luận án tiến sĩ xây dựng và khai thác nguồn tư liệu tham khảo cho việc dạy học văn học dân gian trong nhà trường trung học (trường hợp tỉnh trà vinh)

f

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH

ISO 9001:2015

VÕ THỊ NGỌC KIỀU

XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC NGUỒN TƯ LIỆU
THAM KHẢO CHO VIỆC DẠY HỌC VĂN HỌC
DÂN GIAN TRONG NHÀ TRƯỜNG TRUNG HỌC
(TRƯỜNG HỢP TỈNH TRÀ VINH)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP
DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN

TRÀ VINH, NĂM 2020


ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH
TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH

VÕ THỊ NGỌC KIỀU

XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC NGUỒN TƯ LIỆU
THAM KHẢO CHO VIỆC DẠY HỌC VĂN HỌC
DÂN GIAN TRONG NHÀ TRƯỜNG TRUNG HỌC
(TRƯỜNG HỢP TỈNH TRÀ VINH)
Ngành: LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC BỘ MÔN
NGỮ VĂN

Mã ngành: 9140111

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP
DẠY HỌC BỘ MÔN NGỮ VĂN

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. PHẠM TIẾT KHÁNH

TRÀ VINH, NĂM 2020


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Những số liệu và
kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án này là hồn tồn trung thực, chưa
từng được ai cơng bố trong bất kỳ cơng trình nào khác.
Trà Vinh, ngày … tháng … năm 20…
Tác giả luận án

Võ Thị Ngọc Kiều

i


LỜI CẢM ƠN
Để có thể hồn thành luận án này, chúng tôi đã nhận được sự hướng dẫn khoa
học, sự giúp đỡ, những trao đổi học thuật và sự động viên của nhiều thầy cô, đồng
nghiệp, cộng tác viên, bạn bè cũng như gia đình.
Trước hết, chúng tơi xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc đến PGS.TS. Phạm Tiết
Khánh, người Thầy đã hướng dẫn khoa học, cho tôi phương pháp nghiên cứu cũng như
những chỉ bảo chân thành trong cuộc sống.
Chúng tơi bày tỏ lịng cảm ơn chân thành đến quý chuyên gia, Ban Giám đốc

Trung Tâm Giáo dục Thường xuyên Hướng nghiệp Dạy nghề Thành phố Trà Vinh,
Trường Trung học Phổ thông Dân tộc Nội trú Trung học Phổ thông tỉnh Trà Vinh đã
giúp đỡ, ủng hộ tôi trong học tập, tổ chức các hoạt động phục vụ cho luận án. Chân
thành cảm ơn các trường Trung học Phổ thông, Trung học cơ sở trong tỉnh Trà Vinh đã
tạo điều kiện để tôi khảo sát, thực nghiệm.
Cảm ơn gia đình đã ln ở bên, động viên, ủng hộ tơi. Xin bày tỏ lịng biết ơn
đến tất cả các Thầy Cô trong hội đồng đánh giá cấp đơn cơ sở, các thầy cô đã giảng
dạy cho chúng tôi, các bạn bè đồng nghiệp đã quan tâm, trao đổi khoa học.

ii


MỤC LỤC
Lời cam đoan.................................................................................................................. i
Lời cảm ơn.................................................................................................................... ii
Mục lục........................................................................................................................ iii
Danh mục bảng.......................................................................................................... viii
Tóm tắt......................................................................................................................... ix
PHẦN MỞ ĐẦU.......................................................................................................... 1
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI.............................................................................................1
2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU......................................................................................4
3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT.................................4
3.1. Đối tượng nghiên cứu.............................................................................................4
3.2. Đối tượng khảo sát..................................................................................................4
4. PHẠM VI GIỚI HẠN ĐỀ TÀI..................................................................................5
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU..............................................................................5
5.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu............................................................................5
5.2. Phương pháp điều tra giáo dục...............................................................................6
5.3. Phương pháp chuyên gia.........................................................................................6
5.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm........................................................................7

6. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN......................................................................................7
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC

CỦA ĐỀ TÀI................................................................................................................ 9
1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU..........................................................9
1.1.1. Những nghiên cứu về văn học dân gian trong và ngoài nước..............................9
1.1.1.1. Trong nước........................................................................................................ 9
1.1.1.2. Ngoài nước..................................................................................................... 18
1.1.2. Những nghiên cứu về dạy học văn học dân gian................................................ 19
1.1.2.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học văn học dân gian.......................19
1.1.2.2. Những nghiên cứu về dạy học văn học dân gian địa phương Trà Vinh bậc trung

học............................................................................................................................... 26
1.1.3. Những tài liệu về thiết kế bài giảng và tư liệu Ngữ văn..................................... 28
1.1.3.1. Về các thiết kế bài giảng................................................................................. 28
iii


1.1.3.2. Về các tư liệu Ngữ văn................................................................................... 29
1.2. CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI................................... 32
1.2.1. Cơ sở lí luận....................................................................................................... 32
1.2.1.1. Các khái niệm liên quan................................................................................. 32
1.2.1.2. Cơ sở lý luận văn học..................................................................................... 37
1.2.1.3. Cơ sở lý luận dạy học và phương pháp dạy học văn học dân gian theo định
hướng phát triển năng lực............................................................................................ 41
1.2.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................... 43
1.2.2.1. Về Sách giáo khoa Ngữ văn và Sách giáo khoa Ngữ văn địa phương Trà Vinh
bậc Trung học hiện hành.............................................................................................. 43
1.2.2.2. Về Chương trình Ngữ văn bậc trung học sau 2018......................................... 47
1.2.2.3. Thực trạng dạy học văn học dân gian bậc trung học ở tỉnh Trà Vinh..............49

CHƯƠNG 2. XÂY DỰNG NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO DẠY HỌC VĂN
HỌC DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH.................................57
2.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO DẠY HỌC VĂN
HỌC DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH...................................... 57
2.1.1. Đọc mở rộng và vấn đề đọc mở rộng với nguồn tư liệu tham khảo trong dạy học
văn học dân gian.......................................................................................................... 57
2.1.2. Đặc điểm và vai trò nguồn tư liệu tham khảo dạy học văn học dân gian bậc trung
học............................................................................................................................... 60
2.2. NGUYÊN TẮC VÀ QUY TRÌNH XÂY DỰNG NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO

DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH.........62
2.2.1. Nguyên tắc xây dựng......................................................................................... 62
2.2.2. Quy trình xây dựng............................................................................................ 65
2.3. HỆ THỐNG NGUỒN NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO DẠY HỌC VĂN HỌC
DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH............................................... 69
2.3.1. Hệ thống nguồn tư liệu tham khảo cho dạy học văn học dân gian bậc trung học cơ

sở ở tỉnh Trà Vinh........................................................................................................ 69
2.3.2. Hệ thống nguồn tư liệu tham khảo cho dạy học văn học dân gian bậc trung học
phổ thông ở tỉnh Trà Vinh............................................................................................ 77
CHƯƠNG 3. KHAI THÁC NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO DẠY HỌC VĂN
HỌC DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH.................................86
iv


3.1. NGUYÊN TẮC KHAI THÁC NGUỒN TƯ LIỆU............................................... 86
3.2. QUY TRÌNH TỔ CHỨC DẠY HỌC VĂN HỌC DÂN GIAN THEO ĐỊNH
HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC VỚI NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO.........89
3.3. TỔ CHỨC KHAI THÁC NGUỒN TƯ LIỆU THAM KHẢO DẠY HỌC VĂN
HỌC DÂN GIAN BẬC TRUNG HỌC Ở TỈNH TRÀ VINH THEO ĐỊNH HƯỚNG

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC......................................................................................... 91
3.3.1. Định hướng khai thác nguồn tư liệu tham khảo văn học dân gian.....................91
3.3.2. Phát triển các năng lực cụ thể qua tổ chức dạy học văn học dân gian theo định
hướng khai thác nguồn tư liệu tham khảo.................................................................... 93
3.3.2.1. Phát triển năng lực ngôn ngữ.......................................................................... 93
3.3.2.2. Phát triển năng lực tự chủ và tự học............................................................... 97
3.3.2.3. Phát triển năng lực năng lực giao tiếp và hợp tác.......................................... 104
3.3.2.4. Phát triển năng lực thẩm mĩ.......................................................................... 108
CHƯƠNG 4. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM........................................................... 114
4.1. MỤC ĐÍCH VÀ YÊU CẦU THỰC NGHIỆM...................................................114
4.2. NỘI DUNG, ĐỐI TƯỢNG VÀ THỜI GIAN THỰC NGHIỆM........................114
4.3. GIÁO ÁN THỰC NGHIỆM...............................................................................116
4.3.1. Về giáo án đọc hiểu sử thi Đăm Săn, Sách giáo khoa Ngữ văn 10 (cơ bản)....116
4.3.2. Về giáo án các bài dạy Truyền thuyết Ao Bà Om, Sách giáo khoa Ngữ văn địa
phương Trà Vinh........................................................................................................118
4.3.3. Về Hoạt động trải nghiệm văn học dân gian....................................................120
4.3.3.1. Nội dung chương trình.................................................................................. 120
4.3.3.2. Kịch bản chương trình.................................................................................. 121
4.4. KẾT QUẢ VÀ ĐÁNH GIÁ KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM.................................124
4.4.1. Về kết quả đánh giá năng lực...........................................................................125
4.4.1.1. Kết quả bài kiểm năng lực văn học dân gian của học sinh trung học cơ sở .. 125
4.4.1.2. Kết quả bài kiểm năng lực văn học dân gian của học sinh trung học phổ thông .. 126

4.4.2. Về kết quả khảo sát..........................................................................................127
4.4.2.1. Kết quả khảo sát việc học văn học dân gian bậc trung học cơ sở..................127
4.4.2.2. Kết quả khảo sát việc học văn học dân gian bậc trung học phổ thông..........130
4.4.3. Về kết quả hoạt động trải nghiệm....................................................................133
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................. 137
v

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO................................................................ 140
DANH MỤC CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ..........1
PHỤ LỤC..................................................................................................................... 1

vi


DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT
CNTT:

Cơng nghệ thơng tin

CT:

Chương trình

DH:

Dạy học

GV:

Giáo viên

HS:

Học sinh

PP:

Phương pháp

PPDH:

Phương pháp dạy học

SGK:

Sách giáo khoa

SGV:

Sách giáo viên

TH:

Trung học

THCS:

Trung học cơ sở

THPT:

Trung học phổ thông

VH:

Văn học

VHDG:

Văn học dân gian

vii


DANH MỤC BẢNG
Số hiệu bảng

Tên bảng

Trang

Bảng 2.1. Bài dạy văn học dân gian bậc Trung học Cơ sở (Ngữ văn địa phương Trà
Vinh)............................................................................................................................ 45
Bảng 2.2. Bài dạy văn học dân gian bậc Trung học Phổ thông (Ngữ văn địa phương
Trà Vinh)..................................................................................................................... 45
Bảng 3.1. Mô tả năng lực ngôn ngữ của học sinh bậc trung học:................................95
Bảng 3.2. Mô tả năng lực tự học và tự chủ của học sinh bậc trung học:....................100
Bảng 4.1. Bảng thống kê số lượng học sinh các lớp thực nghiệm:............................117
Bảng 4.2. Bảng tác phẩm Ao Bà Om trong các tư liệu:............................................. 120
Bảng 4.3. Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra năng lực bậc THCS........................128
Bảng 4.4. Bảng kết quả xếp loại kiểm tra năng lực bậc Trung học Cơ sở..................128
Bảng 4.5. Bảng phân phối tần số điểm kiểm tra năng lực bậc Trung học Phổ thông . 129

Bảng 4.6. Bảng kết quả xếp loại kiểm tra năng lực bậc Trung học Phổ thông:..........130
Bảng 4.7. Bảng kết quả khảo sát về việc học truyện dân gian của học sinh bậc Trung
học cơ sở.................................................................................................................... 131

Bảng 4.8. Bảng kết quả khảo sát về việc học thể loại sử thi của học sinh bậc Trung học
Phổ thông................................................................................................................... 133

viii


TÓM TẮT
Văn học dân gian là nền tảng cơ bản để hình thành nền văn học Việt Nam.Ở nhà
trường phổ thơng, văn học dân gian chiếm một vị trí khơng nhỏ trong thời lượng
chương trình với nhiều thể loại đa dạng. Những bài học văn học dân gian đã gắn chặt
với mạch nguồn cảm xúc của biết bao thế hệ, nuôi dưỡng tâm hồn hướng thiện của
mỗi con người Việt. Những nhà nghiên cứu nói chung và những giáo viên Ngữ văn nói
riêng đã và đang tìm ra những hướng đi phù hợp cho việc dạy học văn học dân gian
trong nhà trường, trong đó có dạy học văn học dân gian theo định hướng phát triển
năng lực. Nhằm kích thích sự tìm tịi, khám phá cái hay, cái đẹp trong các bài học văn
học dân gian trong chương trình thiết nghĩ việc xây dựng nguồn tư liệu đa dạng, hấp
dẫn, hiện đại,…sẽ là một hướng đi cần thiết và quan trọng trong giai đoạn hiện nay.
Chúng tôi đã chọn đề tài “Xây dựng và khai thác nguồn tư liệu tham khảo cho
việc dạy học văn học dân gian trong nhà trường trung học (Trường hợp tỉnh Trà
Vinh)” cho luận án tiến sĩ của mình. Với hi vọng góp phần đổi mới phương pháp dạy
học theo đặc thù thể loại, theo định hướng phát triển năng lực, và hướng đến một môi
trường, phương pháp học tập hiện đại, phù hợp với yêu cầu đổi mới và sự phát triển
của xã hội nói chung, nền giáo dục Việt Nam nói riêng.
Trong nội dung luận án, chúng tôi thực hiện tổng quan tình hình nghiên cứu của
đề tài. Việc tổng quan giúp chúng tơi có cái nhìn tồn diện về các vấn đề liên quan đến
văn học dân gian, đến phương pháp dạy học văn học dân gian và đặc điểm tư liệu. Để
xác định cơ sở khoa học của việc thực hiện nghiên cứu đề tài, chúng tôi xác định cơ sở
lý luận và cơ sở thực tiễn của việc xây dựng, khai thác nguồn tư liệu tham khảo cho
dạy học văn học dân gian trong nhà trường trung học ở tỉnh Trà Vinh. Từ đó, chúng tơi
xây dựng nguồn tư liệu tham khảo và đề xuất các biện pháp khai thác nguồn tư liệu

tham khảo trong dạy học văn học dân gian ở nhà trường trung học tỉnh Trà Vinh.
Những nguyên tắc, định hướng, phương pháp dạy học cho việc dạy học văn học dân
gian theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh trong chương trình Ngữ văn bậc
Trung học hiện hành và đổi mới được chúng tôi xây dựng trên cơ sở lý luận và thực
tiễn đã xác định ở trên. Để kiếm chứng tính khả thi của những đề xuất về nguồn tư liệu
và các biện pháp khai thác nguồn tư liệu tham khảo trong dạy học văn học dân gian ở
nhà trường trung học tỉnh Trà Vinh, chúng tôi tiến hành thực nghiệm ở một số trường
trên địa bàn tỉnh Trà Vinh.
ix


PHẦN MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI

Theo Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể và Chương trình giáo dục phổ
thông môn Ngữ văn được ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày
26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo, môn Ngữ văn sẽ khơng
dạy theo chương trình đóng khung như hiện nay mà là một chương trình theo hướng
mở. Sách giáo khoa (SGK) dành một khoảng trống lớn cho người dạy và người học
bằng việc không quy định cụ thể các văn bản được dạy trong từng lớp. Căn cứ vào
mục tiêu chương trình, yêu cầu cần đạt và nội dung dạy học, nhà trường và giáo viên
có thể chủ động lựa chọn ngữ liệu như văn bản nghệ thuật, văn bản nhật dụng, văn bản
đa phương thức,... tương thích. Như vậy, việc dạy học (DH) Ngữ văn nói chung, văn
học dân gian (VHDG) nói riêng đang đứng trước những yêu cầu đổi mới căn bản, tồn
diện. Trong đó, mục tiêu DH VHDG không chỉ phát triển các năng lực chung như năng
lực giao tiếp, năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải
quyết vấn đề và sáng tạo mà đặc biệt chú trọng phát triển năng lực ngôn ngữ và năng
lực văn học. Và về phương pháp dạy học (PPDH) Ngữ văn trong thời gian tới sẽ
chuyển hướng mạnh mẽ từ phương pháp (PP) giảng văn sang PP dạy đọc, PP dạy viết,
PP dạy nói và nghe, PP DH đọc hiểu. Trên cơ sở này, việc giáo viên (GV) và học sinh

(HS) tự đọc, tự học, tự nghiên cứu nguồn tư liệu phục vụ cho việc DH là khâu then
chốt, có ý nghĩa quyết định đối với việc tổ chức các hoạt động DH Ngữ văn.
Bên cạnh đó, trong giáo dục nói chung, đánh giá là khâu quan trọng, có ý nghĩa
quyết định đối với chiến lược DH của GV, HS, nhà trường,… Đánh giá trong DH phải vì
sự tiến bộ của người học, giúp người học nhận ra mình làm được gì, phát triển ra sao,...
trong quá trình học tập của mình. Vì vậy, đánh giá phải diễn ra trong suốt quá trình dạy
học, giúp người học liên tục nhận được phản hồi về năng lực của mình để kịp thời điều
chỉnh hoạt động học tập. Đồng thời, đánh giá phải tạo ra sự phát triển, phải nâng cao năng
lực của người học, tức là giúp người học hình thành khả năng tự đánh giá, đánh giá lẫn
nhau,… Qua đó, người học cũng dần hình thành và phát triển năng lực tự học - tự chủ,
hợp tác,... Để đạt được kết quả trên thì cơng cụ đánh giá phải đa dạng, những số liệu,
chứng cứ thu được từ hoạt động kiểm tra phải thật sự chính xác, tường minh, phù hợp.
Mơn Ngữ văn cũng đang tích cực đổi mới cơng tác kiểm tra, đánh giá
1


kết quả học tập của học sinh theo hướng khuyến khích sự sáng tạo. Trong Chương trình
mơn Ngữ văn mới, Bộ Giáo dục & Đào tạo xác định: “Trong môn Ngữ văn, giáo viên
đánh giá phẩm chất, năng lực chung, năng lực đặc thù và sự tiến bộ của học sinh thơng
1

qua các hoạt động đọc, viết, nói, nghe” . Từ những định hướng này có thể thấy, việc đánh
giá HS đánh giá thường xuyên, hay đánh giá định kì Ngữ văn cũng hướng đến việc sử
dụng các hình thức đo lường và phát triển năng lực của HS như: thuyết trình làm bài kiểm
tra, viết phân tích và phản hồi VH, viết thu hoạch, làm dự án sưu tầm tư liệu, làm bài tập
nghiên cứu,.. Ngoài ra, Bộ Giáo dục & Đào tạo còn xác định: “…sử dụng và khai thác
ngữ liệu bảo đảm yêu cầu đánh giá được năng lực của HS, khắc phục tình trạng HS chỉ
học thuộc bài hoặc sao chép tài liệu có sẵn; tránh dùng lại các văn bản ngữ liệu đã học
để đánh giá được chính xác khả năng đọc hiểu và phân tích, cảm thụ tác phẩm văn học”

2

cũng là cơ sở quan trọng cho chúng tôi triển khai nghiên cứu đề tài này. Ngoài ra, thách
thức của một giờ học sáng tạo, linh hoạt và hiện đại, với việc ứng dụng công nghệ thông
tin (IT) và các thiết bị dạy học hiện đại, cũng không hề nhỏ. GV phải nâng cao năng lực
chuyên môn và khả năng ứng dụng công nghệ thông tin như một dạng công cụ trợ giúp
bài giảng vừa hiện đại vừa có thể đạt được tốt hơn các giá trị Chân
- Thiện - Mĩ. Như vậy, việc ứng dụng cơng nghệ thơng tin trong tìm kiếm, khai thác

nguồn tư liệu học tập là một hình thức DH phù hợp với xu thế mới, với sở thích của HS

và đặc biệt có hiệu quả đối với việc DH phát triển năng lực.
Là một bộ phận của nền văn học Việt Nam, VHDG ra đời từ buổi bình minh của
dân tộc, trải qua mấy ngàn năm phát triển, đã trở thành viên ngọc quý trong kho tàng văn
học nước nhà. Có thể nói, VHDG là nền tảng cơ bản để hình thành nền văn học Việt Nam.
Ở trường phổ thơng, VHDG chiếm một vị trí khơng nhỏ trong thời lượng chương trình với
nhiều thể loại đa dạng. Những bài học VHDG đã gắn chặt với mạch nguồn cảm xúc của
biết bao thế hệ, nuôi dưỡng tâm hồn hướng thiện của mỗi người Việt. Hơn thế, VHDG cịn
đóng vai trị quan trọng đối với việc hình thành bản sắc văn hóa dân tộc, góp phần nâng
cao ý thức trân trọng di sản văn học cho thế hệ trẻ. Bằng sự tâm huyết của mình, những
nhà nghiên cứu nói chung và những giáo viên Ngữ văn nói riêng đã và đang tìm ra những
hướng đi phù hợp cho việc dạy học VHDG trong nhà trường, trong đó có việc DH VHDG
theo định hướng phát triển năng lực. Những thách thức trên con
1 Bộ Giáo dục và Đào tạo (2018), Chương trình môn Ngữ văn (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TTBGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo), tr. 85.
2Bộ Giáo dục và Đào tạo, tlđd (1), tr.87.

2


đường này có thể kể đến là: đặc trưng nguyên hợp và các thuộc tính đa chức năng, đa

yếu tố của VHDG, các hình thức diễn xướng, phương thức tồn tại, các chức năng sinh
hoạt thực hành xã hội của VHDG, phương thức sáng tác, khoảng cách nhận thức,…
gây khó khăn cho HS tiếp nhận các tác phẩm, tâm lý xem nhẹ của HS khi từ lâu các
bài học VHDG lâu nay khơng có hoặc ít khi xuất hiện trong chương trình thi cử… Vì
vậy, nhằm kích thích sự tìm tòi, khám phá cái hay, cái đẹp trong các bài học phần
VHDG trong chương trình thiết nghĩ việc xây dựng nguồn tư liệu đa dạng, hấp dẫn,
hiện đại,… sẽ là một hướng đi cần thiết và quan trọng trong giai đoạn hiện nay.
Về chương trình Ngữ văn bậc Trung học hiện hành, kiến thức VHDG chủ yếu
được HS tìm hiểu thơng qua SGK. Ngồi ra, phân phối chương trình phần VHDG cũng
khơng có phần tổng kết cho từng thể loại, giờ ơn tập riêng nên những kiến thức mang
tính chất lý luận về VHDG khơng nhiều. Bên cạnh đó, vì chú trọng đến việc rèn luyện
kĩ năng cảm thụ nên việc trang bị kiến thức mang tính tồn diện, phong phú trong DH
các tác phẩm VHDG chưa có điều kiện thực hiện và còn phải phụ thuộc quá nhiều vào
PPDH của GV, HS trong điều kiện cụ thể của từng trường.
Lịch sử nghiên cứu VHDG đã ghi nhận những thành tựu nổi bật, cả về số
lượng cơng trình, quan điểm tiếp cận. Cho nên nguồn tư liệu tham khảo về VHDG là
vô cùng phong phú. Tuy nhiên trong thực tế, với nhiều nguyên nhân khách quan và
chủ quan, nguồn tư liệu này hiện nay mới xem nó là đối tượng dạy học, còn với tư
cách là phương tiện dạy học có phần chậm trễ và dè dặt. Đặc biệt là nguồn tư liệu phục
vụ giảng dạy VHDG ở bậc trung học hiện nay vẫn chưa được xây dựng một cách hệ
thống, đầy đủ và chưa có một tài liệu nào hướng dẫn khai thác nguồn tư liệu tham
khảo trong dạy học VHDG. Nếu HS được tiếp cận phù hợp với nguồn tư liệu này thì
năng lực, hứng thú, nhận thức của HS với VHDG sẽ thay đổi rất nhiều. Bên cạnh đó,
khi xem xét một vấn đề Ngữ văn nói chung, VHDG nói riêng qua các điểm nhìn, quan
niệm, thời đại,… khác nhau của các tác giả khác nhau, HS sẽ mở rộng tầm nhìn từ đó
những đánh giá, lựa chọn, phân tích, so sánh,… sẽ sâu sắc, đa chiều hơn. Từ đó, HS sẽ
tự xây dựng, chiếm lĩnh tri thức, hình thành năng lực một cách tự nhiên, sáng tạo nhất.
Ngồi ra, như đã nói, với sự hỗ trợ, thông dụng của mạng internet hiện nay, việc tiếp
cận nguồn tư liệu này hiện nay cũng tương đối dễ dàng. Vấn đề là HS và GV cần được
hướng dẫn lựa chọn, khai thác một cách khoa học, có thể phát huy được tối đa giá trị

của nguồn tư liệu này trong định hướng phát triển năng lực.
3


Với những sự cần thiết nêu trên, cũng như mong muốn giúp cho GV và HS bậc
TH tỉnh Trà Vinh tiếp cận nguồn tư liệu tham khảo đã được hệ thống hóa phục vụ cho
việc DH VHDG, chúng tơi đã chọn đề tài “Xây dựng và khai thác nguồn tư liệu tham
khảo cho việc dạy học văn học dân gian trong nhà trường trung học (Trường hợp tỉnh
Trà Vinh)” để nghiên cứu.
2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU

Mục tiêu chung:
Từ việc xây dựng và hướng dẫn tổ chức các hoạt động khai thác nguồn tư liệu
tham khảo khi DH VHDG trong chương trình Ngữ văn bậc TH, luận án sẽ góp phần
đổi mới PPDH theo đặc thù thể loại, theo định hướng phát triển năng lực, và hướng
đến một môi trường, PPDH hiện đại, phù hợp với yêu cầu đổi mới và sự phát triển của
xã hội nói chung, nền giáo dục Việt Nam nói riêng.
Mục tiêu cụ thể:
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận về nguồn tư liệu và PPDH VHDG theo định

hướng phát triển năng lực.
- Mô tả thực trạng của việc DH và nguồn tư liệu DH VHDG trong nhà trường

trung học tỉnh Trà Vinh.
- Xây dựng nguồn tư liệu DH và quy trình, cách thức khai thác nguồn tư liệu

DH VHDG trong chương trình Ngữ văn TH (hiện hành và sau 2018).
3. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU VÀ ĐỐI TƯỢNG KHẢO SÁT
3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là nguồn tư liệu VHDG dùng để tham khảo và

những PPDH khai thác nguồn tư liệu trên theo định hướng phát triển năng lực HS
trong điều kiện tỉnh Trà Vinh.
3.2. Đối tượng khảo sát
Trong phạm vi luận án, chúng tôi tiến hành khảo sát:
+ Nguồn tư liệu tham khảo phục vụ cho việc DH VHDG ở các trường TH trên địa bàn

tỉnh Trà Vinh: khảo sát đối tượng này để xây dựng nguồn tư liệu phù hợp với điều kiện
DH VHDG bậc TH ở Trà Vinh.
+ Học sinh, GV và Ban giám hiệu ở một số trường THCS, THPT trên địa bàn tỉnh Trà

Vinh: khảo sát đối tượng này để xác định thực trạng DH VHDG; xác định nhu cầu dạy và
học VHDG của các đối tượng này với tư liệu; đánh giá tính khả thi và hiệu quả của việc
sử dụng và khai thác tư liệu trong việc nâng cao chất lượng và đổi mới DH VHDG.
4


4. PHẠM VI GIỚI HẠN ĐỀ TÀI

- Phạm vi về nội dung:
+ Nguồn tư liệu tham khảo phục vụ việc dạy và học văn học dân gian rất phong

phú, trong giới hạn luận án, chúng tôi chỉ tiến hành nghiên cứu hình thức tham khảo cơ
bản, chủ yếu, căn cứ vào khả năng, điều kiện của bản thân nghiên cứu sinh, của HS,
GV các trường TH ở Trà Vinh hiện nay. Đó là nguồn tư liệu văn bản - tài liệu tham
khảo được xuất bản, công bố bằng tiếng Việt ở Việt Nam, các tài liệu hình, tiếng
(video, tranh ảnh, audio,…)
+ Các hình thức dạy học, phương pháp dạy học được đề xuất trong tổ chức khai

thác nguồn tư liệu VHDG trong dạy học phù hợp với đặc trưng thể loại, với định
hướng phát triển năng lực người học.
- Phạm vi về không gian: Do điều kiện của bản thân và mục tiêu nghiên cứu,

chúng tôi chỉ tiến hành khảo sát ở một số địa bàn trên tỉnh Trà Vinh. Tỉnh Trà Vinh hiện

nay có 9 đơn vị hành chính cấp huyện, thị xã và thành phố, 106 xã, phường, thị trấn.
Chúng tôi xác định, mỗi khu vực (nông thôn – thành thị) đều có những ưu điểm riêng
và sẽ có những đóng góp quan trọng cho việc đánh giá thực trạng tư liệu dạy học
VHDG. Do vậy, phạm vi khảo sát của chúng tôi sẽ trải đều ở các khu vực, với 850
phiếu khảo sát GV và HS ở bậc THCS, THPT đã phát ra.
- Phạm vi về thời gian: Thời gian nghiên cứu đề tài 36 tháng (từ 01/2016 đến

12/2018).
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

5.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu
Để xây dựng cơ sở lí luận và nguồn tư liệu tham khảo trong DH VHDG, chúng
tôi cần rất nhiều tài liệu liên quan đến TP VHDG. Vì vậy phương pháp nghiên cứu tài
liệu với các thao tác phân tích, khái qt hóa,... được sử dụng ngay từ đầu.
Chúng tơi nghiên cứu các tác phẩm VHDG, các cơng trình sưu tầm, tuyển tập
VHDG, các cơng trình nghiên cứu về VHDG, các nghiên cứu về phương pháp dạy học
VHDG, nghiên cứu cấu trúc và thời lượng chương trình VHDG trong SGK Ngữ văn
bậc TH hiện hành và sau 2018 để làm cơ sở lý luận của luận án cũng như là cơ sở để
chúng tôi xác định nguồn tư liệu cho việc dạy học VHDG.
Với chương trình, SGK, SGV, chúng tơi phân tích mục tiêu, nội dung và PPDH của
các bài dạy VHDG trong chương trình Ngữ văn bậc trung học hiện hành và chương

5

trình mơn Ngữ văn sau 2018. Từ đó chúng tơi sẽ có cái nhìn hệ thống, tích hợp để định
hướng xây dựng hệ thống tư liệu hỗ trợ việc dạy học VHDG phù hợp.
Với các tư liệu khác, chúng tôi sử dụng kĩ thuật phân loại - hệ thống để hệ
thống hóa nguồn các vấn đề được nghiên cứu trong các tư liệu để phục vụ cho việc viết
cơ sở lý luận của đề tài và cho việc định hướng xây dựng, khai thác ngồn tư liệu dạy
học VHDG bậc TH ở Trà Vinh.
5.2. Phương pháp điều tra giáo dục
Chúng tôi tiến hành khảo sát thực trạng dạy học VHDG, nguồn tư liệu DH và
việc khai thác nó trong DH VHDG qua phiếu điều tra, qua quan sát dự giờ và phỏng
vấn HS, GV Ngữ văn và Ban giám hiệu ở một số trường trung học ở tỉnh Trà Vinh.
Đối với HS, chúng tơi chọn hình thức khảo sát bằng phiếu điều tra, vì cách này sẽ
thuận lợi cho việc khảo sát tổng thể chung lớn. Chúng tôi thực hiện phỏng vấn sâu đối
với GV Ngữ văn và Ban giám hiệu vì tổng thể chung ít, để lấy được lượng thơng tin
chi tiết. Bên cạnh đó, chúng tơi sử dụng PP quan sát dự giờ để tri nhận trực tiếp thực
trạng DH, tư liệu VHDG ở các trường TH và kết quả thực nghiệm.
Trà Vinh hiện có 9 huyện, thị xã, thành phố (gồm Thành phố Trà Vinh, thị xã
Duyên Hải và các huyện: Càng Long, Cầu Kè, Cầu Ngang, Châu Thành, Duyên Hải,
Tiểu Cần, Trà Cú), để đảm bảo tính đại diện về đặc điểm kinh tế - xã hội, dân cư, dân
tộc của các địa bàn trong tỉnh Trà Vinh, chúng tôi chọn khảo sát ở mỗi huyện 01
trường THCS và 01 trường THPT, cụ thể: Thành phố Trà Vinh, huyện Duyên Hải, Trà
Cú, Cầu Kè, Cầu Ngang, Tiểu Cần, Châu Thành, Càng Long và Thị xã Duyên Hải.
Ở mỗi trường, chúng tôi chọn cách lấy mẫu ngẫu nhiên thuận tiện. Mẫu khảo

sát của luận án là 850 (gồm 92 GV, 729 HS, 17 lãnh đạo trường của 17 trường (với 09
trường THPT, 07 trường THCS và 01 Trung tâm -Trung tâm Giáo dục Thường xuyên
Hướng nghiệp Dạy nghề Thành phố Trà Vinh)). Kết quả khảo sát được chúng tôi sử
dụng phần mềm SPSS xử lý để cho kết quả đáng tin cậy. Đây là cơ sở quan trọng để
chúng tôi xây dựng thành hệ thống nguồn tư liệu tham khảo với các PP khai thác hiệu
quả tư liệu VHDG nhằm nâng cao chất lượng DH Ngữ văn trong nhà trường TH tỉnh

Trà Vinh.
5.3. Phương pháp chuyên gia
Phương pháp chuyên gia được sử dụng để khai thác trí tuệ, thu thập ý kiến của
các chun gia có trình độ chuyên môn cao và giàu kinh nghiệm thực tiễn trong nghiên
6


cứu giáo dục liên quan đến các vấn đề nghiên cứu của luận án. Phương pháp này ngoài
việc giúp nghiên cứu sinh định hướng triển khai nghiên cứu, công bố kết quả nghiên cứu
của mình, và quan trọng hơn là giúp định hướng vận dụng các đề xuất khai thác tư liệu
qua các hoạt động DH VHDG cụ thể. PP này được thực hiện với hai hình thức chính: hình
thức xê-mi-na (tổ chức ở Trường Đại học Đà Lạt ngày 16/5/2018) lấy ý kiến đóng góp cho
đề tài từ các chuyên gia nghiên cứu chuyên sâu về tư liệu VHDG, dạy học VHDG theo
hướng khai thác nguồn tư liệu (trường hợp VHDG Khmer), hình thức phỏng vấn sâu một
số chuyên gia giáo dục, nhà nghiên cứu văn học (qua buổi tổ chức hoạt động trải nghiệm ở
Trường Trung học phổ thông Dân tộc nội trú tỉnh Trà Vinh ) và GV phổ thơng có năng lực
chun mơn, nghiệp vụ tốt, giàu kinh nghiệm trong DH Ngữ văn
ở Trà Vinh.

5.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Chúng tôi tiến hành thực nghiệm bằng cách vận dụng nguồn tư liệu và cách
thức khai thác nguồn tư liệu đã đề xuất để thiết kế một số giáo án DH các tác phẩm
VHDG trong CT Ngữ văn bậc TH cụ thể qua sự trao đổi, thảo luận thống nhất với một
số giáo viên các trường TH trong tỉnh Trà Vinh. Ngồi ra, để tăng tính khả thi cũng
như cung cấp đa dạng những hình thức DH với nguồn tư liệu VHDG, chúng tơi cịn
thực nghiệm với hình thức hoạt động trải nghiệm VHDG. Đây là sân chơi để HS, GV
trình bày những bài nghiên cứu, bài cảm nhận về việc tự học Ngữ văn với tài liệu.
Đồng thời, hoạt động diễn xướng những bài múa, tiểu phẩm các tác phẩm VHDG
Khmer Trà Vinh đã tạo được tiếng vang, khuyến khích HS, GV trong DH. Sau đó, để
thu thập thơng tin phản hồi, chúng tơi sẽ tiến hành dự giờ, phỏng vấn, kiểm tra năng

lực HS qua các hình thức kiểm tra đánh giá phù hợp. Trong đó, chúng tơi dự 05 dạy
thực nghiệm với 02 bài dạy đọc hiểu văn bản VHDG, khảo sát 173 HS, 05 GV từ 05
lớp thực nghiệm ở hai bậc THCS và THPT. Cuối cùng từ kết quả trên, chúng tơi tiến
hành phân tích, đánh giá và điều chỉnh để rút ra những kết luận cần thiết cho đề tài.
Ngoài các phương pháp trên, đề tài còn sử dụng phương pháp xử lí số liệu bằng
thống kê, biểu đồ, đồ thị để xử lí các số liệu thu được từ các phương pháp quan sát,
điều tra giáo dục, thực nghiệm sư phạm.
6. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội
dung luận án gồm 04 chương sau:
7


Chương 1, chúng tơi thực hiện tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở khoa học
của đề tài. Trong đó, chúng tơi xác định tình hình tư liệu VHDG Việt Nam và văn học dân
gian Trà Vinh, tình hình nghiên cứu PPDH văn học dân gian trong nhà trường Việt Nam,
và tình hình nghiên cứu việc xây dựng và khai thác nguồn tư liệu tham khảo trong dạy học
văn học dân gian. Đồng thời, chúng tôi cũng xác định cơ sở khoa học của việc thực hiện
nghiên cứu đề tài. Chúng tôi xác định cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của việc xây dựng,
khai thác nguồn tư liệu tham khảo cho dạy học văn học dân gian trong nhà trường TH ở
tỉnh Trà Vinh. Đây là cơ sở quan trọng để chúng tôi khẳng định giả thuyết nghiên cứu của
đề tài và là nền tảng để chúng tôi triển khai nghiên cứu đề tài.

Chương 2, chúng tôi xây dựng nguồn tư liệu tham khảo trong DH VHDG ở
trường TH tỉnh Trà Vinh. Những nguyên tắc, định hướng cho việc xây dựng, cũng như
nguồn tư liệu VHDG cụ thể cho từng bài dạy được chúng tôi chú ý đến tính giáo dục,
với đặc trưng thể loại, thực tiễn giảng dạy VHDG trong nhà trường Việt Nam và đặc
biệt là định hướng phát triển năng lực cho HS trong DH Ngữ văn bậc TH sau 2018.
Chương 3, chúng tôi đề xuất các biện pháp khai thác nguồn tư liệu tham khảo

VHDG đã xây dựng ở Chương 2 vào DH trong nhà trường TH tỉnh Trà Vinh. Những
nguyên tắc, định hướng, PPDH VHDG được đề xuất giảng dạy với các bài dạy cụ thể
được chúng tôi tập trung vào việc khai thác tư liệu theo định hướng phát triển năng lực
của HS.
Chương 4, để kiếm chứng tính khả thi của những đề xuất về nguồn tư liệu và
các biện pháp khai thác nguồn tư liệu tham khảo trong DH VHDG ở nhà trường TH
tỉnh Trà Vinh, chúng tôi tiến hành thực nghiệm ở một số trường TH trên địa bàn tỉnh
Trà Vinh. Bên cạnh đó, chúng tơi cịn đề xuất một số kiến nghị cho việc DH VHDG
trong nhà trường TH sau 2018.

8


CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
VÀ CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA ĐỀ TÀI
1.1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1.1.1. Những nghiên cứu về văn học dân gian trong và ngoài nước.
1.1.1.1. Trong nước
Văn học dân gian Việt Nam từ lâu đã là đối tượng quan tâm của nhiều thế hệ
các nhà khoa học và những thành tựu đạt được về lĩnh vực nghiên cứu này rất đáng ghi
nhận. Các nghiên cứu đã phần nào làm sáng rõ, mở ra nhiều cách tiếp cận, như: về
nguồn gốc, thể loại, đặc trưng và tính chất, nội dung và hình thức của các thể loại
VHDG Việt Nam, tìm hiểu mối quan hệ, ảnh hưởng giữa VHDG và văn học thành văn,
tìm hiểu mối quan hệ giữa VHDG với văn hoá dân gian… Những nghiên cứu này là
nguồn tư liệu chủ yếu, quan trọng cho việc nghiên cứu, DH VHDG, đồng thời cũng là
nguồn tư liệu quan trọng cho luận án của chúng tôi.
Về những vấn đề chung:
Từ cuối những năm 50 của thế kỉ XX, việc giảng dạy VHDG đã được tiến hành
ở bậc đại học một cách có hệ thống. Đầu những năm 60 các giáo trình về VHDG của các

trường đại học được xuất bản. Có thể kể đến những giáo trình tiêu biểu như: Giáo trình
Lịch sử văn học Việt Nam, tập I: Văn học dân gian (1961) của Bùi Văn Nguyên và nhiều
tác giả biên soạn (1961), Văn học dân gian Việt Nam (1962) của Đinh Gia Khánh
- Chu Xuân Diên biên soạn, Văn học dân gian Việt Nam, 2 tập (1972-1973) của Đinh

Gia Khánh, Chu Xuân Diên biên soạn, Văn học dân gian Việt Nam (1990) của Lê Chí
Quế, Võ Quang Nhơn, Nguyễn Hùng Vĩ biên soạn,…Đây là những cơng trình có ý nghĩa
lớn đối với việc nghiên cứu VHDG, văn hóa dân gian của GV, với sinh viên ngành Ngữ
văn. Qua những cơng trình này thì có thể thấy vào những năm 60 của thế kỷ XX, các nhà
biên soạn giáo trình VHDG của các trường đại học sư phạm quan niệm rằng việc đánh giá,
phân tích tác phẩm VHDG vốn được xuất phát từ việc nghiên cứu văn học viết. Đến
những năm 70, quan niệm về VHDG của các nhà biên soạn đã đổi mới. VHDG đã được
xác định bởi những đặc trưng quan trọng, khác về bản chất so với văn học viết. Cuối
những năm 80 đầu những năm 90 của thế kỷ XX, hầu hết các bộ giáo trình VHDG đã
được bổ sung và hoàn thiện hệ thống lý luận về VHDG. VHDG được nhìn nhận sâu
9


sắc hơn bằng việc phân kỳ những giai đoạn phát triển, bằng việc xác định hệ thống các thể
loại, bằng việc đặt VHDG trong mối quan hệ tổng thể với văn hố dân gian, bằng việc mở
ra bộ mơn nghiên cứu VHDG các dân tộc ít người trong khoa nghiên cứu VHDG, phản
ánh sự phong phú và đa dạng của nền văn học đa dân tộc Việt Nam,… Với những bộ giáo
trình về VHDG Việt Nam như đã đề cập ở trên, những hình dung về sự phát triển, về một
tiến trình lịch sử của nền VHDG Việt Nam đã được rõ nét hơn. Quan điểm đặt VHDG
trong mối liên quan chặt chẽ với văn nghệ, văn hoá dân gian và đời sống thực tiễn đã giúp
đưa các yếu tố văn hoá (như âm nhạc, nhảy múa, diễn xướng, tâm linh,…) vào bài giảng.
Những điều kể trên đã tạo ra sự đổi mới quan trọng và nhằm đem đến một hiệu quả mới
trong giảng dạy, học tập VHDG. Về sau, hệ thống các giáo trình của các chủ biên Đỗ Bình
Trị (1991), Nguyễn Thị Bích Hà (2008), Vũ Anh Tuấn (2012); Phạm Đặng Xuân Hương,

Nguyễn Việt Hùng (2012),... đã cho thấy tính kế thừa và liên tục phát triển, hồn thiện các
bộ giáo trình giảng dạy VHDG ở đại học.

Về nghiên cứu tiến trình VHDG Việt Nam, các chuyên luận đã góp phần mơ tả
diện mạo, các q trình hình thành và phát triển của VHDG Việt Nam với nhiều giá trị
và ý nghĩa khoa học cho đến ngày nay, như: Lịch sử văn học Việt Nam, tập I: Văn học
dân gian (1961) của Bùi Văn Nguyên và nhiều tác giả, Tìm hiểu tiến trình văn học dân
gian Việt Nam (1974) của Cao Huy Đỉnh, Nghiên cứu tiến trình lịch sử văn học dân
gian Việt Nam (1978) của Đỗ Bình Trị,…
Những cơng trình sưu tầm VHDG:
Trước tiên, khi nghiên cứu VHDG, việc đầu tiên các nhà nghiên cứu phải xem tác
phẩm VHDG là đối tượng khảo sát chính. Việc nghiên cứu VHDG qua văn bản từ lâu đã
được các nhà folkfore học đặt ra, quan tâm nghiên cứu từ lâu. Đây là hướng tiếp cận ngữ
văn đối với Folklore. Ở Việt Nam, những người tiên phong cho hướng tiếp cận này vào
đầu thế kỉ XX có thể kể đến Trương Vĩnh Ký, Nguyễn Văn Ngọc, Nguyễn Đổng Chi, Vũ
Ngọc Phan,... Kết quả của hoạt động nghiên cứu này là nhiều cơng trình sưu tập có giá trị
khoa học cho đến tận bây giờ ra đời. Trước cách mạng tháng 8 năm 1945, Nguyễn Văn
Ngọc đã có nhiều đóng góp cho việc sưu tầm biên soạn truyện cổ dân gian Việt Nam, có
thể kể đến: Tục ngữ phong dao (1928) - một cơng trình lớn tiên phong trong việc bảo tồn
VHDG Việt Nam khi tập hợp tới 6.500 câu tục ngữ và hơn 850 bài ca dao; Truyện cổ
nước Nam (1934), sưu tầm và phóng tác theo những truyện cổ tích, truyện ngụ ngôn dân
gian và truyện cười dân gian. Bộ sách gồm 4 tập, trong đó 2 quyển

10


kể về con người, và 2 quyển kể về các lồi chim mng. Sau 1945, người đạt nhiều thành
tựu trong sưu tầm truyện dân gian là Nguyễn Đổng Chi với bộ Kho tàng truyện cổ tích
Việt Nam (5 tập); Vũ Ngọc Phan với cuốn sách Truyện cổ Việt Nam,.... Với khối lượng các
bài báo, tạp chí và sách xuất bản, Bùi Văn Nguyên xứng đáng được xếp vào hạng các tác

gia nghiên cứu folklore Việt Nam. Ơng đã ln tìm tịi những cái mới khơng những trên
những vấn đề cụ thể mà cịn trên cả bình diện PP luận nghiên cứu VHDG. Tuyển tập sưu
tầm, nghiên cứu Tục ngữ - Ca dao - Dân ca Việt Nam (1956) của Vũ Ngọc Phan là một tác
phẩm có giá trị sâu sắc nhiều mặt, được tái bản nhiều lần. Cơng trình này là kết quả của
nhiều năm nghiên cứu, tập hợp được khá nhiều tinh hoa tục ngữ, ca dao, dân ca của các
cộng đồng các dân tộc Việt Nam. Ngoài Phần thứ nhất là chuyên luận nghiên cứu về Nội
dung và hình thức nghệ thuật của tục ngữ, ca dao, dân ca, và mối liên quan giữa những thể
loại vần vè của VHDG với văn học thành văn thì phần cịn lại của cơng trình là tập hợp
những bài dân ca Việt Nam và các câu tục ngữ ca dao của đồng bào miền núi. Từ những
nghiên cứu này, một số bài học kinh nghiệm về việc ghi chép, bước đầu xây dựng được
những nguyên tắc văn bản hóa đáng lưu ý. Và từ thập niên 70 thế kỷ XX trở lại đây, tốc độ
văn bản hóa tác phẩm diễn ra ồ ạt với sự tham gia của nhiều đối tượng và trong số đó
khơng ít người xuất phát từ tình yêu văn hóa truyền thống chứ chưa phải là người chun
nghiên cứu Folklore. Trong đó, chúng tơi đặc biệt ghi nhận những tuyển tập VHDG Nam
Bộ như: Ca dao dân ca Nam Bộ (1984) do nhóm tác giả Bảo Định Giang – Nguyễn Tấn
Phát - Trần Tấn Vĩnh - Bùi Mạnh Nhị sưu tầm, giới thiệu; Dân ca Hậu Giang của nhóm
tác giả Lê Giang – Lư Nhất Vũ – Nguyễn Văn Hoa – Minh Luân (1986); Dân ca Cửu
Long của Lư Nhất Vũ – Nguyễn Văn Hoa – Lê Giang – Thạch An (1986); Văn học dân
gian đồng bằng sông Cửu Long do Khoa Ngữ Văn trường Đại học Cần Thơ biên soạn
năm 1997; Văn học dân gian Sóc Trăng (2002), Văn học dân gian Bạc Liêu (2004) của
Chu Xuân Diên (chủ biên)...

Những nghiên cứu thể loại và thi pháp VHDG Việt Nam:
Sau thời kì lấy việc nghiên cứu nội dung, tư tưởng tác phẩm VHDG làm chủ đạo,
các nhà khoa học đã bắt đầu nghiên cứu về cấu trúc hình thức, đặc trưng thể loại cũng như
các phương diện nghệ thuật của VHDG. Có những bài viết tuy ngắn nhưng thực sự là
những dấu mốc quan trọng trong việc nghiên cứu đặc trưng, bản chất của quá trình sáng
tạo VHDG: “Đề tài hơn nhân trong truyện cổ tích thần kì Mường” (Đặng Thái Thun),
“Về hiện tượng văn xi xen lẫn văn vần trong truyện kể dân gian” (Lê Trường

11


Phát), “Những đặc trưng cơ bản của văn bản văn học dân gian” (Trần Đức Ngơn)...
Ngồi ra, có thể đề cập đến các chuyên luận, những tác phẩm đã phần nào làm sáng rõ
đặc điểm, diện mạo của các thể loại VHDG, như: Sơ bộ tìm hiểu những vấn đề của
truyện cổ tích qua truyện Tấm Cám (1968) của Đinh Gia Khánh; Truyền thống anh
hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian Việt Nam (1971) của nhiều tác giả; Truyện
cổ tích dưới mắt các nhà khoa học (1987) của Chu Xuân Diên; Sử thi ÊĐê (1991) của
Phan Đăng Nhật, Bình giảng ca dao (1992) của Hồng Tiến Tựu; Truyện Nôm, bản
chất và thể loại (1993) của Kiều Thu Hoạch; Truyện ngụ ngôn Việt Nam và thế giới
(thể loại và triển vọng) (1993) của Phạm Minh Hạnh; Cổ tích thần kỳ người Việt - đặc
điểm cấu tạo cốt truyện (1994) của Tăng Kim Ngân…
Về hướng tiếp cận thi pháp, theo Nguyễn Xuân Kính, ở Việt Nam, thuật ngữ thi
pháp VHDG được sử dụng khá muộn. Năm 1980, trong bài báo “Một số vấn đề lí
thuyết chung về mối quan hệ văn học dân gian - Văn học viết”, Lê Kinh Khiên là một
trong những người đầu tiên nhắc đến khái niệm này. Tiếp theo là Chu Xuân Diên trong
bài báo “Về việc nghiên cứu thi pháp văn học dân gian” in trong Tạp chí Văn học, số
3

5, 1981 . Đến những năm 90 của thế kỷ XX, việc nghiên cứu thi pháp VHDG Việt
Nam mới trở nên phát triển với nhiều tác phẩm như: Tục ngữ Việt Nam cấu trúc và thi
pháp (1997) của Nguyễn Thái Hoà, Những thế giới nghệ thuật ca dao (1998) của
Phạm Thu Yến; Những đặc điểm thi pháp của các thể loại văn học dân gian Việt Nam
(1999) của Đỗ Bình Trị; Tìm hiểu thi pháp tục ngữ Việt Nam (1999) của Phan Thị Đào,
Thi pháp văn học dân gian (2000) của Lê Trường Phát; Những vấn đề thi pháp VHDG
(2003) của Nguyễn Xuân Đức, Truyện thơ Tày, nguồn gốc, quá trình và thi pháp thể
loại (2004) của Vũ Anh Tuấn...
Về hướng nghiên cứu biểu tượng, phải đến những năm cuối thế kỷ XX, lý thuyết
về biểu tượng và các PP tiếp cận nghiên cứu biểu tượng mới thu hút được sự quan tâm của

nhiều nhà nghiên cứu VHDG. Năm 2011, luận án tiến sĩ của Đặng Thị Oanh đã được xuất
bản thành sách với nhan đề Biểu tượng Lanh trong dân ca dân tộc H’Mông (NXB Đại học
Quốc gia). Trong cuốn Truyện kể dân gian, đọc bằng type và motif (2001), tác giả Nguyễn
Tấn Đắc đã đặt ra và giải quyết hai vấn đề: một là tìm hiểu mối quan hệ của truyện kể dân
gian Việt Nam với truyện kể dân gian của các nước trong khu vực Đông Nam Á và hai là
thử đọc truyện kể dân gian bằng “type” và “motif”. Trong
3Nguyễn Xuân Kính (1993), Thi pháp ca dao, NXB Khoa học Xã hội, tr. 56.

12


Motif trong nghiên cứu truyện kể dân gian: Lý thuyết và ứng dụng (2018), La Mai Thi
Gia đã tập hợp được những vấn đề lý thuyết và phương pháp nghiên cứu motif truyện
kể dân gian chủ yếu đã từng được nhắc đến ở Việt Nam và đồng thời khảo sát lịch sử
nghiên cứu motif trong hoạt động khoa học của các nhà nghiên cứu từ những cơng
trình có liên quan đến motif. Từ đó, tác giả đã ứng dụng nghiên cứu cụ thể motif tái
sinh, một motif rất phổ biến trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam và của cả thế giới.
Đây là những gợi mở về cách thức tiếp cận văn bản VHDG rất có ý nghĩa đối
với việc nghiên cứu DH đọc hiểu văn bản truyện kể dân gian, đặc biệt là dạy học
truyện kể dân gian Khmer ở Trà Vinh.
Những nghiên cứu về mối quan hệ giữa VHDG – VH viết Việt Nam:
Về mặt lý luận chung, trước hết phải kể đến bài nghiên cứu “Nhà văn và sáng
tác dân gian” của Chu Xuân Diên in năm 1966. Bài nghiên cứu trước hết chỉ ra hàng
loạt nhà văn, nhà thơ tên tuổi có mối quan hệ gắn bó mật thiết với VHDG. Tác giả đã
khẳng định những sáng tác dân gian cung cấp nhiều tài liệu quý cho việc xây dựng
những biện pháp nghệ thuật và ngôn ngữ văn học phù hợp với yêu cầu thẩm mỹ truyền
thống của quảng đại quần chúng trong sáng tác của họ.
Năm 1969, trong bài viết “Vai trò của văn học dân gian trong sự phát triển của
văn học dân tộc”, tác giả Đặng Văn Lung đã khảo sát và đưa ra hàng loạt hiện tượng
ảnh hưởng từ VHDG. Các yếu tố nghệ thuật như motif, hình tượng, nhân vật, cốt

truyện dân gian đã để lại dấu ấn rõ rệt trong các tác phẩm văn học viết. Năm 1980, tác
giả Lê Kinh Khiên trong “Một số vấn đề lí thuyết chung về mối quan hệ văn học dân
gian – văn học viết” đã chỉ ra sự khác nhau giữa đặc trưng thi pháp VHDG trong mối
tương quan với văn học viết.
Năm 1989, Đỗ Bình Trị trong bài “Mấy ý kiến về vấn đề nghiên cứu mối quan
hệ giữa văn học với văn học dân gian” cũng cho rằng việc nghiên cứu mối quan hệ
giữa văn học với VHDG phải thông qua nghiên cứu lý luận chung.
Ngồi ra, có thể kể thêm một số bài viết nghiên cứu ảnh hưởng của VHDG đến văn
học viết trên các phương diện nội dung, nghệ thuật như: “Các nhà thơ học tập những gì ở
ca dao” (1967) của Xuân Diệu; “Âm vang tục ngữ, ca dao trong thơ Quốc âm của Nguyễn
Trãi” (1980) của Bùi Văn Nguyên; “Hồ Xuân Hương - bài thơ Mời trầu cộng đồng truyền
thống và cá tính sáng tạo trong mối quan hệ văn học dân gian - văn học viết” (1983) của
Đặng Thanh Lê; “Truyện cổ tích dưới mắt các nhà khoa học” (1989)

13


của Chu Xuân Diên; “Vai trò của truyện kể dân gian đối với sự hình thành các thể loại tự
sự trong văn học Việt Nam” (1989) của Kiều Thu Hoạch; “Tìm hiểu phong cách dân gian
trong thơ Nơm Nguyễn Khuyến” (1995) của Trịnh Bá Đĩnh; “Cách vận dụng thành ngữ và
tục ngữ dân gian trong văn chương Nam Cao” (2014) của Ngô Thị Thanh Quý; “Yếu tố
dân gian trong thơ Hàn Mặc Tử” (2014) của Nguyễn Toàn Thắng,.... Hay các

nghiên cứu coi một số đặc điểm sáng tạo nghệ thuật ở VHDG và VH viết là quy luật
của sự sáng tạo như: “Điển tích trong lời ca Quan họ vùng bắc sơng Cầu” (2013) của
Nguyễn Hữu Sơn; “Tính lặp lại trong văn học dân gian và vấn đề tập cổ trong văn học
viết” (1991) của Lã Nhâm Thìn,… Như vậy, những nghiên cứu đã chỉ ra ảnh hưởng
của VHDG đến văn học viết là rất sâu đậm, đã góp phần khơng nhỏ vào sự hình thành
và phát triển của bộ phận văn học viết Việt Nam.
Những nghiên cứu về mối quan hệ VHDG và văn hóa dân gian Việt Nam:

Khuynh hướng nghiên cứu VHDG trong mối quan hệ với văn hóa dân gian, văn
hóa tộc người được gợi mở từ giai đoạn đầu này càng về sau càng có những thành tựu
to lớn, với sức ảnh hưởng mạnh mẽ trong giới khoa học. Năm 2014, Nguyễn Thị Bích
Hà đã xuất bản cuốn Nghiên cứu văn học dân gian từ mã văn hóa. Đây là cơng trình
đầu tiên chun sâu nghiên cứu VHDG theo khuynh hướng biểu tượng luận. Tác giả
đã đưa ra phương pháp tìm hiểu, nghiên cứu về VHDG xét trong mối liên hệ với văn
hóa dân gian theo các bước sau: Tìm và giải mã các yếu tố văn hóa trong văn học dân
gian; Khai thác các tác phẩm văn học dân gian từ góc độ văn hóa dân gian, tức phân
tích các biểu tượng. Đề xuất này là định hướng quan trọng cho việc tổ chức dạy
VHDG trong mối quan hệ với văn hóa dân gian.
Những nghiên cứu về VHDG các dân tộc thiểu số Việt Nam:
Trong những năm gần đây, VHDG các vùng miền, VHDG các dân tộc thiểu số
Việt Nam trở thành mối quan tâm lớn của các nhà nghiên cứu, đã cung cấp những
khám phá mới mẻ, thú vị cho diện mạo VHDG Việt Nam.
Vào những năm 80 của thế kỷ XX, những công trình nghiên cứu chuyên sâu về
VHDG các dân tộc thiểu số Việt Nam được ra đời. Chuyên khảo Văn học các dân tộc
thiểu số Việt Nam (trước Cách mạng tháng Tám 1945) xuất bản năm 1981 của Phan
Đăng Nhật đã chú ý đến ảnh hưởng của văn học truyền thống đối với văn học hiện đại
khi khảo cứu các loại hình VHDG các dân tộc thiểu số. Cuốn VHDG các dân tộc ít
người ở Việt Nam (1983) của Võ Quang Nhơn đã bước đầu rút ra những kết luận đáng
14