vµ g©y sù chó ý. − Thªm “mµu s¾c” vµo cuéc pháng vÊn: T¹o nªn c¸c bøc tranh trong kÝ øc cña ng−ời nghe với việc đ−a nội dung phỏng vấn vào đúng bối cảnh để thu hút sự tËp trung cña ng−êi nghe. M« t¶ ®−îc bèi c¶nh xung quanh diÔn ra nh− trong thực tế để đối t−ợng nghe liên t−ởng đến những điều đang xảy ra. − Hái c¸c c©u hái “lµm sao” vµ “t¹i sao”: Cho phÐp mäi ng−êi ph¸t biÓu c¸c ý t−ëng vµ c¸c quan ®iÓm, tr¸nh chØ nªu c¸c c©u hái víi c©u tr¶ lêi chØ lµ “cã” hay “kh«ng”. Nếu có điều kiện cần thu nhận các ý kiến phản hồi của đối t−ợng nghe đài về các thông điệp TT-GDSK mà họ đã thu nhận để rút kinh nghiệm soạn thảo các ch−ơng tr×nh thÝch hîp mang l¹i hiÖu qu¶ tèt h¬n. 90.

(91) 3.2.2. V« tuyÕn truyÒn h×nh. C¸c ch−¬ng tr×nh truyÒn h×nh ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn kh«ng chØ ë trung −¬ng mà cả ở các địa ph−ơng. Số l−ợng ng−ời sử dụng máy thu hình không chỉ tăng lên ở thµnh thÞ mµ cßn c¶ ë c¸c vïng n«ng th«n. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe qua c¸c kênh của đài truyền hình trung −ơng có những −u thế về sự phổ biến rộng, nhanh, nh−ng lại kém −u thế so với đài truyền hình địa ph−ơng về ngôn ngữ, thời gian phát sóng, sự phù hợp về văn hoá, phong tục tập quán và vấn đề sức khỏe, bệnh tật. V« tuyÕn truyÒn h×nh th−êng ®−îc mäi ng−êi quan t©m chó ý v× ngoµi ng«n ng÷ lời nói và chữ viết còn có các hình ảnh động gây đ−ợc hứng thú và ấn t−ợng sâu sắc cho ng−ời xem và có thể h−ớng dẫn đ−ợc cả các thao tác, kỹ thuật, qua đó đối t−ợng còng cã thÓ häc ®−îc c¸c kü n¨ng. C¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe cã thÓ truyÒn t¶i qua truyÒn h×nh b»ng nhiÒu hình thức rất phong phú nh− phóng sự, tin tức, h−ớng dẫn, chất vấn, hỏi đáp truyền hình, câu lạc bộ, ch−ơng trình theo từng chuyền đề sức khỏe. Đặc biệt các nội dung giáo dục sức khỏe còn đ−ợc chuyển đến đối t−ợng một cách tự nhiên, nh−ng hấp dẫn và gây ấn t−ợng với nhiều đối t−ợng bằng các ch−ơng trình phim truyện, tiểu phẩm, ca nh¹c, móa rèi, héi thi. So¹n th¶o ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe qua v« tuyÕn truyÒn hình cần phải có những ng−ời có kỹ năng nhất định. Việc chuẩn bị các chủ đề khá c«ng phu, cÇn ®−îc thö nghiÖm tr−íc vµ nh− vËy th−êng tèn kÐm vÒ thêi gian vµ nguồn lực. Với ch−ơng trình truyền hình, các đối t−ợng phải có các ph−ơng tiện là máy thu h×nh, ®iÖn th× míi cã thÓ tiÕp cËn ®−îc c¸c néi dung gi¸o dôc søc kháe qua ph−¬ng tiÖn nµy. Ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe ph¸t trªn v« tuyÕn truyÒn h×nh chñ yÕu lµ quá trình cung cấp thông tin, thông điệp một chiều, việc điều chỉnh, bổ sung, đánh giá hiÖu qu¶ th−êng khã kh¨n vµ chËm. Ngµy nay, truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe qua v« tuyÕn truyÒn h×nh ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn, lµ mét h×nh thøc gi¸o dôc hÊp dÉn v× kÕt hîp ®−îc c¶ ng«n ng÷, h×nh ảnh, màu sắc, âm thanh, thể loại phong phú nên thu hút đ−ợc sự chú ý của nhiều đối t−ợng, góp phần nâng cao hiểu biết, chuyển đổi hành vi và thái độ có hiệu quả hơn so víi mét sè h×nh thøc gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp kh¸c. 3.2.3. Video. Video là một loại ph−ơng tiện nghe nhìn hiện đại, là một dạng của truyền hình, nh−ng sử dụng video cho giáo dục sức khỏe chủ động hơn vô tuyến truyền hình. Video có thể sử dụng đ−ợc cho một nhóm khán giả đích. Kết hợp sử dụng video trong giáo dục sức khỏe trực tiếp th−ờng làm cho ch−ơng trình giáo dục sức khỏe sinh động. Video thu hút đ−ợc sự chú ý của đối t−ợng, ng−ời làm giáo dục sức khỏe có thể chủ động sử dụng các băng video trong các ch−ơng trình giáo dục sức khỏe. Tuy nhiên viÖc lµm phim video còng gièng nh− lµm c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc ph¸t trªn v« tuyÕn truyền hình là cần có thời gian, kỹ thuật và tiền để sản xuất các băng ghi hình. Các b¨ng ghi h×nh vÒ gi¸o dôc søc kháe cã thÓ sö dông ®−îc nhiÒu lÇn víi ®iÒu kiÖn lµ nã đ−ợc bảo quản tốt. Một điều kiện không thể thiếu đ−ợc đó là nơi tổ chức giáo dục sức kháe ph¶i cã tivi, ®Çu video vµ ®iÖn, ng−êi gi¸o dôc ph¶i biÕt kü thuËt sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn. Video nÕu dïng kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trùc tiÕp kh¸c nh− trong c¸c buæi nãi chuyÖn søc kháe, th¶o luËn nhãm sÏ ®em l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao. 91.

(92) 3.2.4. Tμi liÖu in Ên 3.2.4.1. B¸o, t¹p chÝ. Báo, tạp chí là loại ph−ơng tiện thông tin đại chúng khá phổ biến, có nhiều loại b¸o, t¹p chÝ cã thÓ ®¨ng t¶i c¸c bµi viÕt víi th«ng tin vÒ gi¸o dôc søc kháe. B¸o trung −ơng, báo địa ph−ơng, báo các ngành đều có thể lồng ghép các tin tức về bảo vệ và n©ng cao søc kháe. C¸c bµi viÕt, tin tøc vÒ phßng chèng bÖnh tËt, n©ng cao søc kháe cã thể đăng trên tất cả các loại báo, tạp chí, nh−ng cũng cần phải xem xét chọn vấn đề sức khỏe, bệnh tật đăng trên các báo phù hợp với ng−ời đọc. Trong hoạt động giáo dục sức kháe, kh«ng thÓ nµo thiÕu sù tham gia cña b¸o chÝ. ¦u ®iÓm cña b¸o chÝ lµ cung cÊp c¸c th«ng tin khoa häc vÒ b¶o vÖ søc kháe phßng tr¸nh bÖnh tËt mét c¸ch hÖ thèng, chính xác. Báo chí có thể đ−ợc l−u trữ lâu nên đối t−ợng có thời gian đọc đi đọc lại để tìm hiểu kỹ vấn đề sức khỏe mà họ quan tâm, hoặc có thể chuyển từ ng−ời này sang ng−êi kh¸c. B¸o chÝ còng cã thÓ chuyÓn t¶i c¸c th«ng tin gi¸o dôc qua c¸c tranh ¶nh. C¸c bµi viÕt vÒ gi¸o dôc søc kháe cã thÓ chän läc ®¨ng ë c¸c lo¹i b¸o, t¹p chÝ cho thích hợp với các đối t−ợng vì mỗi loại báo, tạp chí cũng có "đối t−ợng đích riêng của nó". Tuy có nhiều −u điểm nh−ng báo chí chỉ thuận lợi cho những ng−ời biết đọc và có kh¶ n¨ng mua ®−îc b¸o chÝ. Chó ý c¸c bµi viÕt ®¨ng trªn b¸o, t¹p chÝ cÇn sö dông ngôn ngữ phổ thông, viết ngắn gọn, xúc tích và đ−ợc kiểm duyệt để đảm bảo tính khoa häc, chÝnh x¸c, v× nÕu cã sai sãt th× khã söa. 3.2.4.2. Pan«, ¸p phÝch. Lµ nh÷ng tê giÊy lín hoÆc nh÷ng tÊm b¶ng vÏ c¸c bøc tranh vµ c¸c biÓu t−îng với lời ngắn gọn nhằm thể hiện một nội dung nhất định nào đó, ví dụ nguyên nhân của mét bÖnh, hËu qu¶ cña bÖnh, ®−êng l©y truyÒn chÝnh cña bÖnh.... Pan«, ¸p phÝch th−êng ®−îc dùng ë nh÷ng n¬i c«ng céng nªn nhiÒu ng−êi ®−îc biÕt vµ th−êng g©y ®−îc sù chó ý vµ suy nghÜ cña nhiÒu ng−êi. Khi s¶n xuÊt pan«, ¸p phÝch cÇn chó ý mét sè ®iÓm sau: − Xác định đối t−ợng đích phục vụ. − Xác định nội dung ý t−ởng muốn diễn đạt. − Chọn hình ảnh muốn diễn đạt ý t−ởng. − Chọn từ ngữ cần thiết để diễn đạt nội dung − Dùng màu sắc để nhấn mạnh vấn đề, thu hút sự chú ý. − Hình ảnh phải dễ hiểu, khi xem ng−ời ta hiểu đúng nội dung muốn nói về vấn đề gì. − Chỉ nên trình bày một vấn đề trong một tấm áp phích, trình bày nhiều ý t−ởng sÏ lµm rèi vµ g©y nhÇm lÉn cho mäi ng−êi. − Càng đơn giản, càng ít chữ càng tốt để ng−ời không biết đọc cũng có thể hiểu đ−ợc. − Pan«, ¸p phÝch cã thÓ dïng riªng lÎ hoÆc kÕt hîp víi c¸c ph−¬ng tiÖn kh¸c nh− phèi hîp trong buæi gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp, c¸c cuéc triÓn l·m, hç trî buæi chiÕu phim, diÔn kÞch... Khi dïng pan«, ¸p phÝch cÇn chó ý tr¸nh m−a giã lµm háng pan«, ¸p phÝch. 92.

(93) 3.2.4.3. Tranh lËt hay s¸ch lËt. Tranh lật (hay sách lật) là một bộ các bức tranh, ảnh trình bày một vấn đề, một câu chuyện mang tính giáo dục, đ−ợc đóng thành tập, có gáy xoắn ở mép trên và có đế bằng bìa cứng để có thể đặt trên bàn, lật từng trang khi sử dụng. Th−ờng mặt tr−ớc mỗi trang là các bức tranh đ−ợc vẽ hay ảnh chụp về chủ đề giáo dục, mặt sau là các thông tin ng¾n gän hoÆc lêi gi¶i thÝch. Tranh lËt còng cã thÓ tr×nh bµy mét bµi häc theo tr×nh tự về vấn đề sức khỏe nào đó một cách đơn giản để ng−ời đọc có thể hiểu đ−ợc vấn đề. Tranh hay s¸ch lËt th−êng ®−îc dïng kÕt hîp khi gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp. Khi sö dông tranh hay s¸ch lËt cÇn chØ cho mäi ng−êi thÊy râ rµng h×nh vÏ vµ dïng lêi nãi thông th−ờng dễ hiểu để giải thích thêm các hình vẽ. Sau khi giới thiệu xong một bộ tranh lật cần tóm tắt nội dung chính của tranh lật cho đối t−ợng dễ nhớ. Tranh lật hay sách lật có thể gây đ−ợc sự chú ý của đối t−ợng qua các hình ảnh sinh động và lời chú giải ngắn gọn. 3.2.4.4. Tê r¬i (tê b−ím). Tê r¬i lµ lo¹i Ên phÈm th−êng ®−îc sö dông phæ biÕn nhÊt trong TT-GDSK. Mét tờ rơi đơn giản nhất là một trang giấy đơn, in trên cả hai mặt và gập đôi hoặc ba. Tờ r¬i cã thÓ bao gåm nhiÒu trang giÊy. Mét lo¹i tê r¬i cã tõ n¨m trang trë lªn th−êng ®−îc gäi d−íi thuËt ng÷ “s¸ch bá tói”. Tê r¬i cã thÓ gióp Ých cho c¸ nh©n vµ cã gi¸ trÞ trong c¸c cuéc th¶o luËn nhãm vµ phôc vô cho viÖc nh¾c l¹i nh÷ng ®iÓm chÝnh cña chñ đề TT-GDSK đã làm. Tờ rơi có tranh ảnh hấp dẫn cũng có thể phát cho những ng−ời không biết đọc, họ sẽ nhờ những ng−ời khác đọc giúp họ. Tờ rơi rất có ích cho những chủ đề nhạy cảm và tế nhị nh− giới tính, bệnh lây truyền qua đ−ờng tình dục... khi một số đối t−ợng ngại hỏi trực tiếp nh−ng lại có thể sử dụng một tờ rơi và đọc những thông tin trong đó. Những tờ rơi về một số vấn đề sức khỏe bệnh tật phổ biến có thể đã đ−ợc sản xuất sẵn để dùng trong các ch−ơng trình TT-GDSK của cán bộ y tế. Tuy nhiên, các tờ rơi đã đ−ợc sản xuất sẵn có thể không thích hợp khi cán bộ TT-GDSK sử dụng ở một địa ph−ơng cụ thể, do ngôn ngữ, hình ảnh hoặc nội dung nên đôi khi phải sản xuất những tờ rơi cho riêng từng cộng đồng. Khi sản xuất tờ rơi phải tính đến giá thành. Tờ r¬i kh«ng thÓ s¶n xuÊt víi gi¸ qu¸ cao, b»ng c¸ch s¶n xuÊt hµng lo¹t tê r¬i vÒ mét chñ đề cần TT-GDSK cho nhiều ng−ời, sẽ giảm giá thành. Mét ®iÓm khëi ®Çu cã lîi lµ xem xÐt tham kh¶o c¸c tê r¬i do c¸c ch−¬ng tr×nh kh¸c s¶n xuÊt hoÆc tõ n−íc ngoµi. Tõ viÖc tham kh¶o c¸c tê r¬i cã s½n sÏ gióp cho ng−ời thực hiện TT-GDSK có những ý t−ởng làm thế nào sửa đổi các nội dung và hình thức cho phù hợp với hoàn cảnh của địa ph−ơng và đối t−ợng đích. Hãy sử dụng ngôn ngữ đơn giản với tranh ảnh và thử nghiệm tr−ớc để chắc chắn đối t−ợng hiểu đ−ợc. Luôn luôn kèm theo một địa chỉ h−ớng dẫn trên tờ rơi để mọi ng−ời có thể tìm hiểu những thông tin cụ thể hơn khi họ quan tâm. Hãy phát cho đối t−ợng trong các cuộc nãi chuyÖn vµ trong c¸c buæi häp ®−îc tæ chøc ë nh÷ng n¬i c«ng céng vµ chuÈn bÞ s½n sàng để sử dụng sau một ch−ơng trình phát thanh hay truyền hình. Hãy suy nghĩ chọn một số địa điểm trong cộng đồng, nơi đó ta có thể đặt các tờ rơi và mọi ng−ời đi qua đó để xem. Hãy tìm những dịp để phân phát các tờ rơi, ví dụ nh− sử dụng tờ rơi khi phát l−ơng, khi phát phiếu bầu cử, khi ng−ời bệnh đến các phòng khám, cửa hàng bán thuốc, khi cán bộ y tế đến thăm hộ gia đình, trong các buổi truyền thông-giáo dục sức khỏe trực tiếp cho cá nhân, nhóm và cộng đồng. 93.

(94) Một danh mục kiểm tra đơn giản mà chúng ta có thể sử dụng để kiểm tra các tờ r¬i lµ: − Cã g©y sù chó ý khi nh×n vµo kh«ng? − Có mang những thông tin thích hợp cho các đối t−ợng không? − Cã tr¸nh ®−îc nh÷ng th«ng tin kh«ng thÝch hîp kh«ng? − Ngôn ngữ trong đó có dễ đọc không? − Tranh ¶nh cã dÔ xem vµ b¾t m¾t kh«ng? − Những lời khuyên thể hiện trong đó có thực tế và mang tính khả thi không? − Có cung cấp những thông tin đặc biệt mà những đối t−ợng thực sự muốn biết? − Cã cho mäi ng−êi biÕt chç nµo cã thÓ t×m hiÓu thªm th«ng tin chi tiÕt h¬n nÕu cÇn? 3.2.4.5. Mét sè tμi liÖu in Ên kh¸c. Mét sè c¸c lo¹i tµi liÖu kh¸c còng ®−îc sö dông phèi hîp trong khi gi¸o dôc søc khỏe gián tiếp nh− các tranh chuyện về sức khỏe, các cuốn sách chuyên đề mỏng, sách hỏi đáp về các vấn đề bệnh tật sức khỏe.... các loại này th−ờng đ−ợc sử dụng phối hợp víi c¸c lo¹i ph−¬ng tiÖn kh¸c khi thùc hiÖn TT-GDSK. 3.2.5. B¶ng tin. Bảng tin có thể đặt ở những nơi công cộng, khu trung tâm của cộng đồng. Các khẩu hiệu, tranh cổ động với mục đích giáo dục sức khỏe cho cộng đồng có thể đ−ợc kÎ, vÏ trªn c¸c b¶ng tin, c¸c bøc t−êng, c©u l¹c bé, trô së c«ng céng... nh÷ng n¬i cã thÓ thu hót ®−îc sù chó ý cña nhiÒu ng−êi. C¸c bøc tranh cã thÓ vÏ d−íi d¹ng tranh hµi h−ớc, châm biếm, đả kích vào các hành vi có hại cho sức khỏe, với việc sử dụng ngôn ngữ của cộng đồng kèm theo sẽ có tác dụng giáo dục tốt. Bảng tin ngoài việc kẻ, vẽ tranh, khẩu hiệu thì còn có thể nêu các tin tức về bệnh tật tại địa ph−ơng, h−ớng dẫn ng¾n gän c¸ch phßng chèng. B¶ng tin còng cã thÓ nªu nh÷ng g−¬ng ng−êi tèt, viÖc tèt trong cộng đồng đã thực hiện chăm sóc sức khỏe tốt và có các hành vi lành mạnh có lîi cho søc kháe. B¶ng tin lµ mét ph−¬ng tiÖn cã thÓ cung cÊp ®−îc nhiÒu th«ng tin vÒ sức khỏe nên cần đ−ợc xây dựng và sử dụng với mục đích TT-GDSK tại cộng đồng. 3.3. C¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp 3.3.1. Tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. Nói chuyện giáo dục sức khỏe theo chủ đề là ng−ời thực hiện giáo dục sức khỏe trình bày về một chủ đề sức khỏe, bệnh tật nào đó tr−ớc một nhóm nhiều ng−ời. Bất kỳ các chủ đề nào về bệnh tật, sức khỏe cũng có thể tổ chức nói chuyện với mục đích giáo dôc, vÝ dô nh− nãi chuyÖn vÒ bÖnh suy dinh d−ìng ë trÎ em vµ c¸ch phßng chèng, bÖnh tiªu ch¶y, bÖnh b−íu cæ, vÖ sinh m«i tr−êng, HIV/AIDS v.v... Khi gi¸o dôc søc khỏe qua nói chuyện chuyên đề, chúng ta muốn mọi ng−ời phát triển khả năng tiếp thu 94.

(95) độc lập, suy nghĩ vận dụng cách giải quyết vấn đề của chính bản thân họ. Tổ chức các cuéc nãi chuyÖn søc kháe gióp cho mäi ng−êi trùc tiÕp ®−îc nghe nh÷ng th«ng tin míi nhất về các vấn đề sức khỏe liên quan tới họ, tới gia đình và cộng đồng họ. Các cuộc nói chuyện sức khỏe có tác dụng chủ yếu là thay đổi nhận thức của đối t−ợng và giúp đối t−ợng suy nghĩ h−ớng tới việc thay đổi thái độ và hành vi. Tuy nhiên nếu chỉ tổ chức nói chuyện sức khỏe thì không đảm bảo là đối t−ợng có thay đổi hành vi hay kh«ng mµ cÇn ph¶i kÕt hîp víi nhiÒu biÖn ph¸p gi¸o dôc vµ sù hç trî kh¸c. Khi nhãm đối t−ợng đông, không có khả năng tổ chức các cuộc thảo luận nhóm nhỏ vì thiếu ng−ời, không có đủ thời gian và nguồn lực khác, hoặc khi có cơ hội nh− kết hợp với các cuộc họp của cộng đồng của các đoàn thể, của các tổ chức xã hội... thì nên tổ chức nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe (c¸c b−íc tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe xin xem bài: Truyền thông-giáo dục sức khỏe với cộng đồng). 3.3.2. Tæ chøc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. Tổ chức thảo luận nhóm với mục đích giáo dục sức khỏe là một ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe với nhóm mang lại kết quả tốt. Trong thảo luận nhóm các đối t−ợng có dịp đ−ợc suy nghĩ và phát biểu ý kiến của mình tr−ớc nhóm về các vấn đề sức khỏe liên quan, qua đó thể hiện đ−ợc kiến thức và kinh nghiệm của ng−ời tham dự thảo luËn. Nh÷ng ng−êi tham gia th¶o luËn nhãm qua l¾ng nghe ý kiÕn cña nh÷ng ng−êi khác sẽ thu đ−ợc thêm kiến thức, giúp họ hiểu rõ về các vấn đề sức khỏe của họ, thấy râ gi¸ trÞ, lîi Ých cña c¸c thùc hµnh cã lîi cho søc kháe vµ cã thªm c¸c kinh nghiÖm giải quyết vấn đề. Trong một số tr−ờng hợp cụ thể, tham gia thảo luận sẽ giúp các cá nhân nhận ra nhu cầu chăm sóc sức khỏe của họ và cuối cùng họ có thể đi đến thống nhất về quan điểm, có thái độ tích cực và hành động đúng đắn để nâng cao sức khỏe cho cá nhân, gia đình và cộng đồng. Vai trò của ng−ời h−ớng dẫn thảo luận là bổ sung các kiến thức, thái độ và h−ớng dẫn các thực hành cho ng−ời tham dự để có thể giải quyết vấn đề sức khỏe của họ. Rất nhiều các chủ đề sức khỏe, bệnh tật có thể chọn cho thảo luận nhóm ở cộng đồng, đó là những vấn đề sức khỏe th−ờng gặp nh− vệ sinh môi tr−êng, vÖ sinh c¸ nh©n, dinh d−ìng an toµn thùc phÈm, c¸c dÞch bÖnh phæ biÕn, phßng chống tai nạn, ngộ độc, sử dụng thuốc an toàn, chăm sóc sức khỏe sinh sản, kế hoạch hoá gia đình.... Lựa chọn chủ đề cho thảo luận nhóm tùy thuộc vào nhu cầu −u tiên của các nhóm đối t−ợng (các b−ớc tổ chức thảo luận nhóm giáo dục sức khỏe xin xem trong bµi: TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi nhãm). 3.3.3. Tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại hộ gia đình. Đến thăm từng hộ gia đình để thực hiện TT-GDSK là một ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe trực tiếp cho một nhóm đặc biệt là các thành viên trong một hộ gia đình. Thực hiện giáo dục sức khỏe tại hộ gia đình là ph−ơng pháp TT-GDSK trực tiếp mang l¹i hiÖu qu¶ cao v× cã nhiÒu −u ®iÓm. §©y lµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe rÊt phï hîp víi c¸c c¸n bé y tÕ, c¸n bé gi¸o dôc søc kháe c«ng t¸c t¹i tuyÕn y tÕ c¬ sở, những ng−ời sát nhất với cộng đồng. Đặc biệt với cán bộ y tế xã, ph−ờng, cán bộ của một số ch−ơng trình y tế can thiệp tại cộng đồng là những ng−ời có nhiều cơ hội và điều kiện tốt để lồng ghép hoạt động hàng ngày với đến thăm và thực hiện TTGDSK tại gia đình. 95.

(96) Để làm tốt công tác chăm sóc sức khỏe cộng đồng thì ng−ời cán bộ y tế, nhất là những ng−ời công tác tại tuyến cơ sở không thể thiếu hoạt động đến thăm hộ gia đình và thực hiện giáo dục sức khỏe cho gia đình (các b−ớc tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại hộ gia đình xin xem trong bài: Truyền thông-giáo dục sức khỏe với nhóm). 3.3.4. T− vÊn gi¸o dôc søc kháe cho c¸ nh©n. T− vấn là một hình thức th−ờng đ−ợc sử dụng trong giáo dục sức khỏe, đặc biệt có kết quả tốt đối với các cá nhân và gia đình có những vấn đề sức khỏe nhạy cảm. Ngày nay t− vấn giáo dục sức khỏe cho cá nhân trở thành những hoạt động thông th−ờng của nhiều cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK. T− vấn có thể là những hoạt động hàng ngày liên quan đến công tác chuyên môn, cũng có thể là những hoạt động mang tính chuyên sâu với những tình huống phức tạp đòi hỏi phải có các chuyên gia. Trong khi t− vấn, ng−ời t− vấn tìm hiểu vấn đề của đối t−ợng, cung cấp thông tin cho đối t−ợng, động viên đối t−ợng suy nghĩ vấn đề của họ. Từ đó giúp họ hiểu rõ đ−ợc nguyên nhân của vấn đề và chọn các hành động riêng để giải quyết vấn đề. T− vấn có vai trò quan trọng hỗ trợ tâm lý cho đối t−ợng khi họ hoang mang lo sợ về vấn đề sức khỏe nghiªm träng cña m×nh. Trong mọi tr−ờng hợp, ng−ời t− vấn cần đảm bảo giữ bí mật thông tin của đối t−ợng, đặc biệt với các đối t−ợng mắc các bệnh xã hội dễ bị định kiến nh− nhiễm HIV/AIDS, bệnh lây truyền qua đ−ờng tình dục... Ng−ời t− vấn th−ờng chủ động giúp cho đối t−ợng quyết định các vấn đề sức khỏe có liên quan đến đời sống, tạo dựng lòng tự tin, gỡ bỏ các định kiến trong mối quan hệ bạn bè, gia đình, cộng đồng. T− vấn giúp cho đối t−ợng và gia đình, cộng đồng có hiểu biết đúng đắn về vấn đề của họ, có thái độ thích hợp và lựa chọn các biện pháp giải quyết phù hợp nhất. Khi t− vÊn ng−êi t− vÊn gi¸o dôc søc kháe cÇn ®−a ra c¸c th«ng tin quan träng, chính xác để đối t−ợng có thể tự đánh giá, thấy đ−ợc rõ vấn đề của họ và có thể tự suy nghĩ những vấn đề mà họ phải đ−ơng đầu, cuối cùng giúp họ đ−a ra các quyết định đúng đắn để có thể giải quyết vấn đề của họ một cách tốt nhất. Điều quan trọng là ng−ời t− vấn phải tạo ra đ−ợc niềm tin cho đối t−ợng để họ có cơ sở cho sự thay đổi hành vi phù hợp. Tuỳ theo đối t−ợng, phong tục tập quán, hoàn cảnh cụ thể của từng địa ph−ơng, từng nơi, từng lúc, mà chọn ph−ơng pháp t− vấn cho thÝch hîp. T− vÊn cã thÓ lµ nh÷ng buæi tiÕp xóc, th¶o luËn chÝnh thøc hoÆc kh«ng chÝnh thøc. Trong thùc tÕ nh÷ng buæi tiÕp xóc th¶o luËn, t− vÊn kh«ng chÝnh thøc còng cã thÓ ®−a l¹i kÕt qu¶ tèt. T− vÊn th−êng cã vai trß quan träng cho nh÷ng ng−êi bÞ bệnh đặc biệt, ví dụ nh− nhiễm HIV/AIDS, lao, phong, trầm cảm... Khi một ng−ời đ−ợc chẩn đoán là HIV (+) hoặc bị AIDS có hàng loạt vấn đề xảy ra với họ. Tình cảm cuộc sống gia đình đảo lộn, định kiến xã hội, những ng−ời xung quanh xa lánh kỳ thị, mất việc làm, giảm thu nhập... những thay đổi này dẫn đến những khủng hoảng tinh thần, tâm lý, niềm tin của đối t−ợng cũng nh− của những ng−ời thân trong gia đình họ. Công tác t− vấn phải hết sức linh hoạt, năng động để có thể giúp đỡ đối t−ợng v−ợt qua đ−ợc những khủng hoảng và hoà nhập đ−ợc với cộng đồng. T− vấn giúp đối t−ợng, gia đình họ và cộng đồng thay đổi những hành vi nhất định để giải quyết vấn đề của đối t−ợng đang tồn tại hoặc chấp nhận sự tồn tại của vấn đề. T− vấn giải quyết những vấn đề sức khỏe của cá nhân, qua đó có thể giúp bảo vệ sức khỏe cho gia đình của đối t−ợng và cho cả cộng đồng. 96.

(97) 3.3.5. Các ph−ơng pháp TT-GDSK trực tiếp khác ở cộng đồng. Dựa vào tình hình cụ thể của cộng đồng và điều kiện của các cơ sở y tế, có thể tổ chức một số ph−ơng pháp TT-GDSK khác ở cộng đồng nếu điều kiện cho phép. 3.3.5.1. KÓ chuyÖn KÓ chuyÖn lµ mét ph−¬ng ph¸p cã thÓ sö dông trong TT-GDSK kÕt hîp víi c¸c ph−ơng pháp khác. Các câu chuyện th−ờng đ−ợc xây dựng dựa trên những vấn đề xảy ra trong thực tế, có thể đ−ợc nhân cách hoá, qua đó có tác động gây đ−ợc nhiều ảnh h−ëng h¬n lµ c¸c bµi nãi bµi viÕt. Mäi ng−êi th−êng thÝch nghe c¸c c©u chuyÖn h¬n; hä cã thÓ c¶m nhËn ®−îc c¶m xóc cña c¸c nh©n vËt trong c¸c c©u chuyÖn. Qua kÓ chuyÖn lµm cho mäi ng−êi nhí c¸c th«ng tin tèt h¬n mét bµi diÔn thuyÕt hay mét bµi giảng. Các câu chuyện có thể đ−ợc hiểu cụ thể, chính xác qua đó giúp cho mọi ng−ời tìm cho họ những nguyên tắc riêng. Chủ đề sức khỏe có thể là phần cốt lõi của câu chuyện. Một cách tiếp cận khác là xây dựng cốt truyện dựa trên các chủ đề có sức cuốn hút cao và đ−a các vấn đề có liên quan đến sức khỏe. Các câu chuyện có thể là những vấn đề có thật trong thực tế, hoặc mô phỏng dựa theo các vấn đề thực tế, đ−ợc nªu ra nh− c¸c vÝ dô minh ho¹ cho nh÷ng néi dung cÇn TT-GDSK. Mét c©u chuyÖn hay, rµnh m¹ch sÏ kÝch thÝch sù h−ëng øng cña mäi ng−êi khi họ nhận thấy những điều đ−ợc thể hiện trong câu chuyện có liên quan đến cuộc sống của họ. Ng−ời kể chuyện cần phải kể một cách hấp dẫn bằng việc thay đổi âm điệu, d¸ng vÎ, cö chØ cho phï hîp víi tõng nh©n vËt, t×nh tiÕt trong c©u chuyÖn. Ng−êi nghe sẽ bị cuốn hút vào câu chuyện khi bạn đặt ra những câu hỏi nh−: “Vậy bây giờ bạn cho r»ng ®iÒu g× s¾p x¶y ra?”. NÕu mäi ng−êi tin vµo c©u chuyÖn vµ thÊy ®−îc tÝnh c¸ch cña c¸c nh©n vËt trong chuyÖn, hä sÏ thÝch thó h¬n vµ ghi nhí c¸c th«ng ®iÖp, cã những hành động làm thay đổi tình trạng sức khỏe của họ và làm theo những hành vi n©ng cao søc kháe. 3.3.5.2. Tr×nh diÔn Tr×nh diÔn th−êng kÕt hîp thùc hiÖn víi c¸c ph−¬ng ph¸p t− vÊn, th¶o luËn nhãm giáo dục sức khỏe. Trình diễn giúp đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe vừa hiểu thêm kiÕn thøc, võa häc kü n¨ng, nghÜa lµ phèi hîp c¶ lý thuyÕt vµ thùc hµnh. VÝ dô nh− tr×nh diÔn pha Oresol, dung dÞch muèi ®−êng cho trÎ uèng khi bÞ tiªu ch¶y, tr×nh diÔn viÖc chuÈn bÞ vµ chÕ biÕn thøc ¨n sam cho trÎ, tr×nh diÔn sö dông bao cao su... Tr×nh diÔn cã thÓ thùc hiÖn víi nhãm hay víi c¸ nh©n. Thùc hiÖn tr×nh diÔn còng ph¶i lËp kÕ hoạch cụ thể gồm các b−ớc chuẩn bị, thực hiện và kết thúc. Khi quyết định trình diễn phải xác định rõ đối t−ợng giáo dục sức khỏe cần học kỹ năng gì. Phải chuẩn bị các ph−ơng tiện, dụng cụ, mô hình hiện vật... cụ thể để thực hiện trình diễn và cho đối t−ợng thực hành. Cần tổ chức ở nơi đủ rộng để đối t−ợng theo dõi đ−ợc và tiến hành thùc hµnh kü n¨ng. Khi tiÕn hµnh tr×nh diÔn ph¶i thùc hiÖn tõng b−íc râ rµng, kÌm theo lời mô tả động tác và diễn giải. Ng−ời h−ớng dẫn trình diễn xong cần tóm tắt lại c¸c b−íc thùc hµnh vµ yªu cÇu nh÷ng ng−êi tham dù thùc hµnh c¸c kü n¨ng. Giµnh thời gian cho đối t−ợng thực hành kỹ năng là rất cần thiết và ng−ời h−ớng dẫn cần quan sát khi đối t−ợng thực hành để giúp đỡ đối t−ợng sửa chữa những thực hành ch−a 97.

(98) đúng. Sau khi các đối t−ợng đã có thời gian thực hành cần mời một số đối t−ợng trình diễn lại tr−ớc nhóm và yêu cầu những ng−ời khác theo dõi, cho ý kiến đóng góp nhận xét. Nếu có điều kiện cần lặp lại trình diễn để đối t−ợng thực hành nhiều lần cho thành th¹o kü n¨ng. 3.3.5.3. TriÓn l·m Các tranh ảnh, panô, áp phích, tờ rơi, mô hình, hiện vật liên quan đến những vấn đề sức khỏe bệnh tật nếu có nhiều có thể tổ chức triển lãm tại các địa điểm thích hợp trong céng céng nh− t¹i c©u l¹c bé, tr¹m y tÕ, nhµ v¨n ho¸, héi tr−êng th«n, x·... Khi tổ chức triển lãm cần chọn thời gian và thông báo rõ để đối t−ợng đến xem. Tại nơi triÓn l·m cã thÓ kÕt hîp sö dông c¸c b¨ng h×nh video, cã ng−êi thuyÕt tr×nh vµ gi¶ng giải để đối t−ợng hiểu rõ vấn đề sức khỏe, bệnh tật liên quan. 3.3.5.4. Tæ chøc sinh ho¹t c©u l¹c bé, v¨n ho¸, v¨n nghÖ lång ghÐp víi TT-GDSK §©y lµ ph−¬ng ph¸p nÕu cã kh¶ n¨ng tæ chøc sÏ thu hót ®−îc nhiÒu ng−êi tham dự. Có thể phát huy đ−ợc bản sắc, tiềm năng văn hoá của cộng đồng, tính giáo dục có thể sẽ rất sâu sắc. Khi tổ chức các hoạt động câu lạc bộ sức khỏe, sinh hoạt văn hoá, văn nghệ nên thông báo rộng rãi cho các thành viên cộng đồng tham gia. Có thể tổ chøc c¸c cuéc thi trùc tiÕp t×m hiÓu vÒ søc kháe, bÖnh tËt, m«i tr−êng... sÏ rÊt hÊp dÉn. Cần phối hợp chặt chẽ với các cá nhân, tổ chức, ban ngành, đoàn thể liên quan để tổ chức. Nên có hình thức động viên thích hợp với các cá nhân, tổ chức, đơn vị có nhiều đóng góp, sáng tạo và tiết mục đạt chất l−ợng tốt. Tãm l¹i cã hai lo¹i ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc søc kháe: Gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp vµ gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp. Trong mçi lo¹i ph−¬ng ph¸p l¹i cã c¸c ph−¬ng ph¸p khác nhau. Mỗi ph−ơng pháp đều có các yêu cầu về điều kiện để thực hiện. Mỗi ph−ơng pháp cụ thể đều có các −u điểm và các hạn chế nhất định. Muốn đạt kết quả và hiệu quả cao, cách tốt nhất là cán bộ TT-GDSK phải nghiên cứu để phối hợp các ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn mét c¸ch hîp lý, c¨n cø vµo nguån lùc vµ t×nh h×nh thùc tế của cộng đồng. tù l−îng gi¸. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng ph¸p TT-GDSK. 2. Tr×nh bµy c¸ch ph©n lo¹i ph−¬ng tiÖn vµ ph−¬ng ph¸p TT-GDSK. 3. Nêu các câu hỏi đặt ra khi lựa chọn ph−ơng tiện TT-GDSK. 4. So sánh các đặc điểm của thông tin đại chúng và truyền thông trực tiếp. 5. Tr×nh bµy kh¸i qu¸t c¸c ph−¬ng ph¸p TT-GDSK gi¸n tiÕp vµ trùc tiÕp.. 98.

(99) Bµi 7. Truyền thông-giáo dục sức khỏe với cộng đồng. Môc tiªu. 1. Trình bày các b−ớc và các đối tác chính cần thu hút tham gia truyền thônggiáo dục sức khỏe tại cộng đồng. 2. Tr×nh bµy c¸c b−íc trong tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. 1. Khái niệm về tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng 1.1. Kh¸i niÖm. Những ng−ời sống cùng nhau trong một vùng lãnh thổ có các mối quan hệ để cùng tồn tại và phát triển, chia sẻ những tình cảm, sự quan tâm, quyền lợi, giúp đỡ lẫn nhau, có lịch sử, nền văn hoá chung... hình thành những cộng đồng. Trong thực tế có những vấn đề sức khỏe mà mỗi cá nhân có thể giải quyết đ−ợc bằng những hành vi của chính họ, nh−ng có nhiều vấn đề sức khỏe đòi hỏi phải có sự hợp tác của nhiều ng−ời sống trong cộng đồng thì mới giải quyết đ−ợc, nhất là các vấn đề liên quan đến n−ớc sạch, vệ sinh môi tr−ờng sống, đến phòng các bệnh dịch nguy hiểm, các bệnh xã hội. Truyền thông-giáo dục sức khỏe cho cộng đồng là một hoạt động không thể thiếu trong đời sống hàng ngày nhằm đáp ứng nhu cầu chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Truyền thông-giáo dục sức khỏe cho cộng đồng ở đây đ−ợc hiểu là truyền thông-giáo dục sức khỏe cho số đông ng−ời, trong cùng một thời gian, nhằm giải quyết các vấn đề sức khỏe phổ biến của cộng đồng hay phòng chống bệnh tật nâng cao sức khỏe cho nhiÒu ng−êi. Tất cả các ph−ơng pháp truyền thông-giáo dục sức khỏe trực tiếp và gián tiếp đều có thể sử dụng để TT-GDSK cho cộng đồng. Hiện nay các ph−ơng tiện thông tin đại chúng nh− truyền thanh, truyền hình, các ấn phẩm đ−ợc sử dụng rộng rãi để TT-GDSK cho cộng đồng vì có −u điểm là chuyển tải thông điệp nhanh, cùng thời gian có thể đến với nhiều ng−ời trong cộng đồng. Các ph−ơng pháp giáo dục sức khỏe trực tiếp cho cộng đồng đạt đ−ợc kết quả và hiệu quả cao nh−ng đòi hỏi phải có thời gian và nhất là nguån nh©n lùc. Lùa chän ph−¬ng ph¸p vµ c¸c ph−¬ng tiÖn hç trî qu¸ tr×nh TT-GDSK t¹i céng đồng phụ thuộc vào những mục tiêu mong muốn đạt đ−ợc, cũng nh− phụ thuộc vào đối t−ợng đích và các nguồn lực đ−ợc huy động. Thêm vào đó cần phải xem xét giá cả thực tế, sự phức tạp và khả năng thực thi. Nếu tại một cộng đồng ở vùng xa, miền núi thì rất có thể ở đó không có khả năng tiếp cận với các ph−ơng tiện thông tin đại chúng nh− đài, ti vi và báo chí. Một gợi ý có ích cho lập kế hoạch ch−ơng trình giáo dục sức khỏe tại cộng đồng là ng−ời TT-GDSK hãy bắt đầu bằng các ph−ơng pháp đơn giản, nh− sử dụng đài địa ph−ơng, tờ rơi, panô và đánh giá hiệu quả của các ph−ơng pháp 99.

(100) đó. Nếu các ph−ơng pháp đơn giản không có hiệu quả thì cần sử dụng các ph−ơng pháp khác bao gồm đẩy mạnh hoạt động TT-GDSK trực tiếp giữa ng−ời với ng−ời. Linh ho¹t trong chän lùa c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn TT-GDSK, biÕt dùa vµo hoµn cảnh thực tế cộng đồng là một trong các yếu tố quan trọng góp phần cho sự thành công của các ch−ơng trình TT-GDSK tại cộng đồng. Thực hiện TT-GDSK cho cộng đồng cần phải linh hoạt, căn cứ vào thực tế cộng động và nhu cầu chăm sóc sức khỏe cộng đồng, chú ý đến các vấn đề sức khỏe phổ biến th−ờng gặp. Tại cộng đồng có thể sử dụng phối hợp các ph−ơng pháp trực tiếp và gián tiếp trong các hoạt động TT-GDSK th−ờng xuyên cũng nh− trong những chiến dÞch TT-GDSK. 1.2. Các b−ớc chính trong tổ chức TT-GDSK và các đối tác cần thu hút tham gia TT-GDSK tại cộng đồng 1.2.1. Các b−ớc chính trong tổ chức TT-GDSK tại cộng đồng. Bất kỳ tổ chức một hoạt động TT-GDSK nào ở cộng đồng, cả trực tiếp hay gián tiếp, cả cho cá nhân, nhóm hay nhiều ng−ời, trong chiến dịch hay hoạt động th−ờng xuyên, đều cần chú ý thực hiện theo 3 b−ớc chính nh− sau để đảm bảo cho hoạt động TT-GDSK đạt kết quả tốt. B−íc 1: ChuÈn bÞ Chuẩn bị là b−ớc đầu tiên quan trọng quyết định đến sự thành công của hoạt động TT-GDSK. Những nội dung cần chú ý trong b−ớc chuẩn bị là: − Chän thêi gian thÝch hîp. − Chuẩn bị địa điểm thích hợp . − Chuẩn bị chủ đề và nội dung cụ thể để TT-GDSK phù hợp. − Chuẩn bị đủ các ph−ơng tiện, tài liệu cần thiết. − Xác định và lựa chọn đối t−ợng cần đ−ợc TT-GDSK. − Chuẩn bị những ng−ời tổ chức và phối hợp hỗ trợ thực hiện hoạt động TT-GDSK. − Lập kế hoạch chi tiết, cụ thể cho thực hiện từng hoạt động TT-GDSK. − Tranh thủ sự giúp đỡ, phối hợp của những ng−ời có uy tín, những ng−ời lãnh đạo cộng đồng và các tổ chức, chính quyền, đoàn thể xã hội trong cộng đồng. B−íc 2: Thùc hiÖn Khi thực hiện các hoạt động TT-GDSK cần chú ý đến một số điểm cơ bản nh− sau: − Làm quen, giới thiệu cả ng−ời thực hiện TT-GDSK và đối t−ợng đ−ợc TTGDSK tạo nên không khí thân mật ngay từ b−ớc đầu. − Nªu môc tiªu cña buæi TT-GDSK râ rµng. − Thực hiện các nội dung TT-GDSK theo đúng kế hoạch đã đ−ợc chuẩn bị. − Bằng nhiều cách linh hoạt để khuyến khích, động viên đối t−ợng tham gia. 100.

(101) − Sử dụng các ngôn từ phù hợp với đối t−ợng, với văn hoá, phong tục tập quán cộng đồng. − Phèi hîp sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn, tµi liÖu, vÝ dô minh ho¹ thÝch hîp. − Cần chú ý đến các ví dụ thực tế của từng cộng đồng. − Sau mçi phÇn néi dung cÇn tãm t¾t vµ nhÊn m¹nh nh÷ng ®iÒu cèt lâi. B−íc 3: KÕt thóc − Kiểm tra lại nhận thức của đối t−ợng (nếu là các hoạt động TT-GDSK trực tiếp). − Tãm t¾t c¸c néi dung chñ chèt vµ nh÷ng viÖc cÇn lµm. − Cảm ơn sự tham gia của các đối t−ợng. − Tiếp tục tạo điều kiện hỗ trợ đối t−ợng nếu có yêu cầu. − Rút ra các bài học kinh nghiệm để tổ chức triển khai các hoạt động tiếp theo. 1.2.2. Các đối tác cần thu hút tham gia TT-GDSK tại cộng đồng. NÕu chØ ngµnh y tÕ vµ c¸n bé y tÕ thùc hiÖn nhiÖm vô TT-GDSK th× kÕt qu¶ h¹n chế và không đáp ứng đ−ợc nhu cầu chăm sóc sức khỏe cho cộng đồng. Lồng ghép và phèi hîp liªn ngµnh lµ mét nguyªn t¾c ph¶i lu«n ®−îc chó ý khi thùc hiÖn TT-GDSK t¹i cộng đồng. Nếu cán bộ y tế thực hiện TT-GDSK không có sự tham gia, phối hợp của cộng đồng, của các tổ chức chính quyền, ban ngành, đoàn thể sẽ rất khó thành công. Thông th−ờng mỗi cộng đồng đều có cấu trúc và tổ chức nhất định, có thể dựa vào đó để thực hiện hoạt động TT-GDSK. Trong mỗi cộng đồng, ví dụ nh− các làng bản, thôn ấp, tổ dân phố đều có những ng−ời đ−ợc nhân dân kính trọng và tin t−ởng. Họ đ−ợc kính trọng và cộng đồng tin t−ởng vì khả năng chuyên môn, nghề nghiệp, đạo đức lối sống, kinh nghiệm và sự sẵn sàng giúp đỡ mọi ng−ời. Đến cộng đồng nào muèn thùc hiÖn TT-GDSK cã thÓ tranh thñ sù ñng hé cña nh÷ng ng−êi cã uy tÝn, ®−îc cộng đồng kính trọng. Họ có thể là: − Những ng−ời lãnh đạo Đảng, Chính quyền địa ph−ơng ở huyện, xã, thôn bản, côm d©n c−, khèi phè. − Những ng−ời lãnh đạo các ban ngành, đoàn thể nh− y tế, văn hoá, thông tin, gi¸o dôc, héi phô n÷, ®oµn thanh niªn, héi n«ng d©n tËp thÓ, héi cùu chiÕn binh, hội chữ thập đỏ, hội ng−ời cao tuổi, các câu lạc bộ.... − Những ng−ời có đóng góp nhiều cho cộng đồng và đ−ợc cộng đồng tín nhiệm nh− c¸c giµ lµng, tr−ëng b¶n, tr−ëng hä, linh môc, s− s·i, thÇy c« gi¸o, nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn. Dựa vào các tổ chức sẵn có của cộng đồng để TT-GDSK nh− lồng ghép TTGDSK vào các cuộc hội họp, sinh hoạt của các ban ngành đoàn thể, tổ chức xã hội, câu l¹c bé. Thùc hiÖn TT-GDSK cho c¸c thµnh viªn, héi viªn cña c¸c tæ chøc s½n cã trong cộng đồng sẽ thu hút đ−ợc đông đảo ng−ời tham gia vì phát huy đ−ợc ý thức và tinh thÇn tr¸ch nhiÖm cña c¸c héi viªn, thµnh viªn trong tæ chøc. Khi thùc hiÖn bÊt kú mét 101.

(102) hoạt động TT-GDSK nào ở cộng đồng cũng cần tìm hiểu cộng đồng, tìm ra các nhân tố tích cực để tranh thủ sự tham gia và giúp đỡ của họ. 1.2.3. Thu hút sự tham gia của cộng đồng vμo hoạt động TT-GDSK. Để thu hút đ−ợc sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động TT-GDSK ng−ời cán bộ y tế, cán bộ giáo dục sức khỏe cần biết cách tiếp cận cộng đồng. Tiếp cận cộng đồng tốt là tạo điều kiện để làm việc với cộng đồng hiệu quả, làm cho ng−ời dân trong cộng đồng tin t−ởng, tiếp thu và thực hiện các hành vi có lợi cho sức khỏe. Có thể có các cách tiếp cận cộng đồng khác nhau tùy thuộc vào thực tế nh−ng nhìn chung để tiếp cận đ−ợc với ng−ời dân trong cộng đồng tr−ớc tiên cần phải nghiên cứu về cộng đồng, thu thập đủ các thông tin cơ bản về cộng đồng nh− tình hình dân số, kinh tế, văn hoá xã hội. Các vấn đề sức khỏe bệnh tật phổ biến trong cộng đồng, các chỉ số sức khỏe và tình hình cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe trong cộng đồng. Chú ý đến các đặc điểm nổi bật của cộng đồng, tìm hiểu những quan tâm mong muốn của cộng đồng. Có thể sử dụng các ph−ơng pháp thu thập thông tin nhanh phát hiện các cơ hội lồng ghép hoạt động TT-GDSK và sử dụng triệt để các nguồn lực, ph−ơng tiện sẵn có của cộng đồng để thực hiện TT-GDSK. Th−ờng có nhiều lý do về sự không tham gia của các thành viên cộng đồng vào các hoạt động TT-GDSK, ví dụ nh−, các thành viên cộng đồng không đ−ợc thông báo tr−ớc, không đ−ợc hỏi ý kiến, không tham gia vào quá trình lập kế hoạch, xác định −u tiên, không đ−ợc động viên kịp thời. Động viên sự tham gia của cộng đồng có thể đ−ợc thực hiện bằng các hoạt động đơn giản nh−: Thông báo cho cộng đồng về các hoạt động đã đ−ợc lập kế hoạch. Yêu cầu các thành viên cộng đồng hay những ng−ời đ−ợc cộng đồng tín nhiệm nêu các đề nghị của họ. Chuyển giao các nhiệm vụ phù hợp cho các thành viên cộng đồng, nếu cần thiết thì tổ chức đào tạo và h−ớng dẫn để họ thực hiện đ−ợc nhiệm vụ. Đánh giá, khen th−ởng những ng−ời tích cực, có những đóng góp cho hoạt động TT-GDSK. Kính trọng và đề cao tính tự chủ của cộng đồng là một trong các yếu tố quan trọng cần chú ý để thu hút sự tham gia của cộng đồng vào hoạt động TT-GDSK. Bất kỳ cộng đồng nào cũng có các lễ hội văn hoá truyền thống, lễ hội là dịp tốt cần đ−ợc tận dụng để có thể lồng ghép các hoạt động TT-GDSK ở mỗi cộng đồng. Th−ờng trong kh«ng khÝ cña c¸c lÔ héi, mäi ng−êi c¶m thÊy tho¶i m¸i, tinh thÇn phÊn khëi, cëi mở, sẵn sàng giúp đỡ lẫn nhau, dễ chấp nhận những hoạt động có ích cho cộng đồng, vì thế đây là những cơ hội tốt để có thể thực hiện TT-GDSK, huy động nguồn lực của cộng đồng, giải quyết các vấn đề liên quan đến sức khỏe chung của cộng đồng. 2. Tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe 2.1. B−íc chuÈn bÞ tr−íc khi nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. − Tìm các cơ hội trong thực tế để thực hiện giáo dục sức khỏe: Có thể chọn thời gian và địa điểm để tổ chức nói chuyện về các chuyên đề sức khỏe bệnh tật riªng, nh−ng c¸ch th«ng th−êng lµ c¸c c¸n bé TT-GDSK nªn liªn hÖ víi những ng−ời, những tổ chức, cơ quan, tr−ờng học v.v... có tổ chức hội họp để tranh thủ thời cơ thực hiện giáo dục sức khỏe. Thảo luận với các nhà lãnh đạo, những cơ sở có tổ chức hội họp để đ−a phần nói chuyện sức khỏe vào nội dung ch−ơng trình chính thức của các cuộc hội họp trong cộng đồng. 102.

(103) − Sắp xếp tr−ớc thời gian và địa điểm thuận tiện cho đối t−ợng dễ dàng tham gia. − Thông báo tr−ớc cho các đối t−ợng tham dự về chủ đề, thời gian và địa điểm tæ chøc nãi chuyÖn. − Nếu đông đối t−ợng cần tổ chức ở hội tr−ờng rộng, có micrô để đối t−ợng nghe râ. − Cố gắng sắp xếp chỗ ngồi đủ, thoải mái để đối t−ợng theo dõi đ−ợc buổi nói chuyÖn. − Tìm hiểu tr−ớc các đối t−ợng tham dự để có thể lựa chọn nội dung thích hợp. − Ng−ời nói chuyện phải chuẩn bị kỹ nội dung theo trình tự lôgic của vấn đề nói chuyện để đối t−ợng dễ nhớ, dễ làm. − CÇn chuÈn bÞ c¸c h×nh ¶nh, t− liÖu minh ho¹ cho buæi nãi chuyÖn thªm sinh động và hấp dẫn, tạo sự quan tâm chú ý của ng−ời nghe. Tốt nhất là có thể tìm hiểu, sử dụng các ví dụ minh hoạ ngay chính tại địa ph−ơng, làm cho đối t−ợng có thể nhìn nhận vấn đề một cách thực tế hơn. − Cần chuẩn bị ng−ời tổ chức buổi nói chuyện để ổn định tổ chức tr−ớc và trong khi nãi chuyÖn. 2.2. B−íc thùc hiÖn nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe 2.2.1. C¸ch b¾t ®Çu nãi chuyÖn. − Khi những ng−ời tham dự đến ng−ời nói chuyện cần chào hỏi, làm quen nói chuyện thân mật với họ. Khi họ đến đầy đủ hãy mời họ ngồi vào chỗ đã chuẩn bÞ tr−íc vµ xin phÐp ®−îc b¾t ®Çu buæi nãi chuyÖn. − Chỉ nên bắt đầu khi mọi ng−ời đã ổn định chỗ ngồi và sẵn sàng nghe. Hãy bắt đầu bằng cách chào hỏi, cảm ơn sự tham dự của đối t−ợng để có thể tạo ra một kh«ng khÝ th©n mËt ngay tõ ®Çu cuéc nãi chuyÖn, thu hót sù chó ý theo dâi cña hä. − Giíi thiÖu: Ng−êi nãi chuyÖn (c¸n bé gi¸o dôc søc kháe) h·y tù giíi thiÖu vÒ m×nh. Mêi mét vµi ng−êi tham dù giíi thiÖu vµ cè g¾ng ®−a ra mét sè th«ng tin về một số ng−ời tham dự mà mình biết (ví dụ tên, vai trò, chức vụ) để tạo cảm giác cho đối t−ợng hiểu là ng−ời nói chuyện không xa lạ đối với họ. − H·y khÐo lÐo yªu cÇu c¸c thµnh viªn tham gia tËp trung l¾ng nghe. − Hãy nêu rõ và giải thích với ng−ời tham dự về mục đích của buổi nói chuyện. − Ng−êi nãi chuyÖn còng cho nh÷ng ng−êi tham dù biÕt lµ m×nh s½n sµng trao đổi và trả lời những câu hỏi của những ng−ời tham dự để làm họ hiểu rõ vấn đề hơn. 2.2.2. Thùc hiÖn néi dung nãi chuyÖn. − Nói to, rõ ràng để mọi ng−ời tham dự nghe đ−ợc, nếu hội tr−ờng rộng, đông ng−êi tham dù cÇn sö dông micr«. 103.

(104) − Kết hợp ngôn ngữ bằng lời và ngôn ngữ không lời khi nói chuyện để thu hút sự chú ý của đối t−ợng. − Quan sát, bao quát các diễn biến của ng−ời tham dự để có thể điều chỉnh cách tr×nh bµy cho hîp lý h¬n. − Tập trung nhấn mạnh các nội dung trọng tâm của vấn đề mà đối t−ợng phải biÕt, kh«ng nªn nãi nhiÒu néi dung biÕt ®−îc th× tèt. − Nên kết hợp một số ph−ơng tiện hỗ trợ trong khi trình bày để đối t−ợng dễ hiểu, dễ nhớ vấn đề hơn nh− sử dụng tranh ảnh, hiện vật. − Nêu các ví dụ cụ thể sát với thực tế mà đối t−ợng có thể dễ thấy (tốt nhất là lấy ví dụ ngay tại địa ph−ơng của đối t−ợng). − Thỉnh thoảng nên đặt ra các câu hỏi để hỏi đối t−ợng và tìm hiểu thêm nguyện vọng chung của ng−ời tham dự, nhằm thay đổi không khí của buổi nói chuyện. − Dùng các từ ngữ thông th−ờng mà đối t−ợng th−ờng dùng, tránh dùng các từ chuyên môn làm đối t−ợng lúng túng, khó hiểu. − Cố gắng trình bày theo lôgic của vấn đề đặt ra. − Sau mçi néi dung nªn tãm t¾t nh÷ng ®iÓm cèt lâi nhÊt vµ chuyÓn sang néi dung tiÕp theo hîp lý. − Tr¸nh mét sè khuynh h−íng cã thÓ x¶y ra trong khi nãi chuyÖn: +. Không quan tâm đến thái độ và sự lắng nghe của đối t−ợng, không bao quát thu hút sự chú ý lắng nghe của đối t−ợng.. +. Nói lan man theo cảm hứng, không đi vào trọng tâm đã chuẩn bị, không chủ động về thời gian.. +. Nãi trïng lÆp néi dung.. +. Không có thời cơ cho đối t−ợng nêu câu hỏi.. +. Phê phán hay chỉ trích các câu hỏi, ý kiến không phù hợp mà các đối t−ợng nêu ra làm cho đối t−ợng cảm thấy bị xúc phạm.. +. Phân bố thời gian nói chuyện không cân đối, nói quá dài hoặc quá ngắn.. +. Kết thúc vấn đề vội vàng không hợp lý.. +. Kh«ng tãm t¾t c¸c néi dung chñ chèt cña buæi nãi chuyÖn.. 2.3. B−íc kÕt thóc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. − Ng−êi nãi chuyÖn cÇn tãm t¾t néi dung buæi nãi chuyÖn, nhÊn m¹nh c¸c néi dung chủ chốt và các việc mà đối t−ợng cần nhớ cần làm. − §éng viªn vµ c¶m ¬n nh÷ng ng−êi tham dù, c¶m ¬n ng−êi tæ chøc, c¬ quan phối hợp và những ng−ời giúp đỡ tạo điều kiện thuận lợi để tổ chức buổi nãi chuyÖn. 104.

(105) − Có thể tiếp tục trao đổi với một số đối t−ợng làm rõ những ý kiến những câu hỏi riêng của đối t−ợng mà họ ch−a có điều kiện phát biểu. − Tạo điều kiện tiếp tục gặp gỡ, giúp đỡ đối t−ợng nếu có yêu cầu sau khi buổi nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe kÕt thóc. 2.4. B¶ng kiÓm theo dâi, gi¸m s¸t thùc hiÖn nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. B¶ng kiÓm quan s¸t thùc hμnh nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe §èi t−îng dù nãi chuyÖn:. Ng−êi quan s¸t:. Hä vµ tªn ng−êi nãi chuyÖn: Chủ đề nói chuyện: Thêi gian nãi chuyÖn: N¬i nãi chuyÖn: Néi dung. Kh«ng lµm. Cã lµm Ch−a đạt. §¹t. Tèt. Ghi chó. 1- Bè trÝ héi tr−êng, chç ngåi hîp lý: 2- B¾t ®Çu hÊp dÉn: 3- Chào hỏi làm quen đối t−ợng tr−ớc khi bắt đầu: 4- Ng−êi nãi chuyÖn giíi thiÖu vÒ m×nh: 5- Nêu rõ ràng chủ đề nói chuyện: 6- Cã nªu râ môc tiªu cña buæi nãi chuyÖn: 7- Nói đủ to để mọi ng−ời nghe rõ: 8- Trình bày nội dung chính thích hợp của chủ đề: 9- Quan sát bao quát đ−ợc đối t−ợng nghe: 10- Sö dông c¸c ng«n ng÷ th«ng th−êng: 11- Sö dông c¸c tµi liÖu, ph−¬ng tiÖn thÝch hîp: 12- Nêu ví dụ minh họa cho đối t−ợng dễ hiểu: 13- KÕt hîp sö dông ng«n ng÷ kh«ng lêi: 14- Tạo điều kiện để đối t−ợng đặt câu hỏi: 15- Trả lời rõ hết các câu hỏi của đối t−ợng: 16- Tãm t¾t néi dung mÊu chèt tõng phÇn tr×nh bµy: 17- Tóm tắt toàn bộ chủ đề nói chuyện: 18- NhÊn m¹nh nh÷ng ®iÒu cÇn nhí, cÇn lµm: 19- Cảm ơn ng−ời tổ chức và đối t−ợng khi kết thúc: 20-Tạo điều kiện tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng:. Nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt: Ng−êi gi¸m s¸t (ký, ghi râ hä tªn) 105.

(106) Bảng kiểm bao gồm các hoạt động chủ yếu cần thiết mà ng−ời thực hiện nói chuyện giáo dục sức khỏe cần thực hiện. Nếu tất cả các nội dung hoạt động trong bảng kiểm mà ng−ời nói chuyện giáo dục sức khỏe đều có làm và làm tốt thì buổi nói chuyÖn thµnh c«ng. Sử dụng bảng kiểm để theo dõi, giám sát thực hiện nói chuyện giáo dục sức khỏe là một biện pháp tốt để giúp cán bộ TT-GDSK nâng cao kỹ năng. Cũng nh− các hoạt động TT-GDSK trực tiếp khác, bản thân cán bộ sau mỗi cuộc nói chuyện giáo dục sức khỏe có thể sử dụng bảng kiểm để tự đánh giá rút kinh nghiệm về các kỹ năng của mình. tù l−îng gi¸. 1. Trình bày các b−ớc chính trong tổ chức TT-GDSK tại cộng đồng. 2. Nêu các đối tác cần thu hút vào hoạt động TT-GDSK tại cộng đồng. 3. Tr×nh bµy c¸c b−íc trong tæ chøc nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe. 4. Nªu kh¸i qu¸t ý nghÜa cña sö dông b¶ng kiÓm trong theo dâi, gi¸m s¸t buæi nãi chuyÖn gi¸o dôc søc kháe.. 106.

(107) Bµi 8. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi nhãm. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ nhãm vµ truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi nhãm. 2. Tr×nh bµy c¸c b−íc trong tæ chøc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. 3. Trình bày các b−ớc khi đến thăm hộ gia đình và thực hiện giáo dục sức khỏe. 1. Kh¸i niÖm vÒ nhãm vμ tæ chøc truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khoÎ víi nhãm. Truyền thông-giáo dục sức khỏe với nhóm là một trong các hoạt động TT-GDSK chủ yếu, đem lại kết quả tốt. Những nhóm trong cộng đồng rất phong phú và đa dạng, bao gồm: Các thành viên trong một gia đình, nhóm những ng−ời lãnh đạo, những ng−êi giµ, häc sinh, sinh viªn, thanh niªn, phô n÷, t«n gi¸o, héi viªn c¸c héi, c©u l¹c bé, c¸c tæ chøc ®oµn thÓ, nghÒ nghiÖp, doanh nghiÖp v.v... C¸c nhãm cã thÓ ®−îc tæ chøc chÝnh thøc hay kh«ng chÝnh thøc. Nhãm chÝnh thøc th−êng ®−îc tæ chøc mét cách chặt chẽ, có tôn chỉ mục đích, có ng−ời lãnh đạo, nằm trong một tổ chức nhất định, có mối liên hệ với nhau bởi các quyền lợi và trách nhiệm, các thành viên trong nhóm th−ờng đ−ợc quản lý bằng các luật lệ, nội quy, quy định. Ví dụ về nhóm chính thức nh− nhóm các nhà lãnh đạo chính quyền trong một xã, ph−ờng, nhóm thanh niên trong tæ chøc ®oµn, nhãm c«ng nh©n trong mét ph©n x−ëng s¶n xuÊt, nhãm c¸n bé y tÕ trong mét bÖnh viÖn v.v... Nhãm kh«ng chÝnh thøc h×nh thµnh mét c¸ch kh«ng thËt sù chặt chẽ, những thành viên nhóm có những đặc điểm chung nh−ng th−ờng không có những mục đích đặc biệt mà các thành viên trong nhóm phải cố gắng cùng nhau làm việc để đạt đ−ợc. Ví dụ về nhóm không chính thức nh− nhóm những bệnh nhân trong một khoa điều trị ở bệnh viện, nhóm những ng−ời đại diện cho các nghề nghiệp khác nhau trong cộng đồng, nhóm các chủ hộ gia đình có thu nhập trung bình trong một cộng đồng v.v... Nhãm trong tæ chøc TT-GDSK ®−îc hiÓu lµ tËp hîp tõ hai ng−êi trë lªn, hä cã những đặc điểm giống nhau, có cùng những vấn đề hay liên quan đến những vấn đề sức khỏe, bệnh tật cần đ−ợc quan tâm giải quyết. Nhóm để tổ chức TT-GDSK có thể là nhóm chính thức hay nhóm không chính thức tùy theo vấn đề sức khỏe và mục tiêu của các ch−ơng trình TT-GDSK mà lựa chọn nhóm đối t−ợng đích. Ví dụ tổ chức TTGDSK cho nhóm trẻ vị thành niên về sức khỏe sinh sản, nhóm phụ nữ ở tuổi sinh đẻ về nuôi con bằng sữa mẹ hay kế hoạch hoá gia đình, nhóm bà mẹ có con d−ới 5 tuổi về phòng chống tiêu chảy, nhóm bệnh nhân đến khám và điều trị một loại bệnh nào đó v.v... Các thành viên trong một hộ gia đình đ−ợc coi là một nhóm, có những mối quan hệ đặc biệt, có thể thực hiện TT-GDSK cho các thành viên hộ gia đình đạt kết quả tốt. 107.

(108) Tæ chøc TT-GDSK theo nhãm cã nhiÒu −u ®iÓm. C¸c thµnh viªn trong nhãm cã thể có những vấn đề sức khỏe bệnh tật giống nhau, họ có thể hiểu biết lẫn nhau, đồng c¶m víi hoµn c¶nh cña nh÷ng ng−êi kh¸c trong nhãm vµ s½n sµng chia sÎ nh÷ng hiÓu biết, kinh nghiệm, kỹ năng giải quyết vấn đề cùng với nhau. Các thành viên trong một nhóm có thể động viên giúp đỡ lẫn nhau cả về tinh thần và vật chất để v−ợt qua những khó khăn, thử thách. Nhiều vấn đề sức khỏe, bệnh tật một cá nhân không thể giải quyết đ−ợc mà đòi hỏi phải có sự tham gia của nhóm, của tập thể. Khi tổ chức TT-GDSK với nhóm cần chú ý động viên, phát triển mối quan hệ, kh«ng khÝ th©n thiÖn gi÷a c¸c thµnh viªn trong nhãm, ph¸t huy søc m¹nh tËp thÓ cña nhóm để giải quyết vấn đề. Tuy nhiên tổ chức TT-GDSK với nhóm không thể giải quyÕt hÕt ®−îc nhu cÇu ch¨m sãc søc kháe cho mäi thµnh viªn trong nhãm, v× thÕ cÇn kết hợp TT-GDSK cho nhóm và cho cá nhân để vừa giải quyết những nhu cầu cho nhãm vµ cho c¸ nh©n vÒ b¶o vÖ vµ ch¨m sãc søc kháe. Cần chú ý đến các đặc điểm và mối quan tâm của mỗi nhóm để có cách tiếp cận và thực hiện các hoạt động TT-GDSK thích hợp. Trong những nhóm chính thức, có tổ chức chặt chẽ, cần chú ý vai trò và ảnh h−ởng của những ng−ời lãnh đạo, những ng−ời có uy tín trong nhóm, đồng thời động viên các thành viên trong nhóm tự hào về nhóm và phát huy sức mạnh tập thể, phối hợp trong các hoạt động bảo vệ và nâng cao sức khỏe. 2. c¸c b−íc tæ chøc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe 2.1. B−íc chuÈn bÞ tr−íc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. − Xác định chủ đề và nội dung thảo luận: Các chủ đề và nội dung thảo luận đ−ợc xác định qua các thông tin thu đ−ợc từ các nguồn có sẵn hay từ các cuộc điều tra nghiên cứu cộng đồng và các nhóm đối t−ợng − Xác định rõ đối t−ợng tham gia thảo luận, chuẩn bị mời các đối t−ợng cụ thể cho mỗi cuộc thảo luận. Khi tổ chức thảo luận nhóm tại cộng đồng có thể mời khoảng 10 ng−ời tham dự để tạo điều kiện cho mọi thành viên đều có thời cơ trình bày ý kiến, quan điểm, hiểu biết và những đề xuất giải quyết vấn đề. Nên mời những thành viên tham gia trong một nhóm thảo luận t−ơng đối đồng đều về trình độ, cùng giới tính, lứa tuổi và các đặc điểm kinh tế, xã hội hay tình hình sức khỏe bệnh tật giống nhau để họ dễ thông cảm với nhau và có tâm lý thoải mái khi tham gia thảo luận và trao đổi ý kiến, chia sẻ quan điểm, kinh nghiÖm. − Thông báo tr−ớc thời gian, địa điểm và chủ đề rõ ràng cho đối t−ợng chủ động s¾p xÕp thêi gian tham dù vµ cã thÓ chuÈn bÞ ý kiÕn tham gia. − Chú ý xem xét chọn thời gian và địa điểm thích hợp để mọi ng−ời tham gia đầy đủ. Có thể chọn địa điểm tại câu lạc bộ, nhà văn hoá thôn hoặc một gia đình ở trung tâm cụm dân c− để tổ chức. Thời gian nên chọn vào buổi tr−a hoặc buổi tối lúc mọi ng−ời đã kết thúc công việc. − Chuẩn bị đủ chỗ ngồi, sắp xếp chỗ ngồi theo vòng tròn hoặc hình êlip để mäi ng−êi cã thÓ nh×n thÊy tÊt c¶ c¸c thµnh viªn trong nhãm vµ dÔ tham gia th¶o luËn. 108.

(109) − Ng−êi h−íng dÉn th¶o luËn ph¶i chuÈn bÞ néi dung th¶o luËn kü. C¸c néi dung đ−ợc cụ thể hoá bằng các câu hỏi để thảo luận và dự kiến tr−ớc các vấn đề có thể nảy sinh trong khi thảo luận để điều chỉnh, h−ớng dẫn buổi thảo luận. − ChuÈn bÞ c¸c vÝ dô minh ho¹, m« h×nh, hiÖn vËt, tµi liÖu vµ ph−¬ng tiÖn liªn quan để sử dụng hỗ trợ trong khi thảo luận. − Có thể chuẩn bị tr−ớc một th− ký để ghi chép diễn biến của buổi thảo luận nhãm gi¸o dôc søc kháe. 2.2. B−íc thùc hiÖn th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe 2.2.1. C¸ch b¾t ®Çu th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. − ổn định tổ chức thảo luận nhóm: Khi những ng−ời tham dự đến, ng−ời h−ớng dẫn cần chào hỏi nói chuyện thân mật với họ. Khi họ đến hãy mời họ ngồi vào chỗ đã chuẩn bị tr−ớc để có thể bắt đầu thảo luận. − Chào hỏi làm quen và giới thiệu: Đây là hoạt động giao tiếp thông th−ờng nh−ng rất quan trọng cần phải thực hiện để tạo không khí thoải mái, giảm c¨ng th¼ng cho nh÷ng ng−êi tham dù. Ng−êi h−íng dÉn th¶o luËn sö dông c¸c cách chào hỏi làm quen thông th−ờng, chú ý đến cách x−ng hô, cử chỉ, dáng ®iÖu, ng«n ng÷, phong tôc tËp qu¸n khi lµm quen. Ng−êi h−íng dÉn th¶o luËn tù giíi thiÖu vÒ m×nh vµ mêi nh÷ng ng−êi ®i cïng (nÕu cã) tù giíi thiÖu, mêi nh÷ng ng−êi tham gia tù giíi thiÖu ng¾n gän vÒ hä. Ng−êi h−íng dÉn cè g¾ng nhớ hay ghi lại tên những ng−ời tham dự để có thể gọi tên họ trong khi thảo luËn t¹o sù gÇn gòi th©n mËt. − Cách bắt đầu: Khi những ng−ời tham dự đã đến đủ, ng−ời h−ớng dẫn thảo luận hãy bắt đầu bằng các cách để có thể tạo ra không khí thân mật, tập trung ngay tõ ®Çu cuéc th¶o luËn, lµm cho mäi thµnh viªn tho¶i m¸i, tù tin, tÝch cùc tham gia, tham gia một cách bình đẳng trong thảo luận. Tạo ra mối quan hệ gần gũi gi÷a ng−êi h−íng dÉn vµ ng−êi tham dù. − CÇn khÐo lÐo yªu cÇu víi c¸c thµnh viªn tham gia th¶o luËn chó ý l¾ng nghe vµ t«n träng ý kiÕn cña tÊt c¶ mäi ng−êi ph¸t biÓu trong th¶o luËn. − Nêu rõ ràng chủ đề thảo luận và mục đích của buổi thảo luận, giải thích với mọi ng−ời về mục đích của cuộc thảo luận từ đầu để thu hút sự chú ý tham gia cña hä trong th¶o luËn. − Nên giải thích để những ng−ời tham dự hiểu là buổi thảo luận không phải là buæi gi¶ng bµi cña ng−êi h−íng dÉn mµ ng−êi h−íng dÉn chØ lµ ng−êi tËp hîp những hiểu biết, những kinh nghiệm và thống nhất cách giải quyết vấn đề của nh÷ng ng−êi tham dù mµ th«i vµ ng−êi h−íng dÉn còng sÏ häc tËp, chia sÎ kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm cña m×nh víi nh÷ng ng−êi tham dù th¶o luËn. − Ng−ời h−ớng dẫn thảo luận cần thể hiện để những ng−ời tham dự biết là mình sẵn sàng trao đổi và trả lời những câu hỏi của những ng−ời tham dự. 109.

(110) 2.2.2. Thùc hiÖn th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. − Làm cho tất cả mọi ng−ời chú ý vào vấn đề thảo luận nh−ng không gây nên kh«ng khÝ c¨ng th¼ng trong buæi th¶o luËn. − §éng viªn khuyÕn khÝch mäi thµnh viªn tham gia th¶o luËn, t¹o ra ®−îc kh«ng khí bình đẳng cho tất cả các thành viên tham gia. − T«n träng mäi ý kiÕn cña c¸c thµnh viªn trong nhãm th¶o luËn. − Chủ động quan sát bao quát các diễn biến của nhóm thảo luận để điều chỉnh, tËp trung chó ý cña mäi ng−êi tham gia. − Nêu rõ ràng, lần l−ợt từng câu hỏi để mọi ng−ời thảo luận. − Tập trung thảo luận vào các câu hỏi trọng tâm của vấn đề đã chuẩn bị. − Thảo luận theo trật tự nhất định, theo lôgic của vấn đề đặt ra. − Sau mçi c©u hái (néi dung) th¶o luËn nªn tãm t¾t nh÷ng ®iÓm chÝnh. − Dùng từ ngữ thông th−ờng phù hợp với đối t−ợng, tránh dùng các từ chuyên môn. − Sử dụng ph−ơng tiện hỗ trợ, ví dụ minh hoạ thích hợp để đối t−ợng dễ hiểu dễ nhớ. − Chó ý tr¸nh mét sè khuynh h−íng cã thÓ x¶y ra trong khi th¶o luËn: +. Th¶o luËn lan man kh«ng ®i vµo träng t©m.. +. Th¶o luËn trïng lÆp.. +. §Ó mét vµi ng−êi tham gia th¶o luËn cã nhiÒu ý kiÕn, lÊn ¸t nh÷ng ng−êi kh¸c lµm cho mét sè thµnh viªn kh¸c kh«ng cã c¬ héi ph¸t biÓu chÝnh kiÕn cña m×nh.. +. Mét sè thµnh viªn kh«ng quan t©m, nãi chuyÖn hay lµm viÖc kh¸c.. +. Cã c¸c ý kiÕn tr¸i ng−îc bÊt hßa, g©y kh«ng khÝ c¨ng th¼ng trong th¶o luËn.. +. Phª ph¸n chØ trÝch c¸c ý kiÕn kh«ng phï hîp.. +. Ng−êi h−íng dÉn th¶o luËn nãi qu¸ nhiÒu lµm cho ng−êi tham dù kh«ng chủ động tham gia.. +. Phân bố thời gian thảo luận không cân đối giữa các nội dung cần thảo luận.. 2.3. B−íc kÕt thóc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. − Tóm tắt nội dung chính đã thảo luận, nhấn mạnh những nội dung cần nhớ, những việc cần làm đã thống nhất. − §éng viªn mäi ng−êi thùc hiÖn nh÷ng viÖc lµm cÇn thiÕt vµ c¶m ¬n tÊt c¶ mäi ng−ời đã tham dự thảo luận và biểu d−ơng, đánh giá cao vai trò tham gia của họ. − Có thể tiếp tục trao đổi thêm với một số ng−ời tham dự nếu họ còn có ý kiến, câu hỏi riêng ch−a có điều kiện trao đổi trong thời gian thảo luận chính thức. 110.

(111) − Tạo điều kiện tiếp tục giúp đỡ đối t−ợng thực hiện các hành vi có lợi cho sức khỏe, bằng cách chỉ dẫn đến các địa chỉ liên hệ hay các điểm cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe để đối t−ợng có thể tiếp tục nhận đ−ợc các t− vấn, hỗ trợ. 2.4. B¶ng kiÓm theo dâi, gi¸m s¸t thùc hiÖn th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. B¶ng kiÓm quan s¸t thùc hμnh th¶o luËn nhãm GDSK Hä vµ tªn ng−êi h−íng dÉn th¶o luËn: Chủ đề thảo luận: §èi t−îng tham gia th¶o luËn: Thêi gian th¶o luËn: §Þa ®iÓm th¶o luËn: Néi dung. Kh«ng lµm. Cã lµm Ch−a đạt. §¹t. Ghi chó Tèt. 1- Bè trÝ chç ngåi hîp lý, tho¶i m¸i: 2- Chµo hái th©n mËt, lµm quen: 3- Giíi thiÖu ng−êi h−íng dÉn, ng−êi tham dù: 4- Nêu rõ chủ đề, mục đích buổi thảo luận: 5- §éng viªn, thu hót tham gia th¶o luËn: 6- Nªu c©u hái th¶o luËn râ rµng: 7- TËp trung th¶o luËn néi dung thÝch hîp: 8- Quan s¸t bao qu¸t toµn bé nhãm th¶o luËn: 9- Sö dông ng«n tõ phï hîp, dÔ hiÓu: 10- Sö dông tµi liÖu, ph−¬ng tiÖn hîp lý: 11- Nêu ví dụ minh họa cho đối t−ợng dễ hiểu: 12- KÕt hîp giao tiÕp b»ng lêi vµ kh«ng lêi: 13- Tạo điều kiện cho mọi ng−ời đều có ý kiến: 14- Chăm chú lắng nghe đối t−ợng: 15- Tãm t¾t néi dung c¬ b¶n cña mçi phÇn: 16- Th¶o luËn hÕt c¸c néi dung c¬ b¶n: 18- Kiểm tra lại nhận thức của đối t−ợng: 17- Tóm tắt toàn bộ chủ đề thảo luận: 19- Động viên, cảm ơn đối t−ợng khi kết thúc: 20-Tạo điều kiện tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng:. Nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt: Ng−êi gi¸m s¸t (ký, ghi râ hä tªn) 111.

(112) 3. Các b−ớc tổ chức truyền thông-giáo dục sức khỏe tại hộ gia đình. Trong truyền thông-giáo dục sức khỏe, các thành viên trong một hộ gia đình đ−ợc coi nh− một nhóm đặc biệt, có thể tổ chức TT-GDSK cho nhóm đặc biệt này tại chính gia đình của họ. Không khí tại gia đình là điều kiện môi tr−ờng thuận lợi để các thành viên gia đình tham gia thảo luận, nâng cao hiểu biết và có kế hoạch hành động thiết thực để bảo vệ và nâng cao sức khỏe cho gia đình. 3.1. Chuẩn bị tr−ớc khi đến thăm gia đình. − Khi có kế hoạch TT-GDSK tại gia đình, cán bộ y tế cần hẹn và thông báo tr−ớc với gia đình về thời gian đến thăm để các thành viên trong gia đình có mặt tại nhà để tiếp cán bộ TT-GDSK. − Cán bộ thực hiện TT-GDSK cần thu thập một số thông tin về gia đình nh− số ng−ời trong gia đình, tên các thành viên, nghề nghiệp, tình hình sức khỏe v.v... để tạo điều kiện thuận lợi cho giao tiếp và chuẩn bị nội dung TT-GDSK thích hợp với hộ gia đình. − Phải chọn thời gian thuận lợi để mọi thành viên gia đình có mặt tham gia buổi TT-GDSK tại hộ gia đình. − Chuẩn bị kỹ các nội dung cần giáo dục sức khỏe cho gia đình. − Chuẩn bị các ph−ơng tiện, tài liệu hỗ trợ cần thiết liên quan đến chủ đề cần TT-GDSK cho gia đình. − Với các gia đình có ng−ời bệnh có thể cần phải chuẩn bị thuốc men, dụng cụ để thực hiện các chăm sóc cần thiết cho ng−ời bệnh theo kế hoạch hoạt động cña c¬ së y tÕ (vÝ dô ph¸t thuèc ®iÒu trÞ dù phßng lao, sèt rÐt cho ng−êi bÖnh). 3.2. Khi đến thăm hộ gia đình. − Nếu các thành viên gia đình ch−a quen biết, cán bộ đến thăm hộ gia đình thực hiện TT-GDSK cần phải giới thiệu về mình để mọi thành viên trong gia đình biết. − Cán bộ đến thăm hộ gia đình thực hiện TT-GDSK có thể mở đầu bằng thăm hỏi tình hình chung của gia đình và thăm hỏi tình hình sức khỏe của các thành viên gia đình. − Nêu rõ mục đích của buổi đến thăm hộ gia đình và thực hiện TT-GDSK. − Hỏi để phát hiện những ng−ời ốm đau bệnh tật để t− vấn giáo dục ngay (quan tâm đến trẻ em, phụ nữ, ng−ời cao tuổi trong gia đình, ng−ời mắc bệnh mạn tÝnh, bÖnh x· héi). − Tìm hiểu kiến thức, thái độ, thực hành của gia đình đối với vấn đề sức khỏe, bệnh tật liên quan của gia đình cần TT-GDSK. − Thực hiện t− vấn giáo dục về chủ đề theo kế hoạch đã chuẩn bị phù hợp với thực tế của gia đình. Nếu cần có những trình diễn, h−ớng dẫn kỹ năng thực hành cho các thành viên trong gia đình. 112.

(113) − Sử dụng từ ngữ thông th−ờng, dễ hiểu, phù hợp với ngôn ngữ của địa ph−ơng. − Sö dông c¸c tµi liÖu hç trî, tranh ¶nh, vÝ dô minh ho¹ cho c¸c thµnh viªn gia đình dễ hiểu, dễ nhớ. − Quan sát hộ gia đình để phát hiện các vấn đề liên quan đến sức khỏe, t− vấn cho phù hợp với hoàn cảnh gia đình. − Giành thời gian để thảo luận với các thành viên trong gia đình về vấn đề sức khỏe liên quan và cách giải quyết vấn đề của gia đình họ. − Tạo điều kiện khuyến khích mọi thành viên gia đình tham gia thảo luận và nêu câu hỏi cần thiết để hiểu rõ vấn đề và cách giải quyết. − Tr¶ lêi râ mäi c©u hái vµ nh÷ng hiÓu biÕt hay nh÷ng th¾c m¾c cña c¸c thµnh viên trong gia đình nếu có. − Không phê phán chê trách những hiểu biết ch−a đầy đủ, thái độ ch−a đúng, hành vi không phù hợp của các thành viên gia đình. − Chú ý khen ngợi, động viên, khích lệ để tạo thuận lợi cho sự tiếp nhận và thay đổi hành vi sức khỏe của các thành viên gia đình. 3.3. Kết thúc thăm hộ gia đình. − Tóm tắt nhắc lại các điều mấu chốt đã t− vấn giáo dục cho gia đình thông qua việc hỏi kiểm tra lại các thành viên gia đình. − NhÊn m¹nh nh÷ng kiÕn thøc ph¶i biÕt, nh÷ng viÖc cÇn lµm cho c¸c thµnh viªn trong hộ gia đình. − Tạo điều kiện giúp đỡ các thành viên gia đình tiếp tục giải quyết các vấn đề liên quan đến sức khỏe của họ thông qua việc chỉ dẫn tới các địa chỉ cần thiết để tiếp tục nhận đ−ợc các ý kiến t− vấn và sự hỗ trợ trong điều kiện cần thiết. − Chào hỏi và cảm ơn sự hợp tác, tiếp đón của gia đình. Sử dụng ph−ơng pháp TT-GDSK tại hộ gia đình có nhiều −u điểm. Tr−ớc hết khi đến thăm hộ gia đình, các cán bộ y tế, cán bộ giáo dục sức khỏe xây dựng đ−ợc mối quan hệ tình cảm tốt đẹp với các thành viên trong gia đình, vì thế đ−ợc sự ủng hộ và tin t−ởng của các thành viên gia đình nói riêng và cộng đồng nói chung. Mặt khác đ−ợc cán bộ y tế quan tâm đến thăm gia đình nên các đối t−ợng trong gia đình dễ tiếp thu và dễ chấp nhận thay đổi hành vi theo h−ớng dẫn của cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK. Tại môi tr−ờng gia đình nên các thành viên gia đình có tâm lý thoải mái, tự tin để trình bày vµ nªu ý kiÕn cña hä, hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao v× mäi ng−êi tËp trung chó ý vµ dÔ quan tâm thảo luận vấn đề hơn. Cán bộ y tế đến thăm gia đình trực tiếp quan sát đ−ợc các vấn đề liên quan đến sức khỏe của các thành viên gia đình nên việc TT-GDSK thiết thực với điều kiện, hoàn cảnh của gia đình và đáp ứng đúng nhu cầu chăm sóc sức khỏe của gia đình. Khi đến thăm gia đình cán bộ y tế có thể kết hợp phát hiện và giải quyết ngay một số nhu cầu liên quan đến sức khỏe của các thành viên trong gia đình với TT-GDSK, vì thế gia đình dễ tiếp nhận kiến thức, quan tâm và thay đổi hành vi. 113.

(114) 3.4. Bảng kiểm theo dõi, giám sát thăm hộ gia đình thực hiện TT-GDSK. Bảng kiểm quan sát thực hμnh TT-GDSK tại hộ gia đình Họ tên ng−ời đến thăm hộ gia đình: Họ tên chủ hộ gia đình: Địa chỉ hộ gia đình: Thời gian đến thăm: Chủ đề TT-GDSK khi đến thăm hộ gia đình: Néi dung. Kh«ng lµm. Cã lµm Ch−a đạt. §¹t. Tèt. 1- Chào hỏi làm quen với các thành viên trong gia đình: 2- S¾p xÕp chç ngåi phï hîp: 3- Ng−ời đến thăm giới thiệu về mình: 4- Nói rõ mục đích đến thăm gia đình: 5- Thăm hỏi tình hình sức khỏe các thành viên gia đình: 6- Hỏi để tìm hiểu kiến thức, thái độ, thực hành của gia đình liên quan đến chủ đề cần GDSK: 7- Gợi ý để thành viên gia đình trình bày hết các vấn đề liên quan đến sức khỏe bệnh tật: 8- Quan sát gia đình để phát hiện các yếu tố liên quan đến vấn đề sức khỏe của gia đình: 9- Bổ sung các kiến thức, thái độ và thực hành cần thiết liên quan đến vấn đề sức khỏe của gia đình: 10- Giải thích rõ ràng, đầy đủ nội dung, việc cần làm để giải quyết vấn đề sức khỏe: 11- Sö dông ng«n ng÷ th«ng th−êng, dÔ hiÓu: 12- KÕt hîp giao tiÕp b»ng lêi vµ kh«ng lêi: 13- Kết hợp sử dụng các tài liệu, ph−ơng tiện để giải thích cho các thành viên gia đình dễ hiểu, dễ nhớ: 14- Nêu ra các ví dụ minh họa của địa ph−ơng giúp thành viên gia đình dễ hiểu, dễ làm: 15- Tạo điều kiện để mọi thành viên gia đình hỏi: 16- Trả lời, giải thích rõ câu hỏi của thành viên gia đình: 17- Kiểm tra lại các việc gia đình cần nhớ cần làm: 18- Tãm t¾t nhÊn m¹nh néi dung cÇn nhí, cÇn lµm: 19- Cảm ơn đối t−ợng tr−ớc khi kết thúc buổi thăm: 20- Tạo điều kiện để tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng:. Nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt: Ng−êi gi¸m s¸t (ký, ghi râ hä tªn) 114. Ghi chó.

(115) tù l−îng gi¸. 1. Nªu kh¸i niÖm vÒ nhãm vµ tæ chøc truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi nhãm. 2. Tr×nh bµy c¸c b−íc tæ chøc th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. 3. Trình bày các b−ớc tổ chức TT-GDSK tại hộ gia đình. 4. Phân tích các −u điểm của tổ chức TT-GDSK tại hộ gia đình. 5. Nªu néi dung b¶ng kiÓm quan s¸t thùc hµnh th¶o luËn nhãm gi¸o dôc søc kháe. 6. Nêu nội dung bảng kiểm quan sát thực hành TT-GDSK tại hộ gia đình.. 115.

(116) Bµi 9. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe víi c¸ nh©n. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy c¸c nguyªn t¾c t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. 2. Nªu c¸c phÈm chÊt chÝnh cña ng−êi t− vÊn. 3. Tr×nh bµy c¸c b−íc tæ chøc t− vÊn gi¸o dôc søc kháe.. 1. Kh¸i niÖm vμ c¸c nguyªn t¾c t− vÊn gi¸o dôc søc kháe cho c¸ nh©n 1.1. Kh¸i niÖm vÒ t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. Hoạt động t− vấn nói chung và hoạt động t− vấn giáo dục sức khỏe nói riêng ngày càng trở nên quen thuộc trong đời sống xã hội. Với công tác chăm sóc sức khỏe th× t− vÊn lµ mét phÇn kh«ng thÓ thiÕu trong c¶ c«ng t¸c phßng bÖnh, ®iÒu trÞ, phôc håi chøc n¨ng vµ b¶o vÖ, n©ng cao søc kháe nãi chung. T− vấn giáo dục sức khỏe là một quá trình khá phức tạp nhằm giúp đối t−ợng có các vấn đề sức khỏe, bệnh tật hay những vấn đề liên quan đến sức khỏe hiểu rõ vấn đề của họ, cung cấp thông tin, thảo luận giúp đối t−ợng chọn lựa giải pháp và đ−a ra quyết định thích hợp để giải quyết vấn đề của họ. T− vấn có nghĩa là giúp lựa chọn cách giải quyết vấn đề chứ không phải là ép buộc thực hiện hành động theo ý kiến của ng−ời t− vấn. T− vấn th−ờng là một quá trình liên tục hỗ trợ đối t−ợng thực hiện các quyết định mà họ đã lựa chọn. Các cơ hội thực hiện t− vấn có thể xuất hiện bất kỳ khi nào mà cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK tiếp xúc với các cá nhân hay gia đình. HiÖn nay khi x· héi ngµy cµng ph¸t triÓn th× nhu cÇu ch¨m sãc søc kháe còng tăng lên, trong đó có nhu cầu về t− vấn sức khỏe cho cá nhân cũng nh− gia đình. Nhiều vấn đề sức khỏe riêng t− của cá nhân chỉ có thể đ−ợc giải quyết bằng chính những quyết định đúng đắn và các nỗ lực của họ. T− vấn giáo dục sức khỏe là biện pháp thích hợp giúp cá nhân hiểu rõ những vấn đề sức khỏe nhạy cảm và tạo cơ sở tâm lý cho đối t−ợng chủ động lựa chọn hành vi đúng đắn để giải quyết vấn đề. Những quyết định hành động để giải quyết vấn đề là quyết định riêng của cá nhân, mặc dù quyết định đó cã thÓ do ng−êi t− vÊn gîi ý, h−íng dÉn. §Ó t− vÊn thu ®−îc kÕt qu¶ tèt, ng−êi t− vÊn cÇn cã kiÕn thøc khoa häc vµ nghÖ thuËt giao tiÕp còng nh− c¸c kü n¨ng t− vÊn. 1.2. C¸c nguyªn t¾c t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. Nh÷ng nguyªn t¾c sau ®©y cÇn ®−îc chó ý thùc hiÖn trong t− vÊn gi¸o dôc søc khỏe để đảm bảo đúng nghĩa t− vấn là quá trình giúp đỡ ng−ời đ−ợc t− vấn tự đ−a ra quyết định riêng thích hợp nhất với họ để giải quyết vấn đề sức khỏe, bệnh tật của họ. 116.

(117) − Chọn thời cơ và địa điểm thích hợp cho các cuộc t− vấn. − Ng−ời t− vấn phải xây dựng mối quan hệ tốt với đối t−ợng ngay từ khi tiếp xúc ban ®Çu vµ t¹o kh«ng khÝ th©n mËt, g©y niÒm tin cho ng−êi ®−îc t− vÊn trong suốt quá trình t− vấn, qua đó thể hiện sự quan tâm và chăm sóc giúp đỡ của ng−ời t− vấn đối với đối t−ợng đ−ợc t− vấn. Tiếp xúc và xây dựng mối quan hệ ban đầu tốt đẹp với ng−ời đ−ợc t− vấn là tiền đề cho cuộc t− vấn thành công. − Xác định rõ các nhu cầu và vấn đề của đối t−ợng. Thông qua tìm hiểu những hiểu biết của đối t−ợng về vấn đề cần đ−ợc t− vấn và vấn đề có liên quan, ng−ời t− vấn cần phải biết lắng nghe cẩn thận để xác định rõ vấn đề của đối t−îng ®−îc t− vÊn. − Phát triển sự đồng cảm với hoàn cảnh của đối t−ợng chứ không phải là sự th−¬ng c¶m, buån b·, ch¸n n¶n. − Để đối t−ợng trình bày các ý kiến, cảm nghĩ và những điều họ mong đợi. Biết chú ý lắng nghe đối t−ợng qua ánh mắt, cử chỉ của ng−ời t− vấn. Th−ờng đối t−ợng đ−ợc t− vấn chỉ nói hết vấn đề của họ khi họ đã hoàn toàn tin t−ởng vào ng−êi t− vÊn. − Đ−a ra các thông tin cần thiết chủ yếu nhất, giúp đối t−ợng suy nghĩ về tất các các yếu tố liên quan và hiểu biết rõ vấn đề của họ. − Giới thiệu và thảo luận với đối t−ợng về các biện pháp giải quyết vấn đề, trong đó có các biện pháp thích hợp mà đối t−ợng có thể đ−a ra quyết định lựa chọn phù hợp với hoàn cảnh riêng của đối t−ợng. Các biện pháp này có thể liên quan đến gia đình và cộng đồng nơi đối t−ợng sinh sống và làm việc. − Gi÷ bÝ mËt: §©y lµ mét nguyªn t¾c hÕt søc quan träng v× chØ ng−êi t− vÊn ®−îc biết những điều nhạy cảm, riêng t− của đối t−ợng đ−ợc t− vấn. Ng−ời t− vấn phải tôn trọng những điều riêng t− của đối t−ợng đ−ợc t− vấn, giữ bí mật với mọi ng−ời, có những vấn đề phải giữ bí mật ngay cả với ng−ời thân của đối t−ợng. − Thống nhất và cùng cam kết với đối t−ợng về các b−ớc tiếp theo để tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng thực hiện. − Trong nhiều tr−ờng hợp ng−ời t− vấn phải liên hệ với gia đình, cộng đồng và một số ban ngành, tổ chức để phối hợp các hoạt động giúp đỡ cho đối t−ợng. − Cần liên hệ và nắm đ−ợc các hoạt động của đối t−ợng sau khi t− vấn để tiếp tục giúp đỡ, hỗ trợ đối t−ợng thực hiện quyết định hành động mà họ đã lựa chọn. 2. Các hoạt động cơ bản trong t− vấn vμ yêu cầu về phẩm chất cña c¸n bé t− vÊn 2.1. Các hoạt động cơ bản trong t− vấn giáo dục sức khỏe. Trong mỗi cuộc t− vấn nói chung cần chú ý thực hiện một số hoạt động cơ bản nh− sau: − Tiếp đón: Tiếp đón là hoạt động đầu tiên của ng−ời t− vấn với đối t−ợng khi thực hiện t− vấn. Tiếp đón th−ờng gây ấn t−ợng và có thể ảnh h−ởng đến toàn 117.

(118) bộ cuộc t− vấn. Các hoạt động chủ yếu khi tiếp đón của ng−ời t− vấn là chào hỏi, làm quen với đối t−ợng đ−ợc t− vấn, giới thiệu, trò chuyện tạo sự tin cậy, tâm lý thoái mái cho đối t−ợng khi b−ớc vào cuộc t− vấn. − Hỏi để thu nhận thông tin: Hỏi đối t−ợng để xác định nhu cầu, vấn đề cần t− vấn của đối t−ợng là hoạt động không thể thiếu trong bất kỳ cuộc t− vấn nào. CÇn c©n nh¾c vµ nªu ra c¸c c©u hái thÝch hîp, gîi më, kh«ng lµm ¶nh h−ëng đến lòng tự trọng của đối t−ợng. Sau mỗi câu hỏi phải biết chăm chú lắng nghe đối t−ợng để thu nhận thông tin. − Giao tiếp, trao đổi: Sau khi đã có đủ thông tin, xác định đ−ợc vấn đề của đối t−ợng đ−ợc t− vấn, cán bộ t− vấn cần cung cấp thông tin, trao đổi với đối t−ợng và trả lời các câu hỏi của đối t−ợng. − Giúp đỡ: Giúp đối t−ợng đ−ợc t− vấn hiểu rõ vấn đề của họ, giảm lo lắng, tự lựa chọn đ−ợc cách giải quyết vấn đề phù hợp với họ. − Giải thích: Cần giải thích tất cả các băn khoăn thắc mắc của đối t−ợng, đ−a các ví dụ, tài liệu hoặc h−ớng dẫn mô phỏng để đối t−ợng hiểu rõ vấn đề hay cách thực hành giải quyết vấn đề của họ. − Tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng: Hẹn gặp lại đối t−ợng để biết kết quả giải quyết vấn đề và tiếp tục giúp đỡ đối t−ợng một cách thích hợp. 2.2. C¸c phÈm chÊt chÝnh cña ng−êi t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. Bất kỳ một ng−ời nào khi thấy cần đ−ợc t− vấn, họ luôn mong muốn tìm đến những ng−ời t− vấn có trình độ và khả năng giúp họ giải quyết đ−ợc vấn đề. Ng−ời t− vấn có các nhiệm vụ chính là: Giúp ng−ời đ−ợc t− vấn xác định vấn đề của họ là gì, làm cho họ hiểu rõ vì sao họ lại có vấn đề đó, động viên ng−ời đ−ợc t− vấn tìm hiểu các giải pháp có thể để giải quyết vấn đề và h−ớng dẫn họ lựa chọn đ−ợc cách giải quyÕt phï hîp víi hoµn c¶nh riªng cña hä. Để đạt đ−ợc kết quả tốt trong các cuộc t− vấn, ng−ời thực hiện t− vấn phải có các phÈm chÊt chÝnh nh− sau: − Nắm chắc nội dung vấn đề sức khỏe, bệnh tật của đối t−ợng cần t− vấn. − Nắm chắc các nguyên tắc trong t− vấn, đ−ợc đào tạo về kỹ năng t− vấn. − Có khả năng cảm hoá, động viên, tạo niềm tin t−ởng cho đối t−ợng đ−ợc t− vấn. − Sö dông phèi hîp c¸c kü n¨ng giao tiÕp trong t− vÊn, c¶ giao tiÕp b»ng lêi vµ giao tiÕp kh«ng lêi. − Kiên trì, nhạy cảm và linh hoạt khi thực hiện t− vấn, đảm bảo quyền lợi, danh dù cho ng−êi ®−îc t− vÊn. − Nhiệt tình, có phẩm chất đạo đức, l−ơng tâm nghề nghiệp, tinh thần sẵn sàng giúp đỡ và hỗ trợ các đối t−ợng đ−ợc t− vấn. Ngoµi ra ng−êi c¸n bé t− vÊn søc kháe còng cÇn cã c¸c kiÕn thøc hiÓu biÕt vÒ c¸c vấn đề văn hoá, xã hội, kinh tế, chính trị của cộng đồng để có thể sử dụng trong quá tr×nh t− vÊn khi cÇn thiÕt. 118.

(119) 3. C¸c b−íc tæ chøc t− vÊn gi¸o dôc søc kháe 3.1. Nh÷ng viÖc cÇn chuÈn bÞ tr−íc khi t− vÊn. − Xác định những vấn đề và đối t−ợng cần đ−ợc t− vấn trong cộng đồng. − Chọn thời gian và nơi t− vấn thoải mái cho đối t−ợng. Có thể t− vấn ngay tại nơi thuận tiện cho đối t−ợng hoặc tại cơ sở y tế đã có các phòng riêng cho t− vấn ở trạm y tế, trung tâm y tế, bệnh viện hay các địa điểm đã đ−ợc chuẩn bị. − Thời gian và địa điểm t− vấn cần đ−ợc thông báo tr−ớc để đối t−ợng biết và chủ động. Nếu có điều kiện nên thông báo, giới thiệu qua quảng cáo để cho đối t−ợng chọn thời gian đến các địa điểm t− vấn phù hợp với họ. − Ng−ời t− vấn phải nắm chắc nội dung của chủ đề t− vấn. − Cần chuẩn bị đầy đủ các tài liệu, vật liệu, dụng cụ, mô hình trực quan liên quan đến chủ đề t− vấn để có thể sử dụng trong khi t− vấn. − Nếu cần trình diễn, h−ớng dẫn các kỹ năng thực hành cho đối t−ợng thì phải chuẩn bị các ph−ơng tiện, dụng cụ cần thiết để thực hiện. 3.2. Thùc hiÖn t− vÊn 3.2.1. C¸ch b¾t ®Çu mét cuéc t− vÊn. − Khi gặp đối t−ợng ng−ời t− vấn cần chủ động chào hỏi thân mật để tạo cảm giác gần gũi đầu tiên của đối t−ợng là ng−ời t− vấn đã sẵn sàng để tiếp đón, giúp đỡ đối t−ợng. Làm cho đối t−ợng cảm thấy thoải mái, an tâm ngay từ ban đầu và tin t−ởng vào ng−ời t− vấn là tiền đề quan trọng để đối t−ợng trình bày hết vấn đề và nguyện vọng của họ. − Chủ động mời đối t−ợng ngồi vào chỗ đã chuẩn bị, không nên để đối t−ợng lóng tóng t×m chç ngåi. − Giới thiệu: Ng−ời t− vấn nên giới thiệu ngắn gọn về mình và mời đối t−ợng tự giíi thiÖu vÒ hä. − Ng−ời t− vấn bắt đầu bằng nói chuyện thông th−ờng để có thể tạo ra một không khí tự nhiên ngay từ đầu buổi t− vấn, làm cho đối t−ợng tự tin, chuẩn bị trạng thái tâm lý tốt để trình bày rõ vấn đề của họ. − Hãy nói với đối t−ợng là mọi thông tin về đối t−ợng sẽ đ−ợc hoàn toàn đảm b¶o bÝ mËt. − Hãy giải thích với đối t−ợng là ng−ời t− vấn sẵn sàng nghe đối t−ợng nêu tất cả các vấn đề của họ, sẵn sàng trả lời các câu hỏi theo yêu cầu mà đối t−ợng đặt ra, thảo luận với họ để giúp giải quyết vấn đề của họ. 3.2.2. Thùc hiÖn t− vÊn. − Trong suốt thời gian t− vấn, ng−ời t− vấn luôn thể hiện thái độ tôn trọng, đồng cảm với hoàn cảnh, vấn đề của đối t−ợng (trong cách nói, giao tiếp bằng lời và không lời, dáng điệu cử chỉ, động tác, ánh mắt, nụ c−ời). 119.

(120) − Tìm hiểu rõ lý do mà đối t−ợng đến để đ−ợc t− vấn. − Khuyến khích đối t−ợng trình bày hết vấn đề của họ. − Tìm hiểu kiến thức, thái độ, thực hành của đối t−ợng về vấn đề họ cần t− vấn giúp đỡ. − Nêu các câu hỏi rõ ràng để đối t−ợng trả lời. − Trả lời rõ ràng và giải thích kỹ các câu hỏi các vấn đề của đối t−ợng đ−ợc t− vấn. − Sö dông tõ ng÷ th«ng th−êng dÔ hiÓu, tr¸nh sö dông c¸c tõ chuyªn m«n. − Cung cấp đầy đủ các thông tin chủ chốt để đối t−ợng hiểu rõ vấn đề. − Sử dụng các tài liệu, tranh ảnh, mô hình... để giải thích cho đối t−ợng dễ hiểu dễ nhớ. Có những vấn đề có thể trình diễn để đối t−ợng hiểu rõ. − Nhấn mạnh những điểm quan trọng của vấn đề. − Để giúp đối t−ợng lựa chọn quyết định cần đ−a ra nhiều cách có thể giải quyết vấn đề để đối t−ợng lựa chọn cách giải quyết thích hợp với họ. − Chó ý tr¸nh mét sè t×nh huèng cã thÓ x¶y ra trong khi t− vÊn: +. Để đối t−ợng phải chờ lâu tr−ớc khi t− vấn gây tâm lý căng thẳng cho đối t−ợng.. +. ép buộc đối t−ợng phải nói vấn đề của họ.. +. Lơ đãng không chú ý đến các câu hỏi và trả lời của đối t−ợng.. +. Không giải thích đầy đủ để đối t−ợng hiểu rõ vấn đề của họ.. +. Đùa cợt, thể hiện sự không tôn trọng với đối t−ợng.. +. ép buộc đối t−ợng chấp nhận thực hiện cách giải quyết vấn đề theo ý kiến chñ quan cña ng−êi t− vÊn.. +. §Ó nh÷ng ng−êi kh«ng cã nhiÖm vô nghe ®−îc cuéc t− vÊn.. +. Kéo dài cuộc t− vấn khi đối t−ợng đã mệt mỏi.. +. Đe doạ không đúng mực, gây tâm lý hoang mang, lo sợ làm cho đối t−ợng kh«ng c¶m thÊy nhÑ nhâm h¬n sau khi ®−îc t− vÊn.. 3.3. KÕt thóc buæi t− vÊn. − Khi kết thúc cuộc t− vấn cần nhắc lại những điều cơ bản đã thảo luận với đối t−ợng, chú ý nhấn mạnh đến những hành vi mà đối t−ợng nên thực hiện nh− họ đã chọn trong khi thảo luận. − Động viên và cảm ơn đối t−ợng đã đến để đ−ợc t− vấn. − Với những đối t−ợng cần đ−ợc tiếp tục t− vấn, nên thảo luận để họ chọn thời gian thÝch hîp cho cuéc gÆp gì t− vÊn tiÕp theo. − Tạo điều kiện tiếp tục giúp đỡ đối t−ợng đ−ợc t− vấn giải quyết vấn đề của họ. H−ớng dẫn cho đối t−ợng các địa chỉ và dịch vụ liên quan đến vấn đề để họ tiÕp tôc ®−îc t− vÊn hç trî mçi khi cÇn thiÕt. 120.

(121) 3.4. B¶ng kiÓm theo dâi, gi¸m s¸t thùc hiÖn t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. B¶ng kiÓm quan s¸t thùc hμnh t− vÊn GDSK Hä vµ tªn ng−êi t− vÊn: Hä vµ tªn ng−êi ®−îc t− vÊn: Chủ đề/vấn đề t− vấn: Thêi gian t− vÊn: §Þa ®iÓm t− vÊn: Néi dung. Kh«ng lµm. Cã lµm Ch−a đạt. §¹t. Tèt. Ghi chó. 1- Bè trÝ chç ngåi hîp lý, tho¶i m¸i: 2- Chµo hái th©n mËt, lµm quen: 3- Giíi thiÖu vÒ m×nh: 4- Hỏi lý do của ng−ời đến t− vấn: 5- Tìm hiểu KAP (kiến thức, thái độ, thực hành) của đối t−ợng về vấn đề cần t− vấn: 6- Động viên đối t−ợng trình bày hết vấn đề, hứa giữ bí mật các vấn đề riêng t− của họ: 7- Chăm chú lắng nghe đối t−ợng: 8- Bổ sung đủ kiến thức đối t−ợng ch−a biết: 9- Thảo luận các cách giải quyết vấn đề cho đối t−ợng: 10- Để đối t−ợng tự chọn cách giải quyết phù hợp: 11- Thảo luận để đối t−ợng rõ cách giải quyết họ chọn: 12- Sö dông ng«n tõ phï hîp, dÔ hiÓu: 13- Sö dông tµi liÖu, ph−¬ng tiÖn hç trî hîp lý: 14- Nêu ví dụ minh họa cho đối t−ợng dễ hiểu: 15- KÕt hîp giao tiÕp b»ng lêi vµ kh«ng lêi: 16- Đề cập hết nội dung cơ bản vấn đề của đối tuợng: 17- Trả lời hết câu hỏi, vấn đề đối t−ợng muốn biết: 18- Kiểm tra lại nhận thức và việc đối t−ợng nên làm: 19- Tãm t¾t néi dung c¬ b¶n cña buæi t− vÊn: 20- Động viên, tạo điều kiện tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng, cảm ơn đối t−ợng khi kết thúc:. Nh÷ng ý kiÕn nhËn xÐt: Ng−êi gi¸m s¸t (ký, ghi râ hä tªn) tù l−îng gi¸. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ t− vÊn vµ c¸c nguyªn t¾c t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. 2. Liệt kê các hoạt động cơ bản trong t− vấn giáo dục sức khỏe. 3. Tr×nh bµy c¸c phÈm chÊt cÇn cã cña c¸n bé t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. 4. Tr×nh bµy c¸c b−íc tæ chøc t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. 5. Nªu c¸c néi dung trong b¶ng kiÓm quan s¸t thùc hµnh t− vÊn gi¸o dôc søc kháe. 121.

(122) Bµi 10. Lập kế hoạch vμ quản lý hoạt động truyền thônggiáo dục sức khỏe. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng lý do v× sao ph¶i lËp kÕ ho¹ch gi¸o dôc søc kháe. 2. Ph©n tÝch c¸c b−íc cña lËp kÕ ho¹ch cho mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. 3. X©y dùng ®−îc kÕ ho¹ch cho mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe cô thÓ. 4. Trình bày các nội dung quản lý đặc tr−ng của hoạt động TT-GDSK. 5. Trình bày những lý do cần giám sát, đánh giá các hoạt động TT-GDSK. 6. Phân tích các nội dung cần giám sát, đánh giá hoạt động TT-GDSK. 1. TÇm quan träng cña lËp kÕ ho¹ch truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ mét dÞch vô ch¨m sãc søc kháe nh»m gãp phần tăng c−ờng sức khỏe cho mọi ng−ời. Hoạt động TT-GDSK không thể thay thế các dÞch vô ch¨m sãc søc kháe kh¸c nh−ng gi¸o dôc søc kháe gãp phÇn n©ng cao kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña c¸c dÞch vô ch¨m sãc søc kháe kh¸c. Nh− vËy gi¸o dôc søc kháe g¾n liền với các hoạt động chăm sóc sức khỏe khác vì thế nó cần phải đ−ợc đ−a vào kế hoạch hoạt động chung của các cơ sở y tế ở các tuyến khác nhau. Chúng ta đã biết giáo dục sức khỏe đòi hỏi phải thực hiện kiên trì lâu dài và cũng là công việc th−ờng xuyªn cña c¸c c¸n bé y tÕ v× thÕ ph¶i cã kÕ ho¹ch ng¾n h¹n vµ dµi h¹n cho c¸c ch−¬ng trình TT-GDSK. Để đảm bảo tính chủ động trong hoạt động giáo dục sức khỏe, tránh hoạt động tự ý, tự phát, mỗi cơ sở y tế phải xây dựng các kế hoạch TT-GDSK một cách cụ thể cho từng giai đoạn kế hoạch nhất định. §Ó x©y dùng ®−îc nh÷ng ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch gi¸o dôc søc kháe thiÕt thùc, ng−êi lµm c«ng t¸c gi¸o dôc søc kháe cÇn chó ý xem xÐt nh÷ng yÕu tè sau ®©y: − Vấn đề cần giáo dục sức khỏe là gì, tại sao lại có vấn đề đó, những hành vi nào của đối t−ợng liên quan đến sự tồn tại của vấn đề sức khỏe. − Phạm vi của ch−ơng trình giáo dục sức khỏe ở mức độ nào. Đối t−ợng đích là những ai. Phải xác định rõ các nguồn lực có sẵn và các nguồn lực có thể huy động đ−ợc vào hoạt động giáo dục sức khỏe mà đặc biệt là các nguồn lực có sẵn trong cộng đồng. Các câu hỏi đặt ra khi lập kế hoạch TT-GDSK là: 1. Chủ đề nào sẽ tiến hành TT-GDSK? 2. Những ai là đối t−ợng của ch−ơng trình? 122.

(123) 3. Những thay đổi mong đợi ở đối t−ợng là gì? 4. Ch−¬ng tr×nh TT-GDSK sÏ tiÕn hµnh ë ®©u, khi nµo, trong thêi gian bao l©u? 5. C¸c nguån tµi chÝnh nµo, bao nhiªu, ë ®©u sÏ ®−îc sö dông cho ch−¬ng tr×nh TT-GDSK? 6. Nh÷ng ph−¬ng ph¸p TT-GDSK nµo sÏ ®−îc sö dông? 7. Nh÷ng ph−¬ng tiÖn, tµi liÖu TT-GDSK nµo sÏ ®−îc sö dông? 8. C¸c ph−¬ng tiÖn tµi liÖu do ai cung cÊp vµ s¶n xuÊt? 9. Khi nào và bằng cách nào có thể đánh giá đ−ợc kết quả và hiệu quả của ch−¬ng tr×nh TT-GDSK? 10. Nh÷ng ai sÏ tham gia vµo ch−¬ng tr×nh TT-GDSK? 2. Nh÷ng ®iÒu cÇn chó ý tr−íc khi lËp kÕ ho¹ch truyÒn th«nggi¸o dôc søc kháe. − Xác định rõ vấn đề cần phải TT-GDSK: Cần tiến hành khảo sát, điều tra nghiên cứu tr−ớc để có đ−ợc những thông tin chính xác, khoa học, làm cơ sở cho việc xác định đúng đắn các vấn đề cần TT-GDSK. Thông th−ờng các vấn đề cần TT-GDSK cũng là các vấn đề sức khỏe phổ biến th−ờng gặp của cộng đồng có nhu cầu cần phải giải quyết. − Dù kiÕn tÊt c¶ c¸c nguån lùc cã thÓ sö dông trong TT-GDSK: C¸c nguån lùc cÇn thiÕt nh− nh©n lùc, kinh phÝ, c¬ së vËt chÊt, thêi gian cÇn ®−îc chuÈn bÞ vµ dự kiến sử dụng cho kế hoạch TT-GDSK, bao gồm các nguồn lực đã có và các nguån lùc cã thÓ khai th¸c ®−îc. − S¾p xÕp thêi gian hîp lý: S¾p xÕp thêi gian thuËn lîi cho mäi ng−êi cã thÓ tham gia một cách tích cực, đầy đủ nhất vào ch−ơng trình TT-GDSK. Chú ý đến cả thời gian của ng−ời thực hiện và đối t−ợng cần đ−ợc TT-GDSK. − §−a c¸c nguyªn lý cña ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu vµo trong kÕ ho¹ch TT-GDSK. TruyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe lµ mét néi dung cña ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu vì thế cần thực hiện các nguyên lý chung của chăm sóc sức phỏe ban đầu đó là: − Tính công bằng: Quan tâm và −u tiên những đối t−ợng có nguy cơ cao về bệnh tËt, søc kháe cÇn ®−îc TT-GDSK. − T¨ng c−êng søc kháe, dù phßng, phôc håi søc kháe: Chó träng TT-GDSK vµo các biện pháp dự phòng và tăng c−ờng sức khỏe cũng nh− tập luyện để phục håi søc kháe sau khi bÞ bÖnh vµ tai n¹n chÊn th−¬ng. − Sự tham gia của cộng đồng: Thu hút sự tham gia rộng rãi của các đối t−ợng trong cộng đồng vào các hoạt động TT-GDSK, tạo nên các phong trào quần chóng thi ®ua ch¨m sãc vµ b¶o vÖ søc kháe, phßng chèng bÖnh tËt. − Kü thuËt häc thÝch hîp: Sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn TT-GDSK phï hợp với vấn đề, với đối t−ợng đích và các điều kiện thực tế, bao gồm các yếu tố văn hoá, phong tục tập quán, nguồn lực của cộng đồng. 123.

(124) − Lång ghÐp vµ phèi hîp liªn ngµnh: Nh»m x· héi ho¸ c«ng t¸c TT-GDSK, t¹o nên sức mạnh tổng hợp, huy động đ−ợc mọi lực l−ợng thích hợp trong cộng đồng tham gia vào công tác TT-GDSK và tăng c−ờng sức khỏe. 3. C¸c b−íc lËp kÕ ho¹ch truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 3.1. B−ớc 1: Thu thập thông tin xác định vấn đề sức khỏe cần TT-GDSK. Th«ng tin lµ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt cho c¸c nhµ lËp kÕ ho¹ch y tÕ nãi chung vµ c¸c nhà lập kế hoạch giáo dục sức khỏe. Thông th−ờng thông tin phải đáp ứng các tiêu chuẩn cơ bản là đảm bảo tính chính xác, đầy đủ và kịp thời. Vì vậy ph−ơng pháp thu thập thông tin phải đáng tin cậy, các thông tin đ−ợc cung cấp phải là các thông tin thực sự cần thiết cho ng−ời lập kế hoạch. Thông tin phải đầy đủ và mang tính đại diện chung, phản ánh đúng bức tranh thực của vấn đề, tránh thông tin sai lệch từ một bộ phận nào đó trong cộng đồng. Nếu có điều kiện, tốt nhất là phối hợp từ hai ph−ơng pháp thu thập thông tin hoặc từ hai nguồn thông tin trở lên để có thể bổ sung kiểm tra lẫn nhau đảm bảo tính đáng tin cậy của thông tin. Cần l−u ý là ng−ời dân th−ờng chỉ cung cÊp c¸c th«ng tin trung thùc khi ng−êi ta tin lµ th«ng tin hä cung cÊp sÏ mang l¹i lợi ích cho họ. Các thông tin cần thiết để xác định các hành vi sức khỏe th−ờng liên quan đến phong tục tập quán, truyền thống văn hóa, tín ng−ỡng v.v... vì vậy khi nêu câu hỏi thu thập thông tin cần l−u ý để đối t−ợng có thể nêu ra suy nghĩ và hành vi thùc sù cña hä. Nên phối hợp hai loại ph−ơng pháp định tính và định l−ợng trong việc thu thập th«ng tin. §Ó cã thÓ tiÕn hµnh gi¸o dôc søc kháe cã hiÖu qu¶ th× thu thËp th«ng tin theo ph−ơng pháp định tính là hết sức quan trọng vì nó cho ta biết nguyên nhân sâu xa của hành vi sức khỏe, từ đó có thể có lựa chọn các hình thức giáo dục sức khỏe phù hợp. Phân tích đầy đủ các thông tin đã thu thập đ−ợc để hiểu rõ vì sao ng−ời dân khỏe mạnh và vì sao họ lại có vấn đề sức khỏe, tìm hiểu các yếu tố nào đã góp phần tạo ra vấn đề đó là b−ớc quan trọng để lập kế hoạch giải quyết vấn đề sức khỏe. 3.2. B−ớc 2: Lựa chọn vấn đề sức khỏe −u tiên cần TT-GDSK. Thông th−ờng những thông tin thu thập đ−ợc trong một địa ph−ơng, một cộng đồng có thể cho thấy là tại địa ph−ơng hay cộng đồng cùng tồn tại nhiều vấn đề sức khỏe, bệnh tật. Mỗi vấn đề lại có thể có nhiều nguyên nhân góp phần tạo nên nó. Căn cø vµo thùc tÕ vµ nguån lùc, nh÷ng ng−êi thùc hiÖn gi¸o dôc søc kháe ph¶i chän nh÷ng vần đề −u tiên để tiến hành giáo dục sức khỏe tr−ớc. Khi xác định vấn đề −u tiên cần thu nhận ý kiến của cộng đồng để có thể thu hút sự tham gia tích cực của họ vào giải quyết vấn đề. Lựa chọn vấn đề −u tiên cho các can thiệp y tế cũng nh− can thiệp TT-GDSK, ng−ời ta th−ờng cân nhắc một số các tiêu chuẩn liên quan đến vấn đề và khả năng giải quyết. Các tiêu chuẩn đ−ợc xem xét để cho điểm và lựa chọn vấn đề −u tiên cho hoạt động TT-GDSK đ−ợc trình bày trong bảng 10.1 d−ới đây.. 124.

(125) Bảng 10.1. Tiêu chuẩn cho điểm xét chọn vấn đề −u tiên Tiªu chuÈn. Điểm của các vấn đề sức khỏe Vấn đề 1. Vấn đề 2. Vấn đề 3. Vấn đề n. 1. Mức độ phổ biến của vấn đề: 2. Mức độ trầm trọng của vấn đề: 3. ảnh h−ởng đến nhiều ng−ời nghèo: 4. Cã kü thuËt ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt: 5. Đ−ợc cộng đồng chấp nhận: 6. Cã kh¶ n¨ng vÒ kinh phÝ: Céng ®iÓm:. Cách cho điểm: Mỗi tiêu chuẩn có thể cho theo thang điểm từ 0 đến 3 theo bảng 10.2. B¶ng 10.2. C¸ch cho ®iÓm Thang cho ®iÓm. Tiªu chuÈn 0 ®iÓm. 1 ®iÓm. 2 ®iÓm. 3 ®iÓm. 1. Mức độ phổ biến của vấn đề:. rÊt thÊp. thÊp. trung b×nh. cao. 2. Mức độ trầm trọng của vấn đề:. kh«ng. thÊp. trung b×nh. cao. 3. ảnh h−ởng đến nhiều ng−ời nghèo:. kh«ng. Ýt. trung b×nh. nhiÒu. 4. Cã kü thuËt ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt:. ch−a. khã kh¨n. cã kh¶ n¨ng. kü thuËt ch¾c ch¾n. 5. Đ−ợc cộng đồng chấp nhận:. Kh«ng. thÊp. trung b×nh. cao. 6. Cã kh¶ n¨ng vÒ kinh phÝ:. kh«ng. thÊp. trung b×nh. cao. Sau khi cho điểm từng tiêu chuẩn sẽ chọn vấn đề có tổng số điểm của các tiêu chuẩn cao nhất là vấn đề −u tiên nhất cho TT-GDSK. 3.3. B−ớc 3: Xác định đối t−ợng đích và xây dựng mục tiêu 3.3.1. Xác định đối t−ợng. Với từng chủ đề giáo dục sức khỏe cần xác định rõ đối t−ợng đích, bao gồm các thông tin về: số l−ợng đối t−ợng đích, họ là những ai, thuộc giới nào, nghề nghiệp, trình độ của họ ra sao. Xác định rõ đối t−ợng đích là rất cần thiết để lựa chọn nội dung, ph−ơng pháp, ph−ơng tiện TT-GDSK cụ thể. Trong một số ch−ơng trình TTGDSK có thể cần phân loại đối t−ợng đích trực tiếp và gián tiếp để có kế hoạch hoạt động thích hợp. 3.3.2. X©y dùng môc tiªu 3.3.2.1. Kh¸i niÖm vÒ môc tiªu. Mục tiêu giáo dục sức khỏe là những mong đợi về thay đổi kiến thức, thái độ và hành vi sức khỏe cụ thể ở đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe (đối t−ợng đích) trong một 125.

(126) giai đoạn thời gian nhất định, trong đó mục tiêu thay đổi hành vi là quan trọng nhất. Những thay đổi hành vi sẽ dẫn đến những thay đổi về tình hình sức khỏe và bệnh tật của đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe. Ví dụ: Tăng tỷ lệ các bà mẹ hiểu biết về vai trò cña s÷a mÑ tõ 50% hiÖn t¹i lªn 85% vµo cuèi n¨m 2005. Gi¶m tû lÖ c¸c bµ mÑ cho trÎ ¨n sam sím tr−íc 4 th¸ng tuæi tõ 30% hiÖn nay xuèng cßn 10% vµo cuèi n¨m 2005. 3.3.2.2. TÇm quan träng cña x©y dùng môc tiªu trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Cã thÓ nãi bÊt kú mét ch−¬ng tr×nh can thiÖp søc kháe nãi chung hay mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe nµo còng cÇn ph¶i x©y dùng c¸c môc tiªu. Môc tiªu liên quan đến toàn bộ các chiến l−ợc, các kế hoạch hoạt động, đến sử dụng các nguồn lùc cña c¸c ch−¬ng tr×nh. X©y dùng môc tiªu lµ b−íc quan träng cña lËp kÕ ho¹ch ch−ơng trình giáo dục sức khỏe. Nh− chúng ta đều biết các nguồn lực cho chăm sóc søc kháe nãi chung hay cho c¸c ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe lu«n lu«n cã giíi h¹n. Trong thực tế có nhiều vấn đề sức khỏe cần đ−ợc giáo dục vì thế cán bộ giáo dục sức khỏe phải xác định các ch−ơng trình −u tiên và trong mỗi ch−ơng trình cần xác định ®−îc râ rµng c¸c môc tiªu −u tiªn dùa trªn kh¶ n¨ng vÒ nguån lùc cã s½n. Mục tiêu cụ thể kích thích các nỗ lực của cán bộ và động viên cán bộ phấn đấu thực hiện, vì mục tiêu giúp đánh giá đ−ợc năng lực, công sức của những ng−ời phấn đấu để thực hiện mục tiêu đó. Nếu nh− không có mục tiêu giáo dục sức khỏe cụ thể thì kh«ng thÓ biÕt ®−îc c¸c nç lùc cña nh÷ng ng−êi thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh nh− thÕ nµo. Ví dụ nh− nếu cùng một nguồn lực, cùng những điều kiện, đối t−ợng nh− nhau, hai cán bé cïng thùc hiÖn gi¸o dôc søc kháe, nÕu nh− kh«ng cã môc tiªu cô thÓ th× kh«ng thÓ biết đ−ợc ai là ng−ời đã cố gắng trong hoạt động giáo dục để đạt đ−ợc kết quả tốt hơn. Mục tiêu sẽ tác động đến lựa chọn chiến l−ợc và các hoạt động cụ thể nhằm đạt mục tiêu. Khi đã xây dựng đ−ợc mục tiêu thì ng−ời lập kế hoạch giáo dục sức khỏe sẽ đặt ra câu hỏi làm thế nào để đạt đ−ợc mục tiêu đó. Nói khác đi ng−ời lập kế hoạch phải nghĩ đến các chiến l−ợc thích hợp và dự kiến các hoạt động cụ thể để đạt đ−ợc mục tiêu đã xây dựng. Trong quá trình thực hiện ch−ơng trình thì mục tiêu giúp cho việc điều hành và theo dõi giám sát ch−ơng trình theo h−ớng đạt đ−ợc mục tiêu và có thể điều chỉnh các hoạt động cho thích hợp. Mục tiêu cũng giúp cho ng−ời khác biết chính xác về kế hoạch hoạt động của ng−ời lập kế hoạch nh− thế nào, mục tiêu có sát hợp, có khả thi hay không. Xây dựng mục tiêu không đúng sẽ không thể thực hiện đ−ợc hoặc có thể gây lãng phí nguồn lực và thời gian, ảnh h−ởng không tốt đến các ch−ơng trình hay hoạt động khác. Mục tiêu giúp đánh giá các ch−ơng trình hoạt động cụ thể. Nếu không có mục tiêu sẽ không đánh giá đ−ợc các mức độ đạt đ−ợc của ch−ơng trình, bởi vì khi xây dựng mục tiêu ng−ời lập kế hoạch giáo dục sức khỏe phải biết đ−ợc hiện trạng vấn đề đang ở đâu và kết thúc kế hoạch họ mong muốn đạt đ−ợc đến mức độ nào. Ngòai ra xây dựng mục tiêu đúng sẽ giúp các nhà quản lý các ch−ơng trình giáo dôc søc kháe cã thÓ thùc hiÖn tèt c«ng t¸c qu¶n lý b»ng môc tiªu. X©y dùng c¸c môc tiªu gi¸o dôc søc kháe còng cã thÓ gÆp nh÷ng khã kh¨n do thiÕu c¸c sè liÖu c¬ b¶n, thiÕu nguån lùc. Mét sè ng−êi sî bÞ ng−êi kh¸c phª ph¸n khi không đạt đ−ợc mục tiêu vì vậy không muốn xây dựng mục tiêu cụ thể. Tuy nhiên không đạt đ−ợc mục tiêu cũng không đáng chê trách, nếu nghiêm túc đánh giá 126.

(127) rút kinh nghiệm và tìm ra lý do vì sao không đạt đ−ợc mục tiêu và tránh những nh−ợc điểm trong t−ơng lai thì điều đó cũng thực sự bổ ích cho cán bộ làm công tác giáo dôc søc kháe. 3.3.2.3. Nh÷ng yÕu tè cÇn chó ý khi x©y dùng môc tiªu TT-GDSK. − Phân tích các hành vi sức khỏe hiện tại: Nh− chúng ta đã biết việc thay đổi hành vi sức khỏe là cả một quá trình diễn ra không phải đơn giản trong chốc lát mà có thể kéo dài, nhiều khi cả ng−ời giáo dục và đối t−ợng đ−ợc giáo dục phải rất kiên trì mới có thể thay đổi đ−ợc hành vi. Để thay đổi hành vi phải tác động vào nhiều yếu tố của môi tr−ờng, hoàn cảnh và phải có sự hỗ trợ của những ng−ời xung quanh. Phân tích các hành vi hiện tại là cần thiết để có thể xây dựng các mục tiêu thích hợp cho những thay đổi hành vi. − Một hành vi của con ng−ời có thể là do kết quả của nhiều yếu tố tác động. Phân tích nguyên nhân của các hành vi là cần thiết để biết đ−ợc khả năng có thể thay đổi hành vi nh− thế nào, từ đó làm cơ sở xây dựng mục tiêu. Nếu một hành vi nào đó là do thiếu hiểu biết thì có thể đặt ra mục tiêu giáo dục sức khỏe là tăng hiểu biết cho đối t−ợng. Do đó phân tích các nguyên nhân của hành vi là b−ớc cần thiết để giúp xây dựng kế hoạch can thiệp sát hợp và kh¶ thi. − Xác định các yếu tố tác động đến thay đổi hành vi: Có nhiều yếu tố ảnh h−ởng đến sức khỏe nh− các hành động và hành vi thông th−ờng chứ không phải chỉ cã thuèc men vµ c¸c dÞch vô y tÕ. NhiÒu ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe không thành công bởi vì đã không chú ý đến các yếu tố văn hóa, kinh tế, xã hội, chính trị ảnh h−ởng đến các hành vi. Nghiên cứu đầy đủ các yếu tố ảnh h−ởng đến hành vi con ng−ời là cần thiết để tránh những thất bại khi thực hiện gi¸o dôc søc kháe. CÇn ph¶i ph©n tÝch riªng c¸c hµnh vi nµo lµ cña c¸ nh©n kiểm soát và các hành vi nào do ảnh h−ởng của cộng đồng và quốc gia. Hơn nữa cần xác định các khó khăn, các thử thách, sự không công bằng trong cộng đồng để có thể hiểu tất cả các hành vi. Chúng ta cũng cần thúc đẩy các ảnh h−ởng của các nhà chính trị đến quá trình hành động cho những thay đổi x· héi. 3.3.2.4. C¸c yªu cÇu cña mét môc tiªu gi¸o dôc søc kháe. Khi xây dựng mục tiêu giáo dục sức khỏe cần đạt đ−ợc các yêu cầu chung của x©y dùng môc tiªu nh− sau: − Tính đặc thù: Mục tiêu phải nói về vấn đề cần TT-GDSK cụ thể (vấn đề −u tiên đã chọn) và đối t−ợng đích cụ thể nào đó, ví dụ nh−: Kiến thức của các bà mÑ vÒ suy dinh d−ìng, c¸c bµ mÑ cã thÓ nhËn biÕt ®−îc c¸c dÊu hiÖu sím cña viªm phæi, c¸c bµ mÑ cã thÓ pha ®−îc dung dÞch n−íc uèng bï n−íc t¹i nhµ cho trÎ khi trÎ bÞ tiªu ch¶y v.v... − Tính đo l−ờng đ−ợc: Mục tiêu cần nói rõ mức độ thay đổi, phải so sánh đ−ợc với mức ban đầu để thấy đ−ợc kết quả đạt đ−ợc, từ đó có thể đánh giá đ−ợc kết qu¶ theo môc tiªu vµ ph©n tÝch ®−îc hiÖu qu¶ cña ch−¬ng tr×nh. Th−íc ®o môc 127.

(128) tiêu có thể là số tuyệt đối (con số) hay số t−ơng đối (tỷ lệ %), cũng có thể bằng mức độ định tính nh−: tốt, khá, trung bình, kém (trong tr−ờng hợp này lại cần phải có các tiêu chuẩn cụ thể đánh giá cho từng mức độ thế nào là tốt, kh¸, trung b×nh hay kÐm. − Tính thích hợp: Mục tiêu phải phù hợp với vấn đề TT-GDSK. Ví dụ nếu TTGDSK về tiêm chủng thì mục tiêu là tăng số bà mẹ hiểu biết về ý nghĩa của tiêm chủng, tăng số bà mẹ đã thực hành đ−a trẻ đi tiêm chủng các loại vaccin. Nếu TT-GDSK về kế hoạch hóa gia đình thì mục tiêu là tăng số cặp vợ chồng chấp nhận kế hoạch hoá gia đình và thực hiện các biện pháp tránh thai thÝch hîp. − Tính thực thi: Tính thực thi của mục tiêu là rất quan trọng, để đảm bảo khả n¨ng thùc thi th× cÇn ph©n tÝch râ t×nh h×nh, nhÊt lµ c¸c nguyªn nh©n cña hµnh vi sức khỏe, các nguồn lực có sẵn và các nguồn lực có thể huy động để thực hiÖn ch−¬ng tr×nh. Trong ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu còng nh− trong gi¸o dôc sức khỏe các nhà lập kế hoạch cần chú ý đến nguyên lý tham gia của cộng đồng, đây là nguyên lý cơ bản để đảm bảo sự thành công của các ch−ơng trình ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu nãi chung vµ gi¸o dôc søc kháe nãi riªng. CÇn động viên cộng đồng tham gia vào quá trình xây dựng các mục tiêu giáo dục søc kháe. − Tính xác định về thời gian: Mỗi ch−ơng trình, hoạt động đều có thời hạn thực hiện nhất định, vì thế mỗi mục tiêu của ch−ơng trình giáo dục sức khỏe đều phải xác định cụ thể đích thời gian hoàn thành mục tiêu, nếu không xác định đúng thời gian cần thiết để đạt mục tiêu thì sẽ không thúc đẩy đ−ợc những cố gắng để đạt đ−ợc mục tiêu và có thể gây lãng phí nguồn lực và thời gian. 3.3.2.5. C¸c lo¹i môc tiªu trong gi¸o dôc søc kháe. − Mục tiêu đầu vào: Mục tiêu đầu vào là mục tiêu về huy động các nguồn lực (ngoài số nguồn lực đã sẵn có theo kế hoạch) mà ng−ời lập kế hoạch giáo dục søc kháe mong muèn ®−a vµo mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. Th«ng th−ờng ng−ời ta không chú ý nhiều đến mục tiêu này, nh−ng thực sự trong một sè ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe môc tiªu nµy cã vai trß quan träng vµ ¶nh h−ởng đến các mục tiêu khác. Nguyên lý lồng ghép phối hợp liên ngành, lôi kéo sự tham gia của cộng đồng vào các ch−ơng trình giáo dục sức khỏe là rất quan träng. Trong mét sè ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe chØ cã thÓ thµnh công nếu có sự phối hợp liên ngành, cộng đồng tham gia, có thêm các nguồn lùc, ®iÒu kiÖn hç trî. VÝ dô trong mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe ë tr−êng học thì một mục tiêu đầu vào là vận động đ−ơc 100% giáo viên chủ nhiệm lớp tham gia vµo ch−¬ng tr×nh. Mét môc tiªu ®Çu vµo cña ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc vệ sinh môi tr−ờng là vận động đ−ợc ít nhất đại diện của 5 ban ngành đoàn thể tham gia vào ban chỉ đạo ch−ơng trình. Mục tiêu đầu vào cũng có thể đ−ợc coi là mục tiêu nhằm hỗ trợ cho các mục tiêu nhằm vào đối t−ợng đích của ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe. − Môc tiªu trung gian: Môc tiªu trung gian hay cßn gäi lµ môc tiªu qu¸ tr×nh hoạt động của ch−ơng trình giáo dục sức khỏe nhằm đạt đ−ợc mục tiêu đầu ra. 128.

(129) Th−êng mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe cã nhiÒu môc tiªu trung gian. Mục tiêu trung gian nói lên số l−ợng các hoạt động mà ng−ời lập kế hoạch sức kháe mong muèn thùc hiÖn. C¸c môc tiªu trung gian th−êng cã liªn quan víi nhau theo trình tự các giai đoạn của ch−ơng trình. Có đạt đ−ợc các mục tiêu trung gian thì mới có thể đạt đ−ợc mục tiêu đầu ra. Một số ví dụ về mục tiêu trung gian nh−: Mục tiêu về đào tạo số thành viên mạng l−ới cộng tác viên giáo dục sức khỏe, thực hiện số buổi nói chuyện chuyên đề giáo dục sức khỏe, tæ chøc c¸c cuéc th¶o luËn vÒ gi¸o dôc søc kháe, c¸c cuéc triÓn l·m, c¸c ch−ơng trình truyền thông đại chúng v.v... Các mục tiêu trung gian là điều kiện để thực hiện các mục tiêu đầu ra mong đợi. − Môc tiªu ®Çu ra: §©y lµ môc tiªu hÕt søc quan träng cña bÊt kú mét ch−¬ng tr×nh y tÕ hay mét ch−¬ng tr×nh gi¸o dôc søc kháe nµo. Môc tiªu ®Çu ra lµ møc độ thay đổi mong đợi ở các đối t−ợng đ−ợc giáo dục sức khỏe về các lĩnh vực kiến thức, thái độ, thực hành. Những thay đổi này phải đo đạc đ−ợc. Mục tiêu đầu ra là kết quả của việc đạt đ−ợc các mục tiêu đầu vào và mục tiêu trung gian. Ví dụ sau đợt giáo dục sức khỏe về phòng chống suy dinh d−ỡng tăng số bà mẹ hiểu biết đủ nguyên nhân suy dinh d−ỡng ở trẻ em từ 30% (hiện tại) lên 80% vào thời điểm X. Tăng số bà mẹ thực hành cho trẻ ăn sam đúng từ 25% (hiÖn t¹i) lªn 75% vµo thêi ®iÓm X. − Mục tiêu tác động: Mục tiêu tác động đó là những mong đợi kết quả cuối cùng của các ch−ơng trình giáo dục sức khỏe đến cải thiện tình trạng sức khỏe của các đối t−ợng đích. Th−ờng mục tiêu tác động của các ch−ơng trình giáo dục sức khỏe chỉ đạt đ−ợc sau khi ch−ơng trình đã đạt đ−ợc mục tiêu đầu ra. Ví dụ một mục tiêu tác động của ch−ơng trình trình giáo dục sức khỏe về tiêm chñng më réng lµ gi¶m tû lÖ m¾c bÖnh vµ tû lÖ trÎ em chÕt v× c¸c bÖnh trong ch−ơng trình tiêm chủng mở rộng. Đánh giá mục tiêu tác động nhiều khi không dễ. Cách tốt nhất để đánh giá mục tiêu tác động là so sánh hai nhóm đối t−ợng, một nhóm đ−ợc giáo dục sức khỏe và một nhóm không đ−ợc giáo dục sức khỏe để thấy đ−ợc những thay đổi do ch−ơng trình giáo dục sức khỏe. Nh− vậy xây dựng mục tiêu giáo dục sức khỏe là rất quan trọng, mục tiêu định h−ớng cho mọi chiến l−ợc và hoạt động của ch−ơng trình giáo dục sức khỏe. Để xây dùng ®−îc môc tiªu ph¶i ph©n tÝch kü c¸c th«ng tin c¬ b¶n ban ®Çu, c¸c yÕu tè cã thÓ ảnh h−ởng đến quá trình đạt đ−ợc mục tiêu. Nh− vậy xây dựng mục tiêu đúng, khả thi không phải đơn giản, nó đòi hỏi ng−ời làm công tác giáo dục sức khỏe phải có đầy đủ kiến thức và kinh nghiệm. Để đảm bảo đạt đ−ợc mục tiêu trong TT-GDSK cần lôi cuốn cộng đồng vào xác định nhu cầu giáo dục sức khỏe, xây dựng mục tiêu và tham gia vào các hoạt động để đạt mục tiêu. 3.4. B−ớc 4: Xác định nội dung truyền thông-giáo dục sức khỏe. Việc xác định nội dung giáo dục sức khỏe phải căn cứ vào các thông tin đã thu thập đ−ợc về kiến thức, thái độ và hành vi của đối t−ợng. Các nội dung cần giáo dục ph¶i ®−îc ng−êi thùc hiÖn gi¸o dôc hiÓu râ vµ chuÈn bÞ kü cµng. Néi dung ph¶i phï hợp với trình độ của các nhóm đối t−ợng đích nhằm đạt đ−ợc các mục tiêu đã nêu ra. Néi dung gi¸o dôc ph¶i thÓ hiÖn vµ chuyÓn t¶i ®−îc c¸c th«ng ®iÖp chñ chèt cña vÊn 129.

(130) đề sức khỏe. Các nội dung đ−ợc trình bày theo trình tự hợp lý để tạo điều kiện kiện thuận lợi cho sự tiếp thu và hiểu vấn đề của đối t−ợng. Nội dung giáo dục sức khỏe phải thể hiện đ−ợc tính khoa học và đại chúng. Tránh sử dụng các từ ngữ chuyên môn khó hiểu khi truyền đạt các nội dung giáo dục sức khỏe gây băn khoăn thắc mắc cho đối t−ợng. 3.5. B−ớc 5: Xác định nguồn lực, ph−ơng tiện, ph−ơng pháp truyền thông-giáo dôc søc kháe 3.5.1. Nguån lùc cho truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Cũng nh− các hoạt động chăm sóc sức khỏe, TT-GDSK cũng cần phải có các nguån lùc: Nh©n lùc, tµi chÝnh, c¬ së vËt chÊt trang thiÕt bÞ, thêi gian. − Nguồn lực từ cộng đồng: Cần huy động các nguồn lực từ ngay trong cộng đồng cho các ch−ơng trình TT-GDSK, đây là nguồn lực quan trọng. Nguồn lực của cộng đồng rất phong phú và đa dạng ví dụ nh−: những nơi thuận lợi có thể tổ chức họp, thảo luận nhóm, triển lãm, một số ng−ời có thể đóng góp tiền mua tài liệu, trang thiết bị. Một số ng−ời có kỹ năng nhất định có thể tham gia vào hoạt động giáo dục sức khỏe hấp dẫn nh− đóng kịch, múa, hát. Nhiều ng−ời có khả năng đóng góp sức lao động. Một số ng−ời có khả năng cung cấp các ph−ơng tiện vận chuyển. Vấn đề chính là ng−ời tổ chức TT-GDSK phải biết khai thác, huy động đ−ợc các nguồn lực này của cộng đồng. − Nguồn lực từ ngoài cộng đồng: Trong một số các hoạt động TT-GDSK nhằm giải quyết các vấn đề sức khỏe có thể cần đến các nguồn lực lớn ngoài khả năng của cộng đồng vì thế cần tìm kiếm nguồn lực bên ngoài cộng đồng. Một sè c¸c tæ chøc, c«ng ty, bé ngµnh cã kh¶ n¨ng hç trî nguån kinh phÝ vµ kü thuật cho các hoạt động y tế và giáo dục sức khỏe. Một số ph−ơng tiện, tài liệu cho hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe đ−ợc sản xuất với kỹ thuật cao nh− băng hình, phim ảnh có thể đ−ợc cung cấp từ các tổ chức ngoài cộng đồng nh− các ch−ơng trình, dự án. Ng−ời thực hiện TT-GDSK cần phải năng động tìm kiếm các nguồn lực từ ngòai cộng đồng. 3.5.2. Lùa chän ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Để đảm bảo hiệu quả của giáo dục sức khỏe điều quan trọng là phải lựa chọn các ph−¬ng tiÖn thÝch hîp. TÝnh thÝch hîp cña ph−¬ng tiÖn cÇn ®−îc xem xÐt tõ nhiÒu khÝa c¹nh nh−: sù s½n cã cña c¸c ph−¬ng tiÖn, gi¸ c¶ cña c¸c ph−¬ng tiÖn, phong tôc tËp quán, văn hóa liên quan đến ph−ơng tiện, sự hấp dẫn và chấp nhận của đối t−ợng với ph−¬ng tiÖn, kh¶ n¨ng sö dông vµ duy tr× c¸c ph−¬ng tiÖn TT-GDSK. 3.5.3. Lùa chän ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Khi xây dựng kế hoạch TT-GDSK không chỉ quyết định những nội dung nào cần giáo dục, giáo dục cho ai, khi nào, ở đâu mà còn cần phải phải quyết định giáo dục bằng cách nào. Tr−ớc một thông điệp giáo dục sức khỏe cần chuyển đến đối t−ợng, ng−ời thực hiện cần suy nghĩ để tìm ra cách chuyển tải nào là tốt nhất. Lựa chọn ph−¬ng ph¸p TT-GDSK g¾n liÒn víi lùa chän ph−¬ng tiÖn TT-GDSK. Ph−¬ng ph¸p 130.

(131) phải phù hợp với hoàn cảnh thực tế, với vấn đề sức khỏe, vì vậy cần đ−ợc cân nhắc kỹ l−ìng. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p TT-GDSK kh¸c nhau, tr−íc khi lùa chän ph−¬ng ph¸p ng−ời giáo dục sức khỏe phải hiểu rõ vấn đề, khả năng nguồn lực, tính thực thi. Khi lùa chän ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn TT-GDSK cÇn nªu ra mét sè c©u hái nh− sau: − Ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn cã thÝch hîp víi môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh TTGDSK kh«ng? − Ph−ơng pháp và ph−ơng tiện có thích hợp với vấn đề, nội dung cần TT-GDSK không? − Ph−ơng pháp và ph−ơng tiện có dễ hiểu với nhóm đối t−ợng đích không? − Ph−ơng pháp và ph−ơng tiện có kích thích quá trình học của đối t−ợng không? − Ph−ơng pháp và ph−ơng tiện có phù hợp với kích th−ớc, quy mô của nhóm đối t−ợng đích không? 3.6. B−íc 6. Thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Thö nghiÖm ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn lµ b−íc cÇn thiÕt tr−íc khi s¶n xuÊt hµng läat c¸c ph−¬ng tiÖn hay thùc hiÖn réng r·i c¸c ph−¬ng ph¸p TT-GDSK. Thö nghiÖm nh»m tiÕt kiÖm nguån lùc vµ thêi gian. Thö nghiÖm gióp ®iÒu chØnh c¸c th«ng điệp cần chuyển tải tới đối t−ợng là phù hợp. Th−ờng khi thử nghiệm sẽ phát hiện ra ®−îc nh÷ng kh¸c biÖt gi÷a ý t−ëng mong muèn vÒ th«ng ®iÖp gi¸o dôc søc kháe mµ c¸n bé s¶n xuÊt, sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng ph¸p TT-GDSK mong muèn chuyÓn đến đối t−ợng và thông điệp thực sự mà đối t−ợng đã tiếp nhận. Cần l−u ý khi thử nghiệm là chọn đối t−ợng thử nghiệm phải đại diện cho đối t−ợng đích của ch−ơng tr×nh TT-GDSK. 3.7. B−ớc 7: Xây dựng ch−ơng trình hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe cô thÓ. Ch−ơng trình TT-GDSK cụ thể phải thể hiện tất cả các hoạt động phải làm theo thứ tự thời gian để đạt đ−ợc mục tiêu giáo dục sức khỏe. Mỗi hoạt động cụ thể phải phải chỉ rõ: − Thời gian thực hiện từ thời gian nào đến thời gian nào; − Ng−êi thùc hiÖn; − Ng−êi, c¬ quan phèi hîp; − Ng−êi theo dâi gi¸m s¸t hç trî; − Nguån lùc ph−¬ng tiÖn cÇn thiÕt; − Kết quả dự kiến của hoạt động. Trong lập kế hoạch TT-GDSK cần chú ý đến khả năng lồng ghép hoạt động TTGDSK với các hoạt các của các ch−ơng trình y tế khác, cũng nh− các hoạt động văn 131.

(132) hóa, xã hội của cộng đồng. Trong bảng kế hoạch hoạt động, các hoạt động càng xác định cụ thể càng tốt và phân công nhiệm vụ rõ ràng cho từng ng−ời thực hiện. Dự kiến hết quả của mỗi hoạt động đ−ợc xây dựng chính là mục tiêu mong muốn của hoạt động đó. Các hoạt động giám sát, đánh giá cũng cần đ−ợc quan tâm và đ−a vào trong kế hoạch hành động vì đó là các hoạt động quản lý quan trọng, góp phần cho thành c«ng cña ch−¬ng tr×nh TT-GDSK. Có thể sử dụng bảng mẫu d−ới đây để xây dựng kế hoạch hoạt động cụ thể: B¶n kÕ ho¹ch truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe Tªn ch−¬ng tr×nh TT-GDSK Môc tiªu: 1 - ............................. 2 - ............................. ................................... Tªn ho¹t động. Thêi gian. Tõ. Ng−êi thùc hiÖn. Ng−êi, c¬ quan phèi hîp. Ng−êi gi¸m s¸t. Nguån lùc cÇn thiÕt. KÕt qu¶ dù kiÕn. đến. 1. ............... 2. ............... 3................. .................... 3.8. B−ớc 8: Lập kế hoạch đánh giá ch−ơng trình truyền thông-giáo dục sức khỏe. Lập kế hoạch đánh giá phải đ−ợc nêu ra ngay từ khi xây dựng kế hoạch chung của ch−ơng trình TT-GDSK. Khi lập kế hoạch đánh giá cần xác định rõ một số vấn đề sau: − Mục tiêu của hoạt động đánh giá là gì. − Khi nào thì thực hiện các hoạt động đánh giá. − Những nguồn lực cần thiết cho hoạt động đánh giá. − X©y dùng c¸c chØ sè cÇn thu thËp vµ c¸c tiªu chuÈn. − Xác định ph−ơng pháp thu thập thông tin, xử lý thông tin và trình bày kết quả thu ®−îc. − Viết báo cáo kết quả đánh giá và dự kiến những ng−ời sử dụng kết quả đánh giá. Nh− vËy chóng ta thÊy cã c¸c b−íc kh¸c nhau trong qu¸ tr×nh lËp kÕ ho¹ch, c¸c b−ớc đều có mối liên quan chặt chẽ với nhau. Sau khi lập kế hoạch song cần phải xem 132.

(133) xét lại kế hoạch để đánh giá tính khả thi, sửa chữa bổ sung khi cần thiết và gửi tới những ng−ời và bộ phận có thẩm quyền để phê duyệt kế hoạch tr−ớc khi thực hiện. Có thể tóm tắt các b−ớc lập kế hoạch bằng sơ đồ d−ới đây: Thu thËp th«ng tin xác định vấn đề cần TT-GDSK. Chọn vấn đề sức khoẻ −u tiªn cÇn TT-GDSK. Xác định đối t−ợng, mục tiªu TT-GDSK. Lập kế hoạch đánh giá ch−¬ng tr×nh. X©y dùng ch−¬ng tr×nh hoạt động cụ thể. Xác định nguồn lực, ph−ơng tiện, ph−¬ng ph¸p. Thö nghiÖm ph−¬ng tiÖn, ph−¬ng ph¸p. Sơ đồ 10.1. Các b−ớc lập kế hoạch TT-GDSK. 4. Quản lý hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe 4.1. Khái niệm về quản lý hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe. Quản lý là một hoạt động cần thiết để nâng cao chất l−ợng các hoạt động chăm sóc sức khỏe đ−ợc Bộ Y tế rất quan tâm. Những vấn đề yếu kém trong công tác quản lý cũng đã đ−ợc các chuyên gia của Tổ chức Y tế Thế giới đề cập đến, nhất là những 133.

(134) công việc nh− phân tích tình hình để xác định vấn đề −u tiên cần giải quyết, lập kế hoạch, thực hiện kế hoạch và đánh giá hiệu quả của các ch−ơng trình CSSK trong đó có TT-GDSK. Quản lý để tăng c−ờng hiệu quả sử dụng các nguồn lực dành cho TTGDSK là một yêu cầu cơ bản của bất kỳ ch−ơng trình TT-GDSK nào. Quy trình quản lý TT-GDSK còng gièng nh− c¸c quy tr×nh qu¶n lý chung. Quy tr×nh bao gåm c¸c b−ớc cơ bản đó là: Thu thập thông tin chẩn đoán cộng đồng, phân tích xác định vấn đề, chọn −u tiên, xây dựng mục tiêu, lập kế hoạch các hoạt động trong đó có kế hoạch theo dõi, giám sát tiến độ và đánh giá. Ngoài thực hiện các b−ớc của quy trình quản lý y tế chung, trong TT-GDSK có ba khâu cơ bản cần đ−ợc quản lý để đảm bảo tốt các hoạt động TT-GDSK: − Ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK (nguån ph¸t tin). − Kªnh truyÒn th«ng (®−êng truyÒn tin). − Ng−ời nhận thông điệp TT-GDSK (nhóm đối t−ợng đích). 4.2. Mục đích của quản lý hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe. Qu¶n lý lµ lµm cho tÊt c¶ c¸c kh©u, c¸c bé phËn tham gia vµo qu¸ tr×nh truyÒn thông-giáo dục sức khỏe hoạt động có kết quả và hiệu quả cao, nhằm đạt đ−ợc các mục tiêu giáo dục sức khỏe mong đợi đã nêu ra. Quản lý TT-GDSK cũng có nghĩa là làm cho các hoạt động TT-GDSK ngày càng phát triển, đem lại kết quả và hiệu quả cao, hỗ trợ đắc lực cho các ch−ơng trình và hoạt động y tế, đáp ứng tốt hơn nhu cầu chăm sóc sức khỏe cho các cá nhân và cộng đồng, góp phần đạt mục đích cuối cùng là không ngừng cải thiện và nâng cao tình trạng sức khỏe, chất l−ợng cuộc sống của cộng đồng. 4.3. Các nội dung quản lý đặc tr−ng về truyền thông-giáo dục sức khỏe. Ngoài việc xác định vấn đề, xây dựng các kế hoạch phù hợp, quản lý sử dụng tốt các nguồn lực để tăng c−ờng hiệu quả của ch−ơng trình TT-GDSK, ng−ời quản lý các ch−ơng trình TT-GDSK cần chú ý quản lý các mặt đặc tr−ng trong TT-GDSK nh− sau: 4.3.1. Qu¶n lý nguån ph¸t tin. Quản lý nguồn phát tin là quản lý mọi hoạt động của các cán bộ tham gia vào ch−ơng trình TT-GDSK, trong đó có các cán bộ y tế, cán bộ TT-GDSK, những ng−ời tình nguyện... Những ng−ời này cần đ−ợc đào tạo về kỹ năng truyền thông-giáo dục sức khỏe một cách đầy đủ và có hệ thống. Quản lý nguồn phát tin cũng có nghĩa là quản lý nguồn nhân lực cho TT-GDSK, là nguồn lực quan trọng hàng đầu quyết định đến thành công của mọi ch−ơng trình TT-GDSK. Nội dung cơ bản trong quản lý nguồn phát tin là cần xây dựng kế hoạch đào tạo và đào tạo lại cho cán bộ thực hiện TT-GDSK để tăng c−ờng các kỹ năng TT-GDSK cho hä. Gióp hä t¨ng c−êng kh¶ n¨ng lùa chän c¸c ph−¬ng thøc lµm viÖc thÝch hîp víi cá nhân và với cộng đồng, trong đó kỹ năng giao tiếp, kỹ năng làm việc nhóm là nh÷ng kü n¨ng hÕt søc c¬ b¶n cña c¸n bé TT-GDSK. Më réng quan hÖ lµm viÖc víi các đồng nghiệp và các cán bộ liên quan của các ban ngành đoàn thể khác cũng là 134.

(135) những kỹ năng mà ng−ời làm công tác y tế cộng đồng nói chung cũng nh− ng−ời thực hiện TT-GDSK cần rèn luyện. Đào tạo khả năng cho cán bộ biết đ−a hoạt động TTGDSK lồng ghép với các hoạt động khác ở địa ph−ơng, nhất là các hoạt động văn hóa truyền thống của cộng đồng là cách làm khôn khéo để thực hiện xã hội hoá hoạt động TT-GDSK. Mét trong nh÷ng néi dung quan träng trong qu¶n lý TT-GDSK lµ viÖc qu¶n lý nguån nh©n lùc cho gi¸o dôc søc kháe. §Ó thùc hiÖn tèt nhiÖm vô TT-GDSK ng−êi c¸n bộ cần đ−ợc trang bị kiến thức về y học, kiến thức về tâm lý, khoa học hành vi, đặc biệt là kỹ năng truyền thông giao tiếp với cá nhân với nhóm và với cộng đồng. Biết lựa chọn các thông điệp sức khỏe truyền đi nh− thế nào cho có hiệu quả đòi hỏi ng−ời làm công tác giáo dục sức khỏe phải nắm chắc các thông tin về đối t−ợng đích, nội dung gi¸o dôc, ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc, ph−¬ng tiÖn vµ nguån lùc sö dông cho TT-GDSK. Thực hiện đào tạo các cộng tác viên làm công tác TT-GDSK cho từng chủ đề là một biện pháp quan trọng để tăng c−ờng nguồn nhân lực cho giáo dục sức khỏe mà ng−ời cán bộ quản lý TT-GDSK cần chú ý. Lựa chọn và đào tạo các cộng tác viên ngay trong cộng đồng là việc làm mang lại hiệu quả cao và có tác động bền vững. Giám sát hỗ trợ c¸c c¸n bé trùc tiÕp thùc hiÖn TT-GDSK lµ mét trong c¸c ph−¬ng ph¸p qu¶n lý rÊt hiÖu quả để tăng c−ờng kỹ năng cho cán bộ thực hành TT-GDSK. 4.3.2. Qu¶n lý c¸c kªnh truyÒn th«ng. Lùa chän c¸c kªnh truyÒn th«ng thÝch hîp, tr¸nh c¸c yÕu tè nhiÔu trong qu¸ tr×nh chuyển tải thông điệp là những vấn đề quan trọng góp phần đảm bảo TT-GDSK đạt kết quả. Kênh truyền thông cần phù hợp, hấp dẫn và thu hút đ−ợc sự chú ý của đối t−ợng. Chọn kênh truyền thông cũng phải căn cứ vào đối t−ợng, thời gian và chủ đề giáo dục sức khỏe cho thích hợp. Chú ý các thông tin phát ra bằng các ph−ơng tiện thông tin đại chúng hay trực tiếp giữa ng−ời với ng−ời phải đảm bảo tính khoa học, chính xác, đúng và đủ nghĩa, tránh các sai lạc trong quá trình chuyển tải thông tin. Các nội dung giáo dôc cña c¸c bµi viÕt, bµi nãi, tranh ¶nh, pan«, ¸p phÝch, s¸ch vë... ®−îc sö dông chÝnh thức đều phải đ−ợc kiểm tra và thử nghiệm tr−ớc khi sử dụng rộng rãi để đảm bảo tính khoa học, giáo dục và tính kinh tế. Ng−ời quản lý hoạt động TT-GDSK cần có kế ho¹ch th−êng xuyªn kiÓm tra, thu nhËn c¸c th«ng tin ph¶n håi, ph¸t hiÖn nh÷ng kh©u yếu kém trong kênh truyền thông để kịp thời điều chỉnh, thay đổi, bổ sung. 4.3.3. Quản lý đối t−ợng đích. Nội dung quan trọng là thu thập các thông tin phản hồi từ đối t−ợng đích để đánh giá sự tiếp nhận, hiểu biết và áp dụng các thông điệp giáo dục sức khỏe của đối t−ợng đích. Các thông tin này cần đ−ợc thu thập kịp thời để giúp đỡ, hỗ trợ đối t−ợng thay đổi hành vi sức khỏe một cách tích cực hơn. Quản lý các nhóm đối t−ợng đích cũng có nghĩa là chú ý lựa chọn đúng các nhóm đối t−ợng đích, căn cứ vào mục tiêu của ch−ơng trình TT-GDSK, tùy thuộc thời gian và không gian. Lựa chọn đúng đối t−ợng đích sẽ quyết định đến kết quả cuối cùng của ch−ơng trình giáo dục sức khỏe. Ngòai hoạt động TT-GDSK phải có các hoạt động khác hỗ trợ các nhóm đối t−ợng đích để thực hiện đ−ợc các hành vi sức khỏe mới. 135.

(136) Thu nhận thông tin phản hồi từ đối t−ợng đích đầy đủ còn giúp đánh giá toàn diện cả nội dung ph−ơng pháp, ph−ơng tiện nguồn lực liên quan đến ch−ơng trình TT-GDSK. Nh− vậy trong quản lý hoạt động giáo dục sức khỏe chúng ta phải quan tâm đến c¶ ba kh©u c¬ b¶n cña truyÒn th«ng lµ ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK, c¸c ph−¬ng tiÖn sö dụng trong TT-GDSK, đối t−ợng đích của TT-GDSK. Với ng−ời nhận tin: Cần phải biết họ là những ai, trình độ nh− thế nào, những niÒm tin vµ phong tôc tËp qu¸n, quan träng nhÊt lµ thu thËp c¸c th«ng tin ph¶n håi tõ đối t−ợng để biết đ−ợc mức độ hiểu biết của đối t−ợng, thái độ của họ đối với các thông điệp và đặc biệt là thực hành của đối t−ợng thay đổi nh− thế nào, qua đó cán bộ gi¸o dôc søc kháe cã thÓ ®iÒu chØnh ch−¬ng tr×nh TT-GDSK cho phï hîp. KÕt thóc mỗi giai đoạn hay một ch−ơng trình TT-GDSK, đánh giá về những thay đổi kiến thức, thái độ, hành vi của đối t−ợng đích và các ý kiến của họ về mọi khía cạnh ch−ơng trình TT-GDSK lµ c¸c th«ng tin cÇn thiÕt kh«ng thÓ thiÕu cho c¸c nhµ qu¶n lý, lËp kÕ ho¹ch ch−ơng trình. Trong thực tế có rất nhiều yếu tố có thể ảnh h−ởng đến hiệu quả ch−ơng tr×nh TT-GDSK. §Ó t¨ng c−êng chÊt l−îng, hiÖu qu¶ cÇn ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøu đánh giá nghiêm túc về nhiều khía cạnh của hoạt động TT-GDSK trong đó có hoạt động quản lý. 4.4. Giám sát và đánh giá các hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe 4.4.1. Giám sát các hoạt động TT-GDSK. Giám sát hoạt động TT-GDSK là một trong các hoạt động quản lý quan trọng, nh»m n©ng cao kü n¨ng thùc hiÖn TT-GDSK cho c¸n bé. Gi¸m s¸t ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe còng nh− gi¸m s¸t c¸c ch−ơng trình hoạt động y tế công cộng khác là quá trình đào tạo liên tục, tại chỗ nhằm gióp c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c truyÒn th«ng gi¸o dôc vµ n©ng cao søc kháe rÌn luyÖn kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe, gãp phÇn n©ng cao kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ cña ch−¬ng tr×nh TT-GDSK vµ n©ng cao søc kháe. §èi víi truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe th× h×nh thøc gi¸m s¸t trùc tiÕp lµ h×nh thức có hiệu quả nhất. Cụ thể là việc theo dõi giúp đỡ hỗ trợ khi các cán bộ thực hiện các hoạt động TT-GDSK trực tiếp nh−: Nói chuyện chuyên đề sức khỏe, tổ chức thảo luận nhóm, đến thăm hộ gia đình, t− vấn cá nhân. Tuy nhiên qua giám sát gián tiếp các hoạt động nh− viết bài cho truyền thông, sản xuất tài liệu, lập kế hoạch cho các ch−ơng trình TT-GDSK và nâng cao sức khỏe ng−ời giám sát cũng có thể đóng góp nhiÒu ý kiÕn bæ Ých cho c¸n bé thùc hiÖn TT-GDSK. Mục đích của hoạt động giám sát TT-GDSK là thực hiện công tác đào tạo cán bộ làm truyền thông giáo dục và nâng cao sức khỏe. Qua hoạt động giám sát ng−ời đ−ợc giám sát biết đ−ợc các điểm yếu của mình trong hoạt động TT-GDSK và đ−ợc uốn nắn t¹i chç, v× thÕ hiÖu qu¶ mang l¹i rÊt cao. Ng−êi thùc hiÖn gi¸m s¸t còng thÊy ®−îc c¸c ®iÓm m¹nh ®iÓm yÕu cña ng−êi ®−îc gi¸m s¸t vµ cã thÓ chØ dÉn ngay cho ng−êi ®−îc giám sát phát huy, sửa chữa hay có kế hoạch bồi d−ỡng giúp đỡ hỗ trợ tiếp theo. Giám s¸t còng gióp cho ng−êi ®i gi¸m s¸t häc ®−îc thªm kinh nghiÖm, biÕt ®−îc kh¶ n¨ng, năng lực hoạt động giáo dục sức khỏe của các cán bộ đ−ợc giám sát qua đó có kế 136.

(137) hoạch giúp đỡ cấp d−ới. Truyền thông-giáo dục sức khỏe đòi hỏi cán bộ phải có kỹ n¨ng giao tiÕp v× thÕ mét trong c¸c néi dung gi¸m s¸t quan träng lµ nh»m gióp ng−êi thùc hiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe rÌn luyÖn kü n¨ng giao tiÕp. Mỗi cuộc giám sát cần chuẩn bị cụ thể nội dung giám sát, xác định rõ ng−ời đ−ợc giám sát, thời gian giám sát, phạm vi giám sát, địa điểm giám sát. Giám sát có thể tiến hành định kỳ hay đột xuất. Tr−ớc mỗi cuộc giám sát ng−ời đi giám sát cần báo cho ng−êi ®−îc gi¸m s¸t biÕt tr−íc. C¸c néi dung gi¸m s¸t tËp trung vµo c¸c kü n¨ng thùc hiÖn c¸c ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp. C¸c néi dung gi¸m s¸t ®−îc thÓ hiÖn trong c«ng cô mµ ng−êi ®i gi¸m s¸t chuÈn bÞ (th−êng lµ b¶ng kiÓm). Tïy theo yªu cÇu cña hoạt động giám sát mà xác định các nội dung giám sát cụ thể, nh−ng nhìn chung giám sát các hoạt động TT-GDSK tập trung vào kỹ năng giao tiếp, chủ yếu là các kỹ n¨ng sau: − Kỹ năng xác định đối t−ợng đích. − Kỹ năng xác định mục tiêu. − Kỹ năng soạn thảo nội dung của chủ đề cần truyền thông giáo dục, tập trung chủ yếu vào các thông điệp cần chuyển tải tới đối t−ợng. − Kü n¨ng lùa chän ph−¬ng ph¸p vµ ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. − Kü n¨ng lµm quen. − Kü n¨ng sö dông giao tiÕp b»ng lêi − Kü n¨ng sö dông giao tiÕp kh«ng lêi. − Kü n¨ng l¾ng nghe. − Kü n¨ng quan s¸t, ®iÒu chØnh. − Kü n¨ng tãm t¾t. − Kỹ năng đặt câu hỏi kiểm tra đối t−ợng. − Kỹ năng hỗ trợ giúp đỡ đối t−ợng. Các nội dung giám sát cần đ−ợc thể hiện đầy đủ trong bảng kiểm (công cụ) giám s¸t mµ ng−êi ®i gi¸m s¸t cÇn x©y dùng tr−íc khi thùc hiÖn gi¸m s¸t. 4.4.2. Đánh giá các hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe. Đánh giá là quá trình xác định kết quả đạt đ−ợc của một họat động hay một lọat các hoạt động của một ch−ơng trình TT-GDSK để xem xét ch−ơng trình có thành công hay không khi so sánh với các mục tiêu đã đ−ợc xây dựng. Đánh giá bao gồm quá trình đo đạc hiệu quả và kết quả của ch−ơng trình. Đánh giá nhằm xác định các kết quả đã đạt đ−ợc, làm cơ sở cho lập kế họach tiếp theo để đẩy mạnh ch−ơng trình, tăng c−ờng kiến thức và thực hành TT-GDSK.. 137.

(138) Biết đ−ợc các kết quả cho phép chúng ta có thể đánh giá đ−ợc hiệu quả của ch−ơng trình từ đó có thể có đ−ợc sự ủng hộ của chính quyền, cộng đồng và các cơ quan chức năng. Đánh giá còn đạt đ−ợc mục đích động viên cán bộ thực hiện ch−¬ng tr×nh. Một số nội dung quan trọng cần đánh giá là: − §¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña ch−¬ng tr×nh truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe: Xem xÐt liệu ch−ơng trình có đạt đ−ợc mục tiêu đề ra hay không? Xác định rõ các chỉ số để đánh giá đ−ợc các mức độ thay đổi về kiến thức, thái độ và hành vi của đối t−ợng và so sánh với mục tiêu mong đợi đã nêu ra. − Đánh giá hiệu quả: Các kết quả đạt đ−ợc có t−ơng xứng với những nỗ lực nguồn lùc (Nh©n lùc, tiÒn, c¬ së vËt chÊt) bá ra hay kh«ng?. X©y dùng ®−îc c¸c chØ sè để đánh giá đ−ợc về giá thành và hiệu của hoạt động giáo dục sức khỏe. − Đánh giá quá trình: Điều hành các tiến độ trong khi thực hiện ch−ơng trình bao gồm việc l−ợng giá các mục tiêu trung gian, những gì đã đạt đ−ợc cho đến thời điểm hiện tại. Xây dựng các chỉ số để đánh giá các mục tiêu trung gian: ví dụ nh− chỉ số về tiến độ các hoạt động trong ch−ơng trình TT-GDSK. − Đánh giá tác động ảnh h−ởng: Đó là đánh giá những thay đổi về sức khỏe và bệnh tật mà ch−ơng trình TT-GDSK đã mang lại. Việc đánh giá tác động ảnh h−ëng cña TT-GDSK th−êng kh«ng ph¶i dÔ dµng v× ngoµi gi¸o dôc søc kháe có nhiều tác động khác đến tình trạng sức khỏe và bệnh tật của cá nhân cũng nh− của cộng đồng. Nội dung của đánh giá đ−ợc thể hiện trong một số câu hỏi cần đặt ra khi đánh giá các hoạt động TT-GDSK là: − Các họat động truyền thông có đ−ợc thực hiện theo kế hoạch không? − Bao nhiêu ch−ơng trình truyền thông đại chúng đã đ−ợc thực hiện? − Bao nhiêu các buổi TT-GDSK trực tiếp đã đ−ợc tiến hành? − Bao nhiêu cuộc họp của cộng đồng đã đ−ợc tổ chức, bao nhiêu các tờ rơi đ−ợc ph©n ph¸t? − Bao nhiêu đối t−ợng đích đã nhận đ−ợc các thông điệp? − Các đối t−ợng đích có chú ý đến các hoạt động truyền thông hay không? − Các đối t−ợng đích có hiểu đ−ợc các thông điệp hay không? − Bao nhiêu ng−ời có thể nhắc lại đúng các thông điệp trên các áp phích, ch−¬ng tr×nh cña radio, c¸c buæi nãi chuyÖn, c¸c cuéc th¶o luËn? − C¸c th«ng ®iÖp cã thuyÕt phôc ®−îc mäi ng−êi kh«ng? − Bao nhiªu ng−êi chÊp nhËn vµ tin t−ëng vµo c¸c th«ng ®iÖp? − Các thông điệp có dẫn đến thay đổi hành vi hay không?. 138.

(139) − Bao nhiêu ng−ời thay đổi hành vi sức khỏe do kết quả của các hoạt động truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe? − Các hành vi thay đổi đó có dẫn đến nâng cao sức khỏe hay không? − Bao nhiªu ng−êi søc kháe ®−îc t¨ng c−êng lµ do kÕt qu¶ cña ch−¬ng tr×nh? − Mức độ thay đổi của của tỷ lệ bệnh, tỷ lệ mắc bệnh mới nh− thế nào? Tuy nhiên việc đánh giá các các thay đổi về hành vi và sức khỏe cần phải có thời gian dài. Một ý t−ởng tốt là cần phải đánh giá ngắn hạn sớm sau khi kết thúc các hoạt động của ch−ơng trình và theo dõi sau đó để đánh giá các thay đổi lâu dài diễn ra. TT-GDSK là hoạt động y tế công cộng quan trọng nhằm nâng cao sức khỏe cộng đồng. Trong thực tế có rất nhiều yếu tố có thể ảnh h−ởng đến kết quả và hiệu quả ch−¬ng tr×nh TT-GDSK. §Ó n©ng cao chÊt l−îng, hiÖu qu¶ cÇn ph¶i cã nh÷ng nghiªn cứu đánh giá nghiêm túc về nhiều khía cạnh của hoạt động TT-GDSK để rút ra các bài học kinh nghiệm quý báu cho hoạt động TT-GDSK tiếp theo. tù l−îng gi¸. 1. Tr×nh bµy nh÷ng ®iÓm cÇn chó ý khi lËp kÕ ho¹ch TT-GDSK 2. Vẽ sơ đồ các b−ớc lập kế hoạch TT-GDSK. 3. Nêu các tiêu chuẩn lựa chọn vấn đề cần −u tiên TT-GDSK. 4. Tr×nh bµy tÇm quan träng cña x©y dùng môc tiªu TT-GDSK 5. Ph©n tÝch c¸c yªu cÇu cña mét môc tiªu gi¸o dôc søc kháe. 6. Tr×nh bµy vai trß cña thö nghiÖm c¸c ph−¬ng tiÖn, tµi liÖu TT-GDSK. 7. Nêu yêu cầu của một hoạt động cụ thể trong ch−ơng trình TT-GDSK. 8. Nªu c¸c c©u hái cÇn tr¶ lêi khi lËp kÕ ho¹ch TT-GDSK 9. Trình bày khái niệm về quản lý hoạt động TT-GDSK. 10 Phân tích các nội dung quản lý đặc tr−ng trong TT-GDSK. 11. Trình bày khái niệm, mục đích, nội dung của giám sát hoạt động TT-GDSK. 12. Trình bày khái niệm, mục đích, nội dung của hoạt động đánh giá TT-GDSK. 139.

(140) Bµi 11. Kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Môc tiªu. 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe vµ vai trß cña viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng TT-GDSK. 2. Tr×nh bµy c¸c kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp c¬ b¶n mµ ng−êi c¸n bé TTGDSK cÇn rÌn luyÖn. 1. Kh¸i niÖm vÒ kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Cã rÊt nhiÒu kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe mµ ng−êi lµm truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe cÇn rÌn luyÖn. C¸c kü n¨ng nµy cã thÓ chia ra lµm 2 nhãm chÝnh nh− sau: − C¸c kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe trùc tiÕp: Bao gåm c¸c kü n¨ng giao tiÕp b»ng lêi vµ giao tiÕp kh«ng lêi. − C¸c kü n¨ng truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp: Bao gåm c¸c kü n¨ng sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe gi¸n tiÕp nh− c¸c ph−ơng tiện thông tin đại chúng, các ph−ơng tiện truyền thống. Ngoài hai nhóm kỹ năng trên, để tổ chức các hoạt động TT-GDSK thành công cho cá nhân và các cộng đồng khác nhau, ng−ời làm TT-GDSK còn cần phải có kỹ năng về tổ chức và quản lý các hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe, bao gồm các kỹ năng cơ bản nh− lập kế hoạch, theo dõi, giám sát và đánh giá các hoạt động TT-GDSK. 2. Vai trß cña viÖc rÌn luyÖn kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp trong gi¸o dôc søc kháe. HiÖu qu¶ cña c¸c ch−¬ng tr×nh TT-GDSK phô thuéc rÊt nhiÒu vµo kü n¨ng truyền thông giao tiếp của ng−ời thực hiện TT-GDSK. Đặc biệt trong hoạt động giáo dôc søc kháe trùc tiÕp th× nh÷ng kü n¨ng giao tiÕp th«ng th−êng cña c¸n bé y tÕ, c¸n bộ giáo dục sức khỏe có tác động mạnh đến các giai đoạn của quá trình thay đổi hành vi của đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK. Trên thực tế có những vấn đề sức khỏe cần giáo dục cho nhiều đối t−ợng, ng−ời cán bộ giáo dục sức khỏe có thể cần phải tìm ra các ph−ơng pháp truyền thông-giáo dục sức khỏe thích hợp với từng loại đối t−ợng khác nhau. Th«ng th−êng cã c¸c c¸ch tr×nh bµy kh¸c nhau vÒ cïng mét sù kiÖn, mét néi dung vấn đề, vì thế ng−ời truyền thông-giáo dục sức khỏe cần rèn luyện cách trình bày để có thể chuyển tải các thông điệp đến đối t−ợng cho phù hợp nhất. 140.

(141) Kỹ năng truyền thông-giáo dục sức khỏe ảnh h−ởng trực tiếp đến kết quả truyền thông, đảm bảo cho việc truyền thông điệp và nhận thông điệp chính xác. Việc lựa chọn ph−ơng pháp, ph−ơng tiện, nội dung TT-GDSK thích hợp với vấn đề, với đối t−ợng và phù hợp với điều kiện thực tiễn là yếu tố cơ bản để đảm bảo đạt đ−ợc mục tiªu cña TT-GDSK. Cã thÓ nãi kü n¨ng chän ph−¬ng ph¸p truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc khỏe phù hợp với đối t−ợng giáo dục sức khỏe giống nh− kỹ năng chẩn đoán và điều trị đúng bệnh của các bác sĩ điều trị. TruyÒn th«ng kh«ng ph¶i chØ lµ qu¸ tr×nh chuyÓn t¶i th«ng ®iÖp mµ quan träng h¬n là quá trình nhận và đáp lại đúng thông điệp. Ng−ời nhận thông điệp hiểu và làm theo mong muốn của ng−ời truyền thông chỉ khi thông điệp đ−ợc chuyển tải đúng, đủ, kịp thời và thuyết phục đ−ợc ng−ời nhận. Thiếu kỹ năng truyền thông có thể dẫn đến những kết quả không mong đợi, thậm chí có hại cho ng−ời nhận vì hiểu và làm sai thông điệp. Cïng mét néi dung TT-GDSK nh−ng ng−êi cã kü n¨ng truyÒn th«ng thùc hiÖn th× thu hót ®−îc sù chó ý vµ ®−îc chÊp nhËn, ng−êi thiÕu kü n¨ng truyÒn th«ng cã thÓ kh«ng thu hút đ−ợc sự chú ý của đối t−ợng và không đạt đ−ợc mục đích của truyền thông. 3. C¸c kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp c¬ b¶n cÇn rÌn luyÖn. Trong thùc tÕ chóng ta thÊy kü n¨ng truyÒn th«ng, giao tiÕp cã hiÖu qu¶ rÊt kh¸c nhau ë ng−êi nµy vµ ng−êi kh¸c. Tuy nhiªn tÊt c¶ c¸c kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp đều có thể đạt đ−ợc và nâng cao qua quá trình học tập và rèn luyện của mỗi ng−ời. Để truyÒn th«ng giao tiÕp cã hiÖu qu¶ trong gi¸o dôc søc kháe, cÇn rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng c¬ b¶n sau ®©y. 3.1. Kü n¨ng nãi. Lêi nãi lµ c«ng cô trong giao tiÕp th«ng th−êng hµng ngµy cña mäi ng−êi. Trong TT-GDSK sö dông lêi nãi trùc tiÕp th−êng ®em l¹i hiÖu qu¶ nhÊt. Trªn thùc tÕ không phải ai cũng biết sử dụng lời nói hiệu quả. Nói nh− thế nào để ng−ời ta dễ nhí, dÔ lµm th× l¹i cÇn ph¶i rÌn luyÖn. Khi nãi kh«ng chØ níi b»ng lêi mµ cÇn kÕt hîp với các giao tiếp không lời nh− ánh mắt, nét mặt, các động tác của cơ thể v.v... Lời nãi ph¶i thÓ hiÖn hµi hoµ víi c¸c cö chØ, th−êng ®−îc gäi lµ ng«n ng÷ kh«ng lêi, ng«n ng÷ cña c¬ thÓ. C¸n bé TT-GDSK cã thÓ lµm cho c¸ch nãi cã hiÖu qu¶ h¬n b»ng c¸ch thùc hiÖn c¸c yªu cÇu c¬ b¶n khi nãi lµ: − Đảm bảo tính chính xác: Vấn đề trình bày có đầy đủ cơ sở khoa học và thực tiễn. − Nãi râ rµng: C¸c tõ ng÷ ph¶i ®−îc chän lùa cÈn thËn, ng¾n gän, xóc tÝch. − Nói đầy đủ: Đảm bảo đủ thông tin cần thiết tránh hiểu lầm. − Nãi theo hÖ thèng vµ l«gic: C¸c néi dung nãi ph¶i liªn tôc, néi dung tr−íc më ®−êng cho néi dung sau, kh«ng nãi trïng lÆp, c¸c néi dung liªn kÕt chÆt chÏ víi nhau. − Thuyết phục đối t−ợng: Đảm bảo nội dung đáp ứng nhu cầu của đối t−ợng, cách nói hấp dẫn thu hút sự chú ý của đối t−ợng nghe, mang tính giáo dục sâu sắc, phù hợp với hoàn cảnh thực tế, dẫn đến thay đổi hành vi của đối t−ợng nghe. 141.

(142) − Thời gian nói phải xác định tr−ớc, đảm bảo nói theo kế hoạch, thời l−ợng vừa đủ cho đối t−ợng tiếp thu, không nói quá dài. Trong TT-GDSK, nhiều khi nếu chỉ nói thì ch−a đủ mà cần kết hợp nói với các thao t¸c, h−íng dÉn hoÆc chØ cho ng−êi ta thÊy ®−îc nÕu cã thÓ. Lêi nãi sÏ cã søc m¹nh h¬n nÕu ®−îc kÕt hîp víi sö dông c¸c h×nh ¶nh, c¸c vÝ dô minh ho¹ thùc tÕ. Khi nói cần chú ý đến 3 khía cạnh của lời nói: − Âm tốc lời nói: nói với tốc độ vừa phải, mạch lạc, thích hợp với đối t−ợng nghe, tr¸nh nãi qu¸ nhanh hoÆc qu¸ chËm vµ rêi r¹c. − Âm l−ợng lời nói: đủ to để mọi ng−ời nghe rõ ràng. − Âm sắc lời nói: có nhấn mạnh, thay đổi ngữ điệu trầm bổng cho phù hợp, ngừng, ngắt đúng chỗ để mọi ng−ời có thể suy nghĩ và liên hệ bản thân, tránh nói đều đều gây buồn ngủ nhàm chán cho ng−ời nghe. Khi nãi cÇn tr¸nh c¸c yÕu tè cã thÓ g©y khã chÞu cho ng−êi nghe, nh− lÆp l¹i mét số từ đệm quá nhiều, nói sai văn phạm, phát âm không chuẩn, dùng từ khó hiểu, từ chuyên môn, cử chỉ động tác không phù hợp với lời nói, không chú ý và tôn trọng ng−êi nghe. 3.2. Kü n¨ng nªu c©u hái. Hái còng lµ kü n¨ng mµ chóng ta cÇn rÌn luyÖn. Hái nh»m cã ®−îc th«ng tin phản hồi, h−ớng dẫn các ý t−ởng, lời khuyên, hành động v.v... Cần tỏ thái độ đúng khi hái. C©u hái ph¶i thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng ®iÒu c¬ b¶n lµ: C¸i g×, ë ®©u, khi nµo, ai vµ nh− thÕ nµo. Yêu cầu khi đặt câu hỏi: − C©u hái ph¶i râ rµng, xóc tÝch. − C©u hái ph¶i ng¾n, kh«ng cÇn ph¶i gi¶i thÝch tr¶ lêi. − Phù hợp với đối t−ợng. − Tập trung vào vấn đề trọng tâm. − Sau khi đặt câu hỏi giữ im lặng. − ChØ nªn hái tõng c©u hái mét. − Nên hỏi xen kẽ câu hỏi đóng và câu hỏi mở để thu nhận thông tin. 3.3. Kü n¨ng nghe. Nghe là một trong các kỹ năng cơ bản của truyền thông giao tiếp. Ng−ời TTGDSK cần biết lắng nghe đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK của mình để: − Thu nhận đ−ợc thông tin phản hồi đúng, đủ để biết liệu thông tin truyền đi có đ−ợc hiểu đúng hay không. 142.

(143) − Cã thªm nhiÒu th«ng tin vµ ý t−ëng tõ c¸c th«ng tin ph¶n håi. − KhÝch lÖ ng−êi ®−îc TT-GDSK nãi nhiÒu h¬n. Yªu cÇu khi l¾ng nghe: − TËp trung chó ý vµo ng−êi nãi. − Yªn lÆng khi b¾t ®Çu l¾ng nghe. − T¹o ®iÒu kiÖn dÔ dµng cho ng−êi nãi: §éng viªn, lµm cho ng−êi nãi c¶m thÊy tù tin khi nãi, ®iÒu nµy th−êng ®−îc gäi lµ t¹o m«i tr−êng cho phÐp. − Kh«ng chØ nghe b»ng tai mµ ph¶i nghe b»ng c¶ m¾t, b»ng cö chØ, d¸ng ®iÖu. − Nh×n vµo mÆt ng−êi nãi víi thÓ hiÖn th©n thiÖn, khÝch lÖ ng−êi nãi. − Không đột ngột ngắt lời ng−ời nói. − Kh«ng lµm viÖc kh¸c, nãi chuyÖn víi ng−êi kh¸c, nh×n ®i n¬i kh¸c khi nghe. − Kiªn tr×, kh«ng thÓ hiÖn sù sèt ruét khã chÞu, lµm chñ khi nghe. − Đặt câu hỏi: Đặt câu hỏi hoặc sử dụng các từ ngữ phụ hoạ hợp lý đúng lúc sẽ cæ vò ng−êi nãi vµ thÓ hiÖn lµ b¹n ®ang ch¨m chó nghe ng−êi nãi. 3.4. Kü n¨ng quan s¸t. Quan sát cũng t−ơng tự nh− nghe nh−ng ở đây chúng ta sử dụng mắt để thu thập th«ng tin. B»ng quan s¸t ng−êi truyÒn th«ng cã thÓ thÊy ®−îc ng−êi nhËn th«ng tin liÖu cã hiÓu ®−îc kh«ng. LiÖu ng−êi nhËn cã yªu cÇu thªm th«ng tin n÷a kh«ng vµ liÖu hä có sẵn sàng hành động hay không. Quan sát những ng−ời đ−ợc truyền thông giúp cho ng−ời thực hiện truyền thông có thể hiểu đ−ợc đối t−ợng của mình có những phản hồi hay hành động gì để kịp thời có các điều chỉnh thích hợp. Quan sát góp phần làm cho đối t−ợng nghe tập trung chú ý đến vấn đề d−ợc trình bày nhiều hơn. 3.5. Kü n¨ng thuyÕt phôc. Thuyết phục các đối t−ợng đ−ợc TT-GDSK là một kỹ năng quan trọng vì mục đích của TT-GDSK là làm cho đối t−ợng thực hành hành vi có lợi cho sức khỏe. Để thuyết phục đ−ợc đối t−ợng thì cần có nhiều kỹ năng phối hợp khác nh− làm quen, nói, hái, nghe, sö dông ph−¬ng tiÖn vµ h×nh ¶nh, vÝ dô minh ho¹. CÇn lµm cho ng−êi ®−îc TT-GDSK tin t−ởng vào những thông điệp của ng−ời gửi là đúng đắn và cần phải thực hiện theo. Cần chú ý là ng−ời ta th−ờng có khuynh h−ớng đáp ứng tốt hơn theo h−ớng các lý do về tình cảm hơn là chỉ có lý do thực hành đơn thuần và vì thế chúng ta cần thể hiện tình cảm qua giao tiếp để thuyết phục ng−ời nhận thông điệp. Để thuyết phục đ−ợc đối t−ợng cần biết giải thích cho đối t−ợng. Giải thích là làm cho đối t−ợng hiểu rõ hơn vấn đề và các thực hành cần làm, tin và làm theo ng−ời TT-GDSK. Yªu cÇu khi gi¶i thÝch: − Nắm chắc vấn đề cần giải thích; − Giải thích đầy đủ, rõ ràng vấn đề; 143.

(144) − Gi¶i thÝch ng¾n gän xóc tÝch; − Sö dông tõ ng÷ dÔ hiÓu; − Sử dụng các ví dụ và tranh ảnh, tài liệu minh hoạ để giải thích nếu có; − Giải thích tất cả mọi câu hỏi mà đối t−ợng đã nêu ra; − Bằng cử chỉ thể hiện sự đồng cảm, kính trọng đối t−ợng. 3.6. Kỹ năng khuyến khích, động viên, khen ngợi. Khuyến khích, động viên, khen ngợi rất quan trọng làm cho đối t−ợng đ−ợc TTGDSK tự tin, phấn khởi, đ−ợc đánh giá cao nên sẵn sàng cung cấp hết thông tin, dễ chấp nhận những lời khuyên về thay đổi hành vi. Yêu cầu khuyến khích, động viên, khen ngợi: − Thể hiện sự thân thiện tôn trọng mọi đối t−ợng. − Không phê phán những hiểu biết sai, việc làm ch−a đúng hay ch−a làm của đối t−ợng. − Cố gắng tìm ra những điểm tốt của đối t−ợng để khen ngợi dù là nhỏ. − Tạo cơ hội để mọi đối t−ợng tham gia. − Tạo điều kiện tiếp tục hỗ trợ đối t−ợng thực hiện các thực hành hành vi lành mạnh. 3.7. Kü n¨ng sö dông tµi liÖu, hiÖn vËt trong truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe. Phối hợp sử dụng tài liệu khi TT-GDSK trực tiếp sẽ giúp đối t−ợng dễ hiểu và tạo nªn tÝnh hÊp dÉn víi hä h¬n. Yªu cÇu khi sö dông tµi liÖu, hiÖn vËt trong TT-GDSK trùc tiÕp: − Tài liệu, hiện vật phù hợp với chủ đề và đối t−ợng; − Sử dụng các tài liệu, hiện vật đã đ−ợc chính thức l−u hành, có cơ sở khoa học; − Sử dụng đúng lúc, đúng chỗ tài liệu, hiện vật để thu hút sự chú ý của đối t−ợng; − Chỉ cho đối t−ợng đ−ợc thấy rõ tài liệu, hiện vật; − Gi¶i thÝch râ theo cÊu tróc l«gic cña tµi liÖu, hiÖn vËt vµ c¸ch sö dông tµi liÖu, hiÖn vËt nÕu cÇn thiÕt. 3.8. Mét sè kü n¨ng kh¸c. Chọn các ph−ơng tiện truyền thông đại chúng: Víi c¸c c¸n bé truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o dôc søc khỏe trong phạm vi rộng có thể phối hợp và sử dụng các ph−ơng tiện thông tin đại chóng nh−: §µi, tivi, b¸o chÝ. Khi sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn nµy cÇn ph¶i chuÈn bÞ néi dung chu đáo, lập kế hoạch thời gian chặt chẽ để chuyển tải thông điệp cho phù hợp với vấn đề, phù hợp với sự quan tâm của d− luận xã hội. 144.

(145) Chän thêi gian truyÒn th«ng giao tiÕp: Chän thêi gian thÝch hîp lµ mét yÕu tè quan träng gãp phÇn lµm cho truyÒn th«ng cã hiÖu qu¶. TruyÒn th«ng qu¸ muén: ®iÒu nµy th−êng x¶y ra khi chóng ta quªn göi ®i c¸c th«ng ®iÖp cÇn thiÕt do c«ng viÖc bËn rén hoÆc c¸c trë ng¹i kh¸c. TruyÒn thông quá muộn có nghĩa là ng−ời nhận có ít hoặc không có thời gian để đáp ứng th«ng ®iÖp. KÕt qu¶ cña truyÒn th«ng qu¸ muén lµ ng−êi nhËn kh«ng tho¶i m¸i dÉn đến công việc không đ−ợc thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ. Truyền thông quá sím cã thÓ lµm cho ng−êi nhËn quªn hoµn toµn hoÆc quªn mét phÇn th«ng ®iÖp, hä sÏ không đáp ứng lại các thông điệp. Nếu ng−ời gửi muốn truyền đi thông điệp một thời gian dài tr−ớc khi muốn có đáp ứng với thông điệp thì phải theo dõi và cần nhắc lại thông điệp đó. Chọn đúng ng−ời và nơi để truyền thông: − Một điều đơn giản là nếu không chọn đúng ng−ời cần truyền thông thì thông điệp sẽ không đ−ợc thực hiện, vì vậy chọn đúng đối t−ợng đích để truyền thông sẽ là yếu tố quyết định việc đạt đ−ợc mục tiêu của truyền thông. − Nơi để truyền thông cũng góp phần quan trọng cho việc tiếp nhận các thông điệp và đáp ứng của ng−ời cần nhận thông điệp. Trong thực tế đôi khi cùng mét th«ng ®iÖp nh−ng nÕu chóng ta biÕt chän n¬i thÝch hîp truyÒn th«ng cho ng−ời này sẽ có hiệu quả, nh−ng cũng với thông điệp đó, ở nơi đó với ng−ời khác ch−a chắc đã có hiệu quả vì thế chúng ta cần cân nhắc để chọn nơi truyÒn th«ng cho phï hîp. §Æt c©u hái kiÓm tra sau TT-GDSK: Kiểm tra nhằm đánh giá kiến thức, thái độ, và hiểu biết về thực hành sau buổi TT-GDSK trực tiếp, từ đó có thể bổ sung ngay các thiếu hụt và tóm tắt nhấn mạnh những điều mà đối t−ợng cần nhớ, cần làm tiếp theo. Yêu cầu đặt câu hỏi kiểm tra: − Khôn khéo không để cho đối t−ợng biết là họ bị kiểm tra. − Câu hỏi tập trung vào các vấn đề trọng tâm đã TT-GDSK mà đối t−ợng cần nhí, cÇn lµm. − Kết hợp câu hỏi đóng và câu hỏi mở để thu thập đ−ợc đủ thông tin. − Khi câu trả lời của đối t−ợng ch−a đủ cần bổ sung ngay cho đối t−ợng. Tãm l¹i ng−êi thùc hiÖn TT-GDSK cÇn rÌn luyÖn rÊt nhiÒu kü n¨ng, biÕt kÕt hîp c¸c kü n¨ng giao tiÕp b»ng lêi vµ kh«ng lêi, TT-GDSK trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp mét c¸ch hợp lý để có thể đạt đ−ợc hiệu quả cao nhất trong thực hiện nhiệm vụ TT-GDSK, góp phÇn n©ng cao søc kháe nh©n d©n. tù l−îng gi¸. 1. Nªu kh¸i niÖm vÒ kü n¨ng TT-GDSK. 2. Tr×nh bµy vai trß cña rÌn luyÖn kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp trong TT-GDSK. 3. Tr×nh bµy yªu cÇu vÒ c¸c kü n¨ng truyÒn th«ng giao tiÕp c¬ b¶n cÇn rÌn luyÖn để thực hiện TT-GDSK hiệu quả. 145.

(146) Bµi 12. Tổ chức đμo tạo cán bộ truyền thônggiáo dục sức khỏe tại cộng đồng. Môc tiªu. 1. Liệt kê đ−ợc các đối t−ợng có thể lựa chọn để đào tạo thực hiện TT-GDSK tại cộng đồng. 2. Trình bày các nội dung cơ bản trong tổ chức đào tạo cán bộ TT-GDSK tại cộng đồng. 3. Tr×nh bµy néi dung cña kÕ ho¹ch bµi gi¶ng. 4. Trình bày ph−ơng pháp dạy/học bằng thảo luận nhóm và đóng vai sử dụng trong đào tạo cán bộ TT-GDSK tại cộng đồng. 1. Më ®Çu. Hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe là hoạt động cần đ−ợc xã hội hoá một cách rộng rãi vì thế không chỉ có đào tạo truyền thông-giáo dục sức khỏe cho cán bộ y tế mà cần phải đào tạo truyền thông-giáo dục sức khỏe cho các cán bộ khác trong cộng đồng, nhất là những ng−ời tình nguyện, những ng−ời cần và có điều kiện tham gia vào hoạt động TT-GDSK. Trong ch−ơng trình đào tạo của các tr−ờng y, các cán bộ y tế đã đ−ợc đào tạo về TT-GDSK. Đối với các cán bộ công tác tại các cơ sở TT-GDSK nh− các trung tâm TT-GDSK, cần đ−ợc tham dự các khoá đào tạo dài hạn và các khoá đào tạo lại để nâng cao kỹ năng TT-GDSK. Với những đối t−ợng trong cộng đồng có thể tham gia vào hoạt động TT-GDSK cần tổ chức các khoá đào tạo ngắn hạn, ngay tại địa ph−ơng, cơ sở để trang bị cho họ những kiến thức và kỹ năng cần thiết để phối hợp thực hiện các hoạt động TT-GDSK theo các vấn đề sức khỏe, bệnh tật của cộng đồng, phï hîp víi tõng thêi gian. Trong ph¹m vi bµi nµy sÏ tr×nh bµy mét sè néi dung c¬ b¶n mà những ng−ời tổ chức các khoá đào tạo cho đối t−ợng thực hiện TT-GDSK tại cộng đồng cần chú ý. Về nguyên tắc bất kỳ một khoá đào tạo nào cũng cần phải thực hiện theo các b−ớc nhất định, tuy nhiên một đặc điểm cần l−u ý là các đối t−ợng tham gia đào tạo để thực hiện TT-GDSK ở cộng đồng có thể rất khác nhau, lại đ−ợc tổ chức trong những điều kiện khó khăn về nguồn lực, cho nên trong tổ chức đào tạo phải linh hoạt. Ph−ơng pháp đào tạo bằng cách thực hành, dựa trên các vấn đề sức khỏe cụ thể là ph−ơng pháp thích hợp cho cán bộ ở cộng đồng tham gia TT-GDSK. 2. Các đối t−ợng cần đμo tạo để thực hiện truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng. Hoạt động TT-GDSK không phải chỉ do các cán bộ y tế đảm nhiệm mà cần động viên sự tham gia của các đối t−ợng khác nhau trong cộng đồng. Thực hiện xã hội hoá 146.

(147) hoạt động TT-GDSK cần lựa chọn các đối t−ợng khác ngoài cán bộ y tế để đào tạo, thu hút động viên họ tham gia vào các hoạt động TT-GDSK. Cộng đồng nào cũng có những cấu trúc, tổ chức nhất định, trong đó có các cá nhân tích cực mà cán bộ y tế cần biết dựa vào để triển khai hoạt động TT-GDSK. Những đối t−ợng có thể lựa chọn để đào tạo tham gia vào hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe là các cán bộ trong tổ chức Đảng, Chính quyền địa ph−ơng các cấp ở thôn, xã huyện. Các cán bộ lãnh đạo và thµnh viªn, héi viªn g−¬ng mÉu cña c¸c ban ngµnh, ®oµn thÓ nh− v¨n ho¸, th«ng tin, gi¸o dôc, héi phô n÷, ®oµn thanh niªn, héi n«ng d©n tËp thÓ, héi cùu chiÕn binh, héi chữ thập đỏ, hội nông dân tập thể, hội ng−ời cao tuổi, các câu lạc bộ.... nếu đ−ợc đào tạo, động viên họ sẽ trở thành các cộng tác viên, những nhân tố tích cực trong hoạt động TT-GDSK ở cộng đồng. Cần chú ý đến đào tạo những ng−ời đã có đóng góp nhiều công sức cho cộng động và đ−ợc cộng đồng tín nhiệm nh− các già làng, tr−ởng b¶n, tr−ëng hä, linh môc, s− s·i, thµy c« gi¸o, nh÷ng ng−êi t×nh nguyÖn tham gia ho¹t động TT-GDSK. Đào tạo cán bộ truyền thông-giáo dục sức khỏe ngay tại cộng đồng là một cách rất tốt để tăng nguồn nhân lực cho hoạt động truyền thông-giáo dục sức khỏe, khai thác đ−ợc tiềm năng của cộng đồng cho hoạt động TT-GDSK. Trong tổ chức hoạt động TT-GDSK ở cộng đồng tùy theo chủ đề có thể chọn các đối t−ợng khác nhau để đào t¹o cho phï hîp. VÝ dô c¸c ch−¬ng tr×nh dinh d−ìng, ch¨m sãc søc kháe bµ mÑ trÎ em cã thÓ lùa chän c¸c c¸n bé, hay héi viªn trong héi phô n÷, gi¸o viªn, nh÷ng ng−êi t×nh nguyện, những ng−ời làm công tác dân số kế hoạch hoá gia đình... để đào tạo. Với các ch−¬ng tr×nh TT-GDSK ë tr−êng häc cã thÓ mêi c¸c gi¸o viªn, c¸c em häc sinh tÝch cực để đào tạo. Việc lựa chọn các đối t−ợng ở cộng đồng tham dự các khoá đào tạo về TT-GDSK cần linh hoạt, dựa trên cơ sở nội dung và nguồn lực sẵn có của cộng đồng. 3. Tæ chøc ®μo t¹o c¸n bé truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe tại cộng đồng 3.1. Xác định nhu cầu đào tạo. Bất kỳ hình thức đào tạo nào cũng cần xác định rõ nhu cầu đào tạo. Tức là xác định các nội dung mà đối t−ợng cần đ−ợc đào tạo để có thể thực hiện đ−ợc hoạt động TT-GDSK, đạt đ−ợc mục đích của ch−ơng trình mong muốn. Nh− vậy để xác định nhu cầu đào tạo chúng ta phải xác định rõ đ−ợc đào tạo cho ai, các kiến thức, kỹ năng thực hiện TT-GDSK của các đối t−ợng dự kiến đào tạo đang ở mức nào, mong muốn đào tạo cho họ đạt đ−ợc mức độ nào. Tức là cần xác định rõ: − Những vấn đề sức khỏe nào cần TT-GDSK trong cộng đồng? − Lựa chọn những đối t−ợng nào đề đào tạo thực hiện TT-GDSK phù hợp với các vấn đề sức khỏe ? − Đối t−ợng đã chọn cần đ−ợc đào tạo những gì? (nh− kiến thức, thực hành, trong đó có kiến thức, thực hành về TT-GDSK, kiến thức về nội dung vấn đề søc kháe bÖnh tËt cÇn TT-GDSK). Xác định rõ nhu cầu đào tạo sẽ giúp các hoạt động TT-GDSK đ−ợc thực hiện theo kế hoạch đã xây dựng. Để xác định đúng đắn nhu cầu đào tạo cần phải xem xét 147.

(148) cụ thể những nhiệm vụ mà đối t−ợng đ−ợc đào tạo TT-GDSK sẽ thực hiện. Nên đ−a ra các tiêu chuẩn cụ thể để đánh giá mức độ hoàn thành nhiệm vụ của đối t−ợng, từ đó xác định các mục tiêu đào tạo cụ thể. Xác định nhu cầu đào tạo cần thu thập các thông tin bằng các hình thức nh− pháng vÊn, th¶o luËn nhãm, quan s¸t, thu thËp vµ ph©n tÝch c¸c th«ng tin cã s½n. C¸c đối t−ợng đ−ợc thu thập thông tin là các đối t−ợng sẽ chọn vào đào tạo và các đối t−ợng có liên quan khác, ví dụ nh− các chuyên gia, các thành viên cộng đồng để bổ sung thông tin cho xác định nhu cầu đào tạo. 3.2. Lập kế hoạch đào tạo. Sau khi đã thu thập thông tin cơ bản xác định đ−ợc nhu cầu đào tạo, các cán bộ chịu trách nhiệm tổ chức đào tạo cần lập kế hoạch đào tạo cụ thể, gồm các b−ớc chính nh− sau: − X©y dùng môc tiªu häc tËp. − Lập danh sách các đối t−ợng cần đ−ợc đào tạo. − Lựa chọn giáo viên cho khoá đào tạo. − ChuÈn bÞ c¸c néi dung häc tËp vµ biªn so¹n tµi liÖu d¹y häc. − ChuÈn bÞ c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc. − Chuẩn bị các điều kiện cần thiết cho đào tạo nh−: Thời gian, địa điểm, văn phòng phẩm, trang thiết bị cần thiết cho đào tạo. − Xây dựng ch−ơng trình đào tạo và thực hiện kế hoạch đào tạo. − Tổ chức đánh giá kết quả đào tạo. 3.2.1. X©y dùng môc tiªu häc tËp. Mục tiêu học tập là những mong muốn, là đích của một bài học, một khoá đào t¹o cÇn h−íng tíi. Môc tiªu häc tËp m« t¶ nh÷ng nhiÖm vô cô thÓ mµ häc viªn ph¶i biết đ−ợc, làm đ−ợc sau khi đã đ−ợc đào tạo. Mục tiêu học tập đ−ợc xây dựng trên cơ sở nhiệm vụ của ng−ời học. Trong đào tạo nói chung có 3 loại mục tiêu học tập đ−ợc đặt ra là: − Môc tiªu kiÕn thøc. − Mục tiêu thái độ. − Môc tiªu thùc hµnh. Thực hiện đào tạo cán bộ truyền thông-giáo dục sức khỏe tại cộng đồng thì quan trọng nhất là các mục tiêu thực hành về TT-GDSK mà cán bộ đ−ợc đào tạo có thể thực hiện đ−ợc. Ví dụ khi tổ chức đào tạo cho các cộng tác viên làm công tác TT-GDSK dinh d−ỡng ở cộng đồng có thể nêu một mục tiêu nh− sau: Sau khi kết thúc lớp đào t¹o, häc viªn cã kh¶ n¨ng h−íng dÉn c¸c bµ mÑ c¸ch chÕ biÕn thøc ¨n sam cho trÎ. X©y dùng môc tiªu häc tËp lµ b−íc ®Çu tiªn quan träng trong lËp kÕ ho¹ch mét khoá đào tạo cụ thể. Mục tiêu học tập phù hợp sẽ định h−ớng đúng đắn cho các hoạt 148.

(149) động dạy/học của giảng viên và học viên. Mục tiêu cũng là tiêu chuẩn để đánh giá kết quả học tập và đào tạo. Mục tiêu hợp lý sẽ giúp xác định và chuẩn bị các nội dung, ph−ơng pháp, ph−ơng tiện giảng dạy và đánh giá học viên đúng đắn. Yêu cầu khi xác định mục tiêu phải rõ ràng, chính xác, sát hợp, khả thi và đo l−ờng đ−ợc, dù đó là khoá đào tạo dài hạn hay ngắn hạn về TT-GDSK. 3.2.2. ChuÈn bÞ c¸c néi dung häc tËp vμ biªn so¹n tμi liÖu häc tËp. Trên cơ sở mục tiêu học tập đã đ−ợc xác định, các nội dung học tập đ−ợc phân c«ng cho c¸c gi¶ng viªn thÝch hîp biªn so¹n tµi liÖu d¹y häc. Khi chuÈn bÞ néi dung học tập cho các khoá đào tạo, cán bộ TT-GDSK cần chú ý hai loại nội dung: Thứ nhất là các nội dung cơ bản về truyền thông-giáo dục sức khỏe cần đào tạo, thứ hai là các nội dung cụ thể về vấn đề bệnh tật sức khỏe cần truyền thông giáo dục cho cộng đồng. Cần hết sức chú ý đến các nội dung thực hành trong các khoá đào tạo cán bộ TTGDSK tại cộng đồng. Các giảng viên khi đ−ợc phân công chuẩn bị nội dung học tập cần căn cứ vào: Nhu cầu và mục tiêu học tập đã đ−ợc xác định, đối t−ợng và thời gian häc tËp cô thÓ tõng bµi, kiÕn thøc vµ kinh nghiÖm cña gi¶ng viªn, c¸c tµi liÖu s½n cã vÒ chủ đề và tham khảo thêm các kinh nghiệm của các chuyên gia khác. Các nội dung cụ thể đ−ợc soạn thảo cho mỗi bài học cần đảm bảo một số các tiêu chuẩn cơ bản là chính xác, khoa học, cập nhật, thực tế, khả thi, thiết thực với đối t−îng häc viªn. Tổ chức đào tạo đối t−ợng cán bộ TT-GDSK trong cộng đồng cần chú ý soạn thảo các nội dung cơ bản nhất, đó là các nội dung học viên “phải biết”. Không nên soạn thảo quá nhiều nội dung “biết thì tốt” để tạo điều kiện thuận lợi cho học viên tập trung tiÕp thu c¸c néi dung chñ chèt, cô thÓ. C¸c néi dung bµi gi¶ng cÇn ®−îc tr×nh bµy ng¾n gän, theo nh÷ng tr×nh tù hîp lý thống nhất để học viên dễ đọc, dễ nhớ, nên có đánh dấu, đóng khung, nhấn mạnh các néi dung träng t©m cña mçi bµi. Khi soạn thảo nội dung học tập cần chú ý xem lại, đối chiếu với mục tiêu học tập và nhiệm vụ của học viên để tránh thiếu hoặc thừa nội dung, hoặc cả thiếu và thừa nội dông bµi häc. Sau khi các tài liệu đã đ−ợc các giáo viên soạn thảo, tr−ớc khi tổ chức khoá đào t¹o tèt nhÊt lµ tæ chøc th«ng qua néi dung c¸c bµi trong nhãm gi¸o viªn hoÆc víi c¸c chuyên gia có kinh nghiệm để đảm bảo tài liệu đó thích hợp nhất với khoá đào tạo. 3.2.3. ChuÈn bÞ c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y/häc. C¸c ph−¬ng ph¸p d¹y/häc ph¶i phï hîp nhÊt víi néi dung häc tËp cña häc viªn. Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y/häc, mét néi dung, mét bµi häc cã thÓ sö dông mét hoÆc kÕt hîp nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y/häc kh¸c nhau. NhiÖm vô quan träng cña gi¶ng viªn lµ cân nhắc để chọn đ−ợc các ph−ơng pháp giảng dạy thích hợp nhất với đối t−ợng, nội dung, thêi gian häc tËp vµ c¸c ®iÒu kiÖn tµi liÖu d¹y häc s½n cã. Nªn chó ý sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y/häc cã kÕt qu¶ tèt trong TT-GDSK lµ c¸c ph−¬ng ph¸p nh− thùc hành đóng vai, thảo luận nhóm, bài tập nghiên cứu tr−ờng hợp v.v... Khi đã lựa chọn 149.

(150) ph−ơng pháp dạy/học rồi cần đặt ra một số câu hỏi để xác định lại tính thích hợp của ph−ơng pháp đã chọn nh− sau: − Đây có phải là ph−ơng pháp dạy/học phù hợp với đối t−ợng đ−ợc đào tạo không? − Cã kÝch thÝch ®−îc sù tham gia tÝch cùc cña häc viªn trong häc tËp kh«ng? − Đây có phải là ph−ơng pháp dạy/học phù hợp nhất để chuyển tải nội dung kiến thøc vµ thùc hµnh cña bµi häc kh«ng? − C¸c ®iÒu kiÖn ph−¬ng tiÖn, nguån lùc, thêi gian thùc tÕ cã cho phÐp thùc hiÖn ®−îc ph−¬ng ph¸p d¹y/häc nµy kh«ng? − Cã thÓ gÆp c¸c khã kh¨n nµo khi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc nµy kh«ng? Víi viÖc tr¶ lêi c¸c c©u hái trªn, gi¶ng viªn sÏ chän ®−îc ph−¬ng ph¸p d¹y/häc thÝch hîp vµ ®em l¹i kÕt qu¶ tèt nhÊt. Thông th−ờng trong các khoá đào tạo có thể sử dụng phối hợp các ph−ơng pháp dạy/học để kích thích sự tham gia của các học viên. Các nội dung lý thuyết nên trình bày ngắn gọn, kết hợp với vấn đáp và minh hoạ bằng các ví dụ. Khi dạy các kỹ năng TT-GDSK cần tổ chức thực hành đóng vai, kết hợp với thảo luận nhóm để học viên có ®iÒu kiÖn rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng vµ häc hái kinh nghiÖm tõ nh÷ng ng−êi kh¸c. 3.2.4. ChuÈn bÞ c¸c ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho kho¸ ®μo t¹o. Bất kỳ khoá đào tạo nào trong phạm vi rộng hay hẹp, ngắn hay dài đều cần có một số điều kiện cần thiết để tổ chức khoá học. Các điều kiện đó là: − Thời gian: Chọn thời gian hợp lý để các đối t−ợng tham gia khoá đào tạo đầy đủ. Nên chú ý các khoá đào tạo cán bộ TT-GDSK tại cộng đồng cần tổ chức vào thời gian khi mùa vụ thu hoạch trồng cấy đã kết thúc để các đối t−ợng có thể yên tâm tham dự. Xác định rõ thời gian lớp đào tạo là bao lâu, từ đó lập lÞch tr×nh häc tËp cô thÓ cho tõng ngµy. Nªn th«ng b¸o thêi gian vµ lÞch tr×nh cho các đối t−ợng tham dự đào tạo tr−ớc để họ sắp xếp công việc tham dự khoá đào tạo đầy đủ. − Địa điểm: Chọn nơi thuận tiện cho việc đi lại của đối t−ợng tham dự đào tạo, có phòng rộng với đủ bàn ghế và các ph−ơng tiện phục vụ cho giảng dạy, nếu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ chuÈn bÞ thªm mét sè phßng nhá cho c¸c nhãm th¶o luËn. Nên tránh những nơi có môi tr−ờng không thuận tiện ảnh h−ởng đến lớp tập huÊn nh− tiÕng ån, ng−êi vµ xe qua l¹i nhiÒu lµm ph©n t¸n sù tËp trung cña häc viªn. − Tµi liÖu häc tËp cho häc viªn: Dùa trªn sè l−îng ng−êi tham dù cÇn chuÈn bÞ đủ các tài liệu học tập, tài liệu phát tay đã đ−ợc soạn thảo cho học viên. Nếu cã ®iÒu kiÖn cã thÓ chuÈn thªm c¸c tµi liÖu tham kh¶o hay c¸c tµi liÖu truyÒn thông-giáo dục sức khỏe nh− tờ rơi, tranh ảnh, panô, áp phích... để cung cấp cho häc viªn. − Văn phòng phẩm: Nh− bút, giấy, phấn, bút viết bảng cần chuẩn bị đủ cho giáo viªn vµ häc viªn. Tïy theo c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y/häc mµ chuÈn bÞ mét sè c¸c 150.

(151) lo¹i v¨n phßng phÈm cÇn thiÕt phôc vô cho d¹y/häc, vÝ dô nh− giÊy to Ao, giÊy mµu c¸c lo¹i, b¨ng keo, kÐo, kÑp... − Các máy móc trang thiết bị dạy/học: Nếu tổ chức đào tạo ở những nơi có điều kiÖn, cã thÓ chuÈn bÞ c¸c m¸y mãc nh− m¸y chiÕu ®a n¨ng, m¸y tÝnh, m¸y chiÕu overhead, video... phôc vô cho d¹y/häc. − Kinh phí: Đ−ợc chuẩn bị theo quy định kinh phí phân bổ cho khoá đào tạo, có thể từ các nguồn kinh phí khác nhau đã đ−ợc lập kế hoạch từ tr−ớc. Các khoản kinh phí cần thiết để tổ chức khoá đào tạo th−ờng bao gồm kinh phí cho giảng viªn, kinh phÝ hç trî cho ¨n, ë, ®i l¹i, gi¶i kh¸t cho häc viªn, kinh phÝ mua v¨n phòng phẩm. Việc chuẩn bị các khoản kinh phí tổ chức đào tạo cụ thể th−ờng dùa theo kÕ ho¹ch vµ sù h−íng dÉn cña c¸c cÊp cã thÈm quyÒn hay c¸c tæ chøc tµi trî. − Chuẩn bị thực địa: Trong các khoá đào tạo có kế hoạch đi tham quan thực tế thì phải chuẩn bị tr−ớc các cơ sở thực tế, chuẩn bị nội dung và các hoạt động dạy/học với cán bộ ở địa bàn thực tế để phối hợp thực hiện. 3.2.5. ChuÈn bÞ kÕ ho¹ch bμi gi¶ng. Giảng dạy cũng nh− mọi hoạt động khác muốn đạt kết quả tốt phải đ−ợc chuẩn bị chu đáo. Một trong các hoạt động chuẩn bị quan trọng cho giảng dạy là xây dựng kế hoạch bài giảng. Kế hoạch bài giảng là tài liệu do giảng viên tự xây dựng để xác định c¸c b−íc tiÕn hµnh bµi gi¶ng, c¸c néi dung cÇn d¹y/häc vµ ph−¬ng ph¸p d¹y/häc ®−îc sử dụng để đảm bảo giúp ng−ời học đạt đ−ợc mục tiêu học tập một cách có hiệu qủa nhất và đánh giá đ−ợc mức độ đạt đ−ợc mục tiêu của ng−ời học. Với các cán bộ tham gia giảng dạy cho các lớp đào tạo cán bộ TT-GDSK tr−ớc khi giảng bài cần phải xây dùng kÕ ho¹ch bµi gi¶ng. Nh÷ng c¸n bé lÇn ®Çu hay Ýt tham gia gi¶ng d¹y th× viÖc xây dựng kế hoạch bài giảng chi tiết lại càng cần thiết để có thể chủ động, tự tin khi d¹y häc. 3.2.5.1. C¸c néi dung cña kÕ ho¹ch bμi gi¶ng. PhÇn hµnh chÝnh: Tên khoá đào tạo: Tªn bµi: §èi t−îng häc: Thêi gian bµi gi¶ng (sè tiÕt häc): Hä vµ tªn ng−êi x©y dùng kÕ ho¹ch bµi gi¶ng: Xác định mục tiêu của bài học: Mục tiêu của một bài học là mục tiêu cụ thể đ−ợc xác định dựa vào mục tiêu chung của khoá đào tạo. Xác định mục tiêu của bài học tức là xác định những kiến thức, thái độ, việc làm mà ng−ời học cần học đ−ợc trong bài cụ thể để thực hiện nhiệm vụ TT-GDSK, vì thế yêu cầu quan trọng của xác định mục tiêu là phải đầy đủ, rõ ràng vµ phï hîp víi ng−êi häc (chø kh«ng ph¶i phï hîp víi ng−êi gi¶ng). 151.

(152) Mục tiêu mỗi bài cần phải đ−ợc viết theo đúng cấu trúc, đảm bảo các tiêu chuẩn cần thiết để ng−ời học biết đ−ợc họ phải làm đ−ợc những gì sau khi học. C¸c môc tiªu häc tËp ph¶i ®−îc nªu lªn tr−íc tµi liÖu d¹y/häc vµ th«ng b¸o cho học viên tr−ớc khi giảng bài đó. Có thể nhắc lại mục tiêu tr−ớc khi kết thúc bài học để học viên có thể tự đánh giá mức độ đạt đ−ợc mục tiêu. Më bµi hay c¸ch b¾t ®Çu bµi gi¶ng: Nhiều cách có thể sử dụng để mở bài nh−: Nêu lý do và tầm quan trọng của bài học. Có thể làm trắc nghiệm đơn giản tr−ớc bài học hay nêu các câu hỏi kiểm tra hiểu biết, kinh nghiệm của học viên về vấn đề liên quan đến bài học, hoặc nêu các ví dụ, các hiện t−ợng liên quan đến bài học. Bắt đầu bài học hấp dẫn nhằm thu hút tập trung chú ý của học viên vào chủ đề học tập. Giảng viên ghi tóm tắt cách bắt đầu bài học vào kÕ ho¹ch bµi gi¶ng. C¸c néi dung häc tËp chñ yÕu: Các nội dung học tập chủ yếu cần đ−ợc nêu đúng, đủ và phù hợp với cấu trúc của bµi gi¶ng, tr¸nh bá sãt c¸c néi dung mÊu chèt hay thõa c¸c néi dung kh«ng cÇn thiÕt. Các nội dung học tập phải đáp ứng đủ các mục tiêu của bài học. Cấu trúc của nội dung phải phù hợp với lô gíc vấn đề và thuận lợi nhất cho quá trình nhận thức của ng−ời häc. NÕu lµ bµi häc thùc hµnh th× ph¶i phï hîp víi tr×nh tù c¸c thao t¸c cña thùc hµnh. Ph©n bè thêi gian: Thêi gian cÇn ®−îc ph©n bè hîp lý cho c¸c phÇn néi dung cña bµi c¨n cø vµo khèi l−îng tõng phÇn, tÇm quan träng cña néi dung tõng phÇn, nh÷ng néi dung khã cần thời gian giải thích. Có nội dung có thể yêu cầu học viên tự đọc nh−ng cần ghi vào kÕ ho¹ch bµi gi¶ng. Ph−¬ng ph¸p d¹y/häc: Cã nhiÒu ph−¬ng ph¸p d¹y/häc nh−ng chän nh÷ng ph−¬ng ph¸p nµo cho bµi gi¶ng vµ tõng néi dung bµi gi¶ng sÏ tïy thuéc vµo mét sè ®iÓm sau ®©y: − Néi dung bµi häc. − Loại mục tiêu học tập: Kiến thức, thái độ hay thực hành. − Học viên: Số l−ợng, trình độ, kinh nghiệm, tuổi tác v.v... − VËt liÖu vµ ph−¬ng tiÖn d¹y häc s½n cã: S¸ch gi¸o khoa, tµi liÖu ph¸t tay, phßng häc, ph−¬ng tiÖn nghe nh×n, m« h×nh, hiÖn vËt. − Thời gian quy định cho mỗi bài. − Trình độ, kinh nghiệm và kỹ năng của mỗi giảng viên. VËt liÖu vµ ph−¬ng tiÖn d¹y häc: − Vật liệu dạy/học cần đ−ợc liệt kê đầy đủ, giáo viên cần chuẩn bị các vật liệu d¹y/häc nh− c¸c bµi tËp, c©u hái, t×nh huèng, nghiªn cøu tr−êng hîp, kÞch b¶n đóng vai. 152.

(153) − C¸c ph−¬ng tiÖn d¹y/häc th−êng g¾n liÒn víi ph−¬ng ph¸p vµ vËt liÖu d¹y/häc, cÇn liÖt kª c¸c ph−¬ng tiÖn d¹y/häc thÝch hîp, kh¶ thi, ®−îc chuÈn bị đầy đủ. Hoạt động của học viên: Các hoạt động của học viên th−ờng phụ thuộc vào ph−ơng pháp giảng dạy của giáo viên. Mỗi bài học học viên có thể phối hợp các hoạt động khác nhau nh− nghe, ghi, suy nghÜ, th¶o luËn, nªu c©u hái, tr¶ lêi c©u hái, lµm bµi tËp, viÕt b¸o c¸o th¶o luận, trình bày báo cáo thảo luận. Trong đào tạo cán bộ TT-GDSK cần có kế hoạch để học viên có nhiều hoạt động, tạo tính chủ động, tích cực trong học tập. L−îng gi¸: − Mçi bµi häc cÇn nªu lªn ph−¬ng ph¸p l−îng gi¸ trong kÕ ho¹ch bµi gi¶ng. Mçi phần nội dung giảng cũng có thể có cách l−ợng giá nhanh để đánh giá mức độ tiÕp thu cña häc viªn. − L−ợng giá cuối bài học cần bao phủ đ−ợc các mục tiêu của bài để đánh giá đ−ợc mức độ đạt của học viên về mục tiêu bài học. MÉu x©y dùng kÕ ho¹ch bµi gi¶ng: Có nhiều mẫu kế hoạch bài giảng, chúng tôi xin đ−ợc giới thiệu một mẫu để chuÈn bÞ kÕ ho¹ch bµi gi¶ng ®−îc sö dông kh¸ phæ biÕn nh− sau:. KÕ ho¹ch bμi gi¶ng Tªn kho¸ häc: Tªn bµi: §èi t−îng häc: Thêi gian bµi gi¶ng: Hä vµ tªn ng−êi x©y dùng kÕ ho¹ch bµi gi¶ng: I. Môc tiªu häc tËp. 1. 2. ................................. II. C¸ch më ®Çu. -...................................... ....................................... 153.

(154) III. Néi dung häc tËp chñ yÕu. Néi dung chñ yÕu. Thêi gian. Ph−¬ng ph¸p d¹y/häc. Ph−¬ng tiÖn d¹y/häc. Hoạt động cña häc viªn. L−îng gi¸. 1. 2. ................. IV. L−îng gi¸ bμi. - C©u hái - Test l−îng gi¸ .......................... V. Tμi liÖu häc tËp cña häc viªn. - Tµi liÖu ph¸t tay - .......................... 4. Giíi thiÖu mét sè ph−¬ng ph¸p d¹y/häc sö dông trong c¸c kho¸ ®μo t¹o truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe 4.1. D¹y/häc b»ng th¶o luËn nhãm nhá 4.1.1. Kh¸i niÖm. D¹y/häc b»ng th¶o luËn nhãm nhá lµ mét ph−¬ng ph¸p d¹y/häc tÝch cùc, ph¸t huy vai trò chủ động, sáng tạo, khả năng t− duy, ra quyết định của ng−ời học. Trong th¶o luËn nhãm c¸c häc viªn trong nhãm (kho¶ng tõ 5-10 ng−êi) th¶o luËn, ®−a ra những quyết định giải quyết vấn đề bằng sử dụng các kiến thức, hiểu biết, kinh nghiệm thực tế đã có của mình d−ới sự h−ớng dẫn hỗ trợ của giảng viên. 4.1.2. C¸c b−íc tiÕn hμnh. − B−íc chuÈn bÞ cho th¶o luËn: Trong b−íc chuÈn bÞ gi¶ng viªn cÇn thùc hiÖn mét sè c«ng viÖc chÝnh nh− sau:. 154. +. Chọn chủ đề: Chủ đề chọn cho thảo luận nhóm phải rõ ràng và thích hợp víi häc viªn, thÝch hîp víi th¶o luËn nhãm.. +. Xác định rõ mục tiêu học tập qua thảo luận nhóm.. +. Xác định các nội dung cụ thể cho thảo luận bằng các câu hỏi đ−a ra, dựa trªn c¸c t×nh huèng, sù kiÖn, sù viÖc, c¸c nghiªn cøu tr−êng hîp cô thÓ..... +. NÕu cÇn thiÕt cã thÓ th«ng b¸o vµ yªu cÇu häc viªn chuÈn bÞ tr−íc néi dung th¶o luËn..

(155) +. Dù kiÕn thêi gian vµ ph©n chia thêi gian cho tõng néi dung th¶o luËn.. +. Chuẩn bị địa điểm thảo luận thích hợp.. − B−íc thùc hiÖn th¶o luËn: +. Chia c¸c nhãm th¶o luËn tõ 5-10 häc viªn.. +. S¾p xÕp chè ngåi hîp lý.. +. Lµm quen giíi thiÖu buæi th¶o luËn.. +. Nêu chủ đề, mục tiêu và các yêu cầu thảo luận.. +. Cö chñ to¹ vµ th− ký buæi th¶o luËn.. +. Thùc hiÖn th¶o luËn c¸c néi dung theo kÕ ho¹ch.. +. Giáo viên quan sát các nhóm thảo luận, động viên, điều chỉnh kịp thời.. +. Chñ to¹ tãm t¾t cuéc th¶o luËn.. +. Th− ký b¸o c¸o kÕt qu¶ th¶o luËn.. − KÕt thóc th¶o luËn: +. Gi¸o viªn tãm t¾t néi dung mÊu chèt cña buæi th¶o luËn.. +. Gi¸o viªn nhËn xÐt kÕt qu¶ buæi th¶o luËn.. 4.1.3. Mét sè yªu cÇu c¬ b¶n khi d¹y/häc b»ng th¶o luËn nhãm. − Số l−ợng học viên ít để chia thành nhóm nhỏ. − Có đủ giảng viên, giảng viên có kinh nghiệm h−ớng dẫn thảo luận và kiến thức về chủ đề thảo luận. − Có đủ thời gian để thảo luận. − Học viên đã có một số kiến thức và kinh nghiệm liên quan đến chủ đề thảo luận để có thể tham gia thảo luận. − Có nơi thích hợp để tổ chức thảo luận nhóm. 4.2. Dạy/học bằng đóng vai 4.2.1. Kh¸i niÖm. Dạy/học bằng đóng vai là ph−ơng pháp dạy/học tích cực thích hợp với rèn luyện các kỹ năng cho học viên. Đây là ph−ơng pháp tốt để giảng dạy kỹ năng giao tiếp, ứng xử trong truyền thông-giáo dục sức khỏe. Dạy/học bằng đóng vai giúp học viên vận dụng các nguyên tắc, kiến thức lý thuyết vào thực hành với các tình huống, vai đóng đ−ợc mô phỏng từ thực tế sinh động, qua đó phát triển các kỹ năng nghề nghiệp. 4.2.2. C¸c b−íc tiÕn hμnh. − B−ớc chuẩn bị cho đóng vai: 155.

(156) Trong b−íc chuÈn bÞ gi¶ng viªn cÇn thùc hiÖn mét sè c«ng viÖc chÝnh nh− sau: +. Chọn chủ đề thích hợp cho dạy/học bằng đóng vai.. +. Xác định rõ mục tiêu học tập qua đóng vai.. +. Mô tả các tình huống và các vai đóng.. +. Chuẩn bị các bối cảnh, vật dụng... cần thiết cho đóng vai.. +. Nếu cần thiết có thể thông báo và yêu cầu học viên chuẩn bị tr−ớc các vai đóng.. +. Dự kiến thời gian và phân chia thời gian cho buổi đóng vai.. +. Chuẩn bị địa điểm đóng vai thích hợp.. +. Chuẩn bị các yêu cầu cần quan sát các vai đóng (có thể chuẩn bị bảng kiểm).. − B−ớc thực hiện đóng vai: +. Bố trí, sắp xếp nơi đóng vai thích hợp.. +. Nêu mục tiêu của buổi đóng vai.. +. Mô tả tóm tắt yêu cầu từng vai đóng.. +. Nhóm phân công từng vai đóng.. +. Nêu yêu cầu theo dõi các vai đóng cho các thành viên khác trong nhóm.. +. Sắp xếp thời gian thích hợp cho nhóm thảo luận và chuẩn bị đóng vai.. +. Thực hiện đóng vai và theo dõi các vai đóng.. +. Giáo viên quan sát các vai đóng.. − Thảo luận sau đóng vai: +. Lµ b−íc rÊt quan träng, häc viªn häc ®−îc nhiÒu nhÊt.. +. Giáo viên yêu cầu học viên nhận xét, thảo luận các vai đóng về −u điểm và các điểm cần cải thiện, động viên càng nhiều học viên nêu ý kiến càng tốt.. +. Chú ý thảo luận về các kỹ năng giao tiếp cũng nh− thái độ trong đóng vai.. − Kết thúc buổi đóng vai: +. Giáo viên nhận xét kết quả buổi đóng vai.. +. Tóm tắt nêu các bài học học đ−ợc từ đóng vai.. +. Biểu d−ơng các vai đóng có nhiều −u điểm.. 4.2.3. Một số yêu cầu cơ bản khi dạy/học bằng đóng vai. − Số l−ợng học viên không đông quá để chia thành các nhóm đóng vai. − Có đủ giảng viên, giảng viên có kinh nghiệm soạn thảo tình huống, vai đóng và h−ớng dẫn đóng vai. 156.

(157) − Có đủ thời gian để thực hành đóng vai và thảo luận sau đóng vai. − Học viên đã có sự chuẩn bị tr−ớc, tích cực tham gia đóng vai. − Có địa điểm thích hợp để tổ chức đóng vai. Khi tổ chức đào tạo cán bộ TT-GDSK tại cộng đồng, nên tập trung đào tạo các kiÕn thøc vµ kü n¨ng thùc hµnh lµ chÝnh. CÇn sö dông phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc, phÇn tr×nh bµy lý thuyÕt ng¾n gän vµ nªn phèi hîp víi c¸c ph−¬ng ph¸p động não, thảo luận nhóm, đóng vai để nâng cao hiệu quả đào tạo cán bộ TT-GDSK cho cộng đồng. tù l−îng gi¸. 1. Liệt kê các đối t−ợng cần đào tạo để thực hiện TT-GDSK tại cộng đồng. 2. Trình bày các b−ớc trong lập kế hoạch đào tạo cán bộ TT-GDSK tại cộng đồng. 3. Trình bày mẫu để phát triển kế hoạch bài giảng. 4. Nªu c¸c b−íc chÝnh trong tæ chøc d¹y/häc b»ng th¶o luËn nhãm nhá. 5. Nêu các b−ớc chính trong tổ chức dạy/học bằng đóng vai.. 157.

(158) Tμi liÖu tham kh¶o. 158. 1.. Bé Y tÕ - Côc Y tÕ Dù phßng vµ Phßng chèng HIV/AIDS (2004), Sæ tay h−íng dÉn x©y dùng Lµng v¨n ho¸ Søc kháe, Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi, 135 trang.. 2.. Bé Y tÕ (2002), C¸c chÝnh s¸ch vµ gi¶i ph¸p thùc hiÖn ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu, 118 trang.. 3.. Bé Y tÕ, Trung t©m tuyªn truyÒn b¶o vÖ søc kháe (1995), Sæ tay thùc hµnh vÒ truyÒn th«ng-gi¸o dôc søc kháe.. 4.. Bé Y tÕ, §¬n vÞ ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu (1996), Ch¨m sãc søc kháe ban ®Çu ë tuyÕn y tÕ c¬ së, Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi.. 5.. Baltasar Gracian (2002), 300 ®iÒu nªn tr¸nh trong giao tiÕp, Nhµ xuÊt b¶n V¨n ho¸-Th«ng tin, 270 trang.. 6.. David J. Anspaugh, Mark B.Dignan, Susan L.Aspaugh (2000), Health Promotion Programs, McGraw-Hill Companies, 219 ps.. 7.. Hubley J. Understanding behaviour, the key to successful education, Tropical doctor, 1988, 18, 134-138.. 8.. Nguyễn Văn Hiến, (2004), Nghiên cứu hoạt động giáo dục sức khỏe tại một số xã ở một huyện đồng bằng Bắc bộ và thử nghiệm mô hình can thiệp gi¸o dôc søc kháe, LuËn ¸n tiÕn sÜ y häc, Chuyªn ngµnh VÖ sinh häc x· héi vµ Tæ chøc y tÕ, Hµ Néi.. 9.. Jammes F. McKenzie and Jan l. Jurs (1993), Planning, implementing and evaluating health promotion programs, A primer, pp. 12-15.. 10.. Jennie Naidoo and Jane Wills 2002, Health Promotion, foundation for practice, Bailliere Tilldall Published in association with the RCN, pag 71111.. 11.. John Hubley (1993), Communicating Health, An action guide to health education and health promotion. Macmilan Education LTD, London and Basingstoke, 246ps.. 12.. John J. macDonal, (1994), Primary health care, medicine in place, Earthscan Publication, London, 176ps.. 13.. Julie Dennison, Behavior Change - A Summary of Four Major Theories, AIDScap Behavioral Reseach Unit, August, 1996.. 14.. Phillip Burnard (2002), C¸c kü n¨ng giao tiÕp cã hiÖu qu¶ cña c¸n bé y tÕ, Dù ¸n WHO/HRH-001, Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi, 292 trang..

(159) 15. Taylor and Francis (2005), Education for Health, change in learning and practice, Volume 18, Number 1, ISSN 1357-6283. 16.. Tr−ờng đại học Y Hà Nội, Bộ môn Tổ chức Y tế (1997), Bài giảng giáo dôc søc kháe. Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi 119 trang.. 17. Tr−ờng đại học Y Hà Nội, Bộ môn Tổ chức Quản lý Y tế (2002), Bài giảng quản lý và chính sách y tế (dùng cho đối t−ợng sau đại học). Nhà xuất bản Y häc, Hµ Néi, 218 trang. 18.. Tr−êng C¸n bé Qu¶n lý Y tÕ (1998), Gi¸o dôc vµ n©ng cao søc kháe, Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi, trang 30-65.. 19.. Hoµng V¨n TuÊn (2002), C¸c quy t¾c trong giao tiÕp, Nhµ xuÊt b¶n Thanh niªn, 230 trang.. 20.. WHO (1994), Education for Health - A Manual on Health Education in Primary Health Care, Geneva, 261 ps.. 159.

(160)

giáo trình khoa học hành vi và giáo dục sức khoẻ chủ biên ts nguyễn văn hiến

Tài liệu liên quan

Tài liệu bạn tìm kiếm đã sẵn sàng tải về