luận án tiến sĩ vai trò của nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở việt nam hiện nay

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN VĂN THUÂN

VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN
KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ
NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI, 2021


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

NGUYỄN VĂN THUÂN

VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN
KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ
NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY

Chuyên ngành: CNDVBC VÀ CNDVLS
Mã số: 92.29.002

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
PGS.TS. ĐẶNG HỮU TOÀN

HÀ NỘI, 2021


LỜI CAM KẾT
Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi
cam kết bằng danh dự cá nhân rằng luận án này do tôi tự thực hiện và không vi
phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật.
Nghiên cứu sinh

Nguyễn Văn Thuân


MỤC LỤC
MỞ ĐẦU.................................................................................................................... 1
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ
TÀI.............................................................................................................................. 6
1.1. Những cơng trình nghiên cứu vấn đề lý luận về vai trò của Nhà nước đối với phát
triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam...............................6
1.2. Những cơng trình nghiên cứu về thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát
triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam..............................19
1.3. Những cơng trình nghiên cứu về giải pháp nâng cao vai trò của Nhà nước đối với
phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam......................27
1.4. Nhận xét chung về các cơng trình nghiên cứu liên quan đến đề tài và những vấn
đề đặt ra cần tiếp tục triển khai nghiên cứu............................................................... 32
Chương 2 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC ĐỐI
VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG...................................................... 36
2.1. Kinh tế thị trường............................................................................................... 36
2.2. Vai trò của nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường................................... 52
Chương 3. VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC ĐỐI VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ
THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN

NAY: THỰC TRẠNG VÀ NGUYÊN NHÂN......................................................... 66
3.1. Khái lược quá trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam.......................................................................................... 66
3.2. Thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay....................................................................... 78
3.3. Nguyên nhân thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay......................................111
Chương 4 MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁP HUY VAI TRÒ CỦA NHÀ NƯỚC
ĐỔI VỚI PHÁT TRIỂN KINH TẾ THỊ TRƯỜNG ĐỊNH HƯỚNG XÃ HỘI
CHỦ NGHĨA Ở VIỆT NAM HIỆN NAY.............................................................115
4.1. Đổi mới sự lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước trong phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hộ chủ nghĩa.........................................................................115
4.2. Đổi mới vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa...........................................................................................................122
KẾT LUẬN............................................................................................................146
DANH MỤC BÀI BÁO, CƠNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ.............149
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO..............................................................150


MỞ ĐẦU
1.

Tính cấp thiết của đề tài

Chủ nghĩa Mác - Lênin khẳng định rằng: Trong lịch sử nhân loại, sự phát triển
các những hình thái kinh tế - xã hội là một quá trình lịch sử - tự nhiên. Vì vậy, “theo
quy luật tiến hóa của lịch sử, lồi người nhất định sẽ tiến tới chủ nghĩa xã hội”. Trong
tiến trình lịch sử - tự nhiên đó, kinh tế thị trường tất yếu ra đời và trở thành phương
thức phát triển kinh tế - xã hội về mọi mặt mà tất cả các nước trên thế giới đều phải
sử dụng. Để đi tới chủ nghĩa xã hội, loài người nhất định phải sử dụng một cách sáng

tạo kinh tế thị trường theo đúng quy luật vốn có của nó, để qua đó chuẩn bị dần dần
những điều kiện cần thiết về kinh tế, chính trị, văn hóa cho chủ nghĩa xã hội.
Kinh tế thị trường được hiểu là giai đoạn phát triển cao của kinh tế hàng hóa,
là hình thức kinh tế phổ biến, chi phối nền sản xuất xã hội. Lịch sử phát triển nền sản
xuất xã hội cho thấy, sản xuất và trao đổi hàng hoá là tiền đề quan trọng cho sự ra đời
và phát triển của kinh tế thị trường. Trong quá trình sản xuất và trao đổi, các yếu tố
thị trường như cung cầu, giá cả có tác động điều tiết q trình sản xuất hàng hóa,
phân bổ các nguồn lực và tài nguyên như vốn, tư liệu sản xuất, sức lao động, phục vụ
cho sản xuất và lưu thơng. Thị trường giữ vai trị là một công cụ phân bổ các nguồn
lực kinh tế. Trong một nền kinh tế, khi các nguồn lực được phân bổ bằng ngun tắc
thị trường thì gọi đó là nền kinh tế thị trường. Đặc trưng cơ bản nhất của kinh tế thị
trường là sự tồn tại của nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh tế, đa dạng
hóa các loại hình doanh nghiệp trong điều kiện phân công lao động xã hội ngày càng
phát triển.
Trong lịch sử phát triển xã hội, kinh tế thị trường không phát triển theo một
mơ hình duy nhất. Thực tiễn hiện nay cho thấy, trên thế giới có rất nhiều mơ hình
kinh tế thị trường khác nhau, điển hình như mơ hình kinh tế thị trường tự do, mơ hình
kinh tế thị trường xã hội, kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa đặc sắc Trung Quốc. Và
ở Việt Nam đó là kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa.
Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta là “nền kinh tế vận
hành đồng bộ, đầy đủ theo các quy luật của kinh tế thị trường, đồng thời bảo đảm
định hướng xã hội chủ nghĩa phù hợp với từng giai đoạn phát triển của đất nước. Đó
1


là nền kinh tế thị trường hiện đại và hội nhập quốc tế; có sự quản lý của Nhà nước
pháp quyền xã hội chủ nghĩa, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo nhằm mục tiêu
dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” [37, tr.102].
Sau hơn 30 năm xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa, dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước, nước ta đã thu

được những thành tựu có ý nghĩa lịch sử to lớn. Những thành tựu đó khơng chỉ khẳng
định đường lối và chủ trương đổi mới của Đảng Cộng sản Việt Nam là đúng đắn, mà
còn giúp chúng ta tháo gỡ được nhiều băn khoăn, vướng mắc trong tư tưởng và nhận
thức đối với một phương thức phát triển mới. Tuy nhiên, thực tiễn cũng cho thấy, quá
trình xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
nước ta vẫn còn nhiều vấn đề cần được làm sáng tỏ hơn nữa, trong đó có vấn đề vai
trò của nhà nước Việt Nam đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa.
Ở

nước ta hiện nay, khi luận giải về vai trò của Nhà nước đối với phát triển

kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa cịn có những quan điểm khác nhau,
có quan điểm cho rằng, yếu tố chi phối phát triển kinh tế phải là những nhân tố nội tại
của nền kinh tế, vì phát triển là quá trình tự thân vận động, do những mâu thuẫn nội
tại của nó quy định, do đó khơng cần sự can thiệp của Nhà nước. Quan điểm khác lại
cho rằng, do tính đặc thù của nền kinh tế thị trường của nước ta là theo định hướng xã
hội chủ nghĩa, nên nhất thiết phải do các yếu tố bên ngoài kinh tế quy định, đó chính
là chính trị, vì vậy, họ tuyệt đối hóa vai trị của Nhà nước đối với nền kinh tế thị
trường.
Thực tiễn xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở nước ta hơn 30 năm qua cho thấy, cả nhân tố kinh tế và chính trị đều có vai
trị quan trọng trong việc định hướng và phát triển nền kinh tế. Đối với nhân tố chính
trị, Đảng đưa ra chủ trương, đường lối định hướng, Nhà nước cụ thể hóa chủ trương,
đường lối định hướng đó thành các chính sách, chương trình cụ thể thực hiện trong
thực tiễn. Đối với nhân tố kinh tế, kinh tế nhà nước và kinh tế tập thể có vai trị chủ
đạo, kinh tế tư nhân là động lực quan trọng của nền kinh tế. Sự phát triển của chúng
sẽ trở thành nền tảng, cơ sở vật chất nội tại cho việc phát triển nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa.
2

Tuy nhiên, do chưa nhận thức rõ vai trò của Nhà nước với tư cách là một nhân
tố chính trị đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nên việc
phát huy vai trò của Nhà nước còn hạn chế, dẫn đến hiệu quả quá trình phát triển kinh
tế chưa cao, đặc biệt là khiến cho những biểu hiện chệch hướng có nguy cơ gia tăng.
Điều đó đặt ra vấn đề khách quan, cấp bách là cần tiếp tục nghiên cứu, làm sáng tỏ
hơn nữa vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở nước ta hiện nay.
Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề “Vai trò của Nhà
nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hiện nay” làm đề tài luận án tiến sĩ triết học cho mình.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
Mục đích nghiên cứu:
Làm rõ một số vấn đề lý luận về vai trò của nhà nước đối với phát triển kinh tế
thị trường và thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, để trên cơ sở đó đề xuất một số giải pháp
nâng cao vai trò của Nhà nước đối với phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Nhiệm vụ nghiên cứu:
Một là, tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án.
Hai là, hệ thống những vấn đề lý luận về vai trò của nhà nước đối với phát
triển kinh tế thị trường.
Ba là, đánh giá thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Bốn là, đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Nhà đối với phát
triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án
Đối tượng nghiên cứu:
Luận án nghiên cứu, tìm hiểu vai trị của Nhà nước đối với phát triển kinh tế

thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Phạm vi nghiên cứu:
3


Luận án tập trung làm rõ vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam ở ba nội dung cơ bản là tạo lập môi
trường pháp lý về kinh tế, điều tiết để ổn định kinh tế vĩ mô, định hướng xã hội chủ
nghĩa đối với phát triển kinh tế thị trường từ năm 1986 đến nay ở Việt Nam.
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu của luận án
Cơ sở lý luận:
Luận án dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh,
các quan điểm, đường lối của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước về phát
triển kinh tế - xã hội trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Ngoài ra,
trong q trình thực hiện, luận án cịn kế thừa một số thành tựu của các cơng trình
khoa học có liên quan.
Phương pháp nghiên cứu:
Để hồn thành mục đích và nhiệm vụ đặt ra, luận án chủ yếu dựa trên cơ sở
những nguyên tắc phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa
duy vật lịch sử, đồng thời kết hợp các phương pháp khác như: phân tích, tổng hợp,
logic, lịch sử, quy nạp, diễn dịch, thu thập thông tin, khảo sát, tra cứu, đối chiếu so
sánh.
5. Đóng góp mới của luận án
Luận án làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận về vai trò của Nhà nước đối
với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Luận án làm rõ thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay.
Luận án bước đầu đề xuất một số giải pháp nhằm nâng cao vai trò của Nhà
nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
hiện nay.

6. Ý nghĩa của luận án
Luận án góp phần hồn thiện thiện hơn về mặt lý luận những vấn đề liên quan
đến vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa ở Việt Nam.

4


Luận án là cơng trình tham khảo có giá trị cho việc nghiên cứu, giảng dạy
những vấn đề liên quan đến lĩnh vực vai trò của Nhà nước trong phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.
Những vấn đề luận án đề cập và giải quyết sẽ góp phần nâng cao vai trị của
Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
Nam hiện nay.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận án được
kết cấu thành 4 chương, 12 tiết

5


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
1.1. Những cơng trình nghiên cứu vấn đề lý luận về vai trò của Nhà nước
đối với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Xây dựng và phát triển kinh tế thị trường là nhiệm vụ chiến lược, quan trọng
trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam. Để đảm bảo nền kinh tế phát
triển theo đúng định hướng đã đề ra, Nhà nước cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam
là nhân tố giữa vai trò quyết định. Do đó, vai trị của Nhà nước đối với phát triển kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam là vấn đề lý luận không chỉ

được Đảng và Nhà nước quan tâm mà cịn đơng đảo các tổ chức, các nhà khoa học
nghiên cứu. Thực tế cho thấy, đã có nhiều cơng trình được cơng bố liên quan đến vấn
đề này. Trong số đó, có thể đề cập tới một số cơng trình tiêu biểu sau:
Trong cuốn “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” của tác giả
Nguyễn Cúc (Nxb Thống kê, Hà Nội, 1995), đã đề cập đến những vấn đề mới trong quá
trình chuyển sang kinh tế thị trường ở nước ta, trong đó nổi bật là lý luận về nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị
trường ở Việt Nam. Mở đầu cuốn sách, tác giả nêu vấn đề “trong lý luận kinh tế học đến
nay chưa có một khái niệm chính thức về kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa” [18, tr.25]. Vì vậy, theo tác giả “cần phải có nhận thức mới để lý giải nhiều vấn đề
lý luận và thực tiễn một cách khoa học” [18, tr.25]. Đồng nhất quan điểm với một số nhà
khoa học, tác giả cho rằng cần phải phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở nước ta. Tuy nhiên, theo tác giả ngoài việc “đều sử dụng cỗ xe kinh tế hàng
hóa, kinh tế thị trường để phát triển lực lượng sản xuất” [18, tr.30] thì giữa nền kinh tế
thị trường tư bản chủ nghĩa và nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa cịn có sự khác
nhau, đó là “sự cân bằng giữa kinh tế, xã hội, con người và quan hệ con người với con
người, quan hệ phân phối, thiết chế chính trị” [18, tr.30-31]. Vì vậy theo tác giả, trong
quá trình phát triển kinh tế thị trường cần hết sức quan tâm đến vấn đề định hướng, để
nền kinh tế thị trường đó phải là nền kinh tế mới mang tinh thần dân chủ, giải phóng sức
sản xuất, thật sự tơn trọng cá nhân, trong đó quyền cơng dân về kinh tế, trước hết là
quyền tự do sản xuất, biết làm giàu cho chính mình và cho xã hội được đảm bảo, đồng
6


thời thực hiện công bằng xã hội, kết hợp đúng đắn được mục tiêu kinh tế với mục
tiêu xã hội. Và để xây dựng và phát triển được nền kinh tế như thế, theo tác giả, nhân
tố trực tiếp và quan trọng nhất là vai trò quản lý của Nhà nước, tác giả viết “mọi quốc
gia, trong các trường hợp kinh tế phát triển thành cơng hay suy thối trì trệ, giàu hay
nghèo, ổn định hay rối loạn đều tìm thấy nguyên nhân chủ yếu ở vai trò của nhà
nước. Vì thế chuyển sang kinh tế thị trường chỉ là điều kiện cần, điều kiện đủ là vai

trò của nhà nước” [18, tr.48]. Tác giả đánh giá, thực tế những thành tựu to lớn trong
phát triển kinh tế - xã hội ở nước ta đã khẳng định vai trò to lớn của Nhà nước đối với
phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Những thành tựu đó đã tạo
ra “bước ngoặt” trong phát triển kinh tế - xã hội.
Đồng quan điểm với Nguyễn Cúc, trong “Một số vấn đề về kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta”, Vũ Văn Phúc và Trần Thị Minh Châu (Nxb
Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001) cũng cho rằng, giữa kinh tế thị trường và kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa có sự thống nhất, vừa có sự khác nhau, do đó
“nền kinh tế hàng hóa, kinh tế thị trường ở nước này khơng thể là bản sao kinh tế hàng
hóa, kinh tế thị trường ở nước khác” [122, tr.14]. Vì vậy, vai trò của nhà nước trong hai
nền kinh tế này cũng khác nhau, tác giả lập luận “trong nền kinh tế thị trường tư bản chủ
nghĩa vấn đề công bằng xã hội chỉ được đặt ra khi mặt trái của cơ chế thị trường đã làm
gay gắt các vấn đề xã hội, tạo ra nguy cơ bùng nổ xã hội, đe dọa sự tồn tại của chủ nghĩa
tư bản. Mục đích giải quyết các vấn đề xã hội của nhà nước tư sản chỉ giới hạn trong
khuôn khổ tư bản chủ nghĩa, chỉ được xem là phương tiện để duy trì chế độ tư bản chủ
nghĩa và nhà nước tư sản. Còn trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa,
nhà nước chủ động giải quyết ngay từ đầu mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế với công
bằng xã hội. Vấn đề công bằng xã hội không chỉ là phương tiện phát triển kinh tế mà còn
là mục tiêu của chế độ xã hội mới” [122, tr.18]. Trong nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa thì Nhà nước “là nhân tố đóng vai trò “nhân vật trung tâm” và điều tiết
nền kinh tế vĩ mô… cơ chế thị trường là nhân tố trung tâm của nền kinh tế, đóng vai trị
“trung gian” giữa nhà nước và doanh nghiệp” [122, tr.17].
Dương Thị Liễu trong “Tác động của điều kiện khách quan và nhân tố chủ quan
đối với quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt
7


Nam” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001) lại xem vai trò của Nhà nước là một trong
những nhân tố chủ quan đặc biệt quan trọng trong quá trình xây dựng và phát triển nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tác giả lập luận “không có một nhà

nước nào đứng ngồi đời sống kinh tế, khơng có một nền kinh tế thị trường nào thuần
túy, mà ở những mức độ khác nhau đều có sự can thiệp của Nhà nước” [83, tr.124]. Hơn
nữa, quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
đầy khó khăn và phức tạp, bởi nền kinh tế thị trường mà chúng ta đang xây dựng là kiểu
tổ chức kinh tế - xã hội chưa từng có tiền lệ trong lịch sử, chúng ta chưa thể đưa ra một
cách đầy đủ các đặc trưng của nền kinh tế thị trường nước ta, chúng chỉ thể hiện đầy đủ
qua quá trình thực hiện. Vì thế, vai trò của Nhà nước càng trở nên quan trọng. Vai trị đó
thể hiện “trước hết là phải thúc đẩy sự hình thành các điều kiện tiền đề, trên cơ sở đó
mới có kinh tế thị trường và vận hành nó một cách hiệu quả” [83, tr.124]. Tuy nhiên, tác
giả nhấn mạnh “bản thân Nhà nước không sinh ra kinh tế thị trường, mà phải là một nền
kinh tế hàng hóa phát triển”. Do đó, “Nhà nước khơng thể nóng vội, dùng mệnh lệnh
hành chính để đẩy nhanh các điều kiện tiền đề của kinh tế thị trường mà Nhà nước phải
phối hợp, lựa chọn các công cụ, phương pháp quản lý để làm sao vừa chấp nhận sự điều
chỉnh của thị trường, vừa chủ động điều tiết nền kinh tế”. Vai trò của Nhà nước được tác
giả xem như là “toàn bộ nghệ thuật quản lý của Nhà nước xuyên suốt từ định hướng
chiến lược đến các khâu kế hoạch, công cụ quản lý kinh tế vĩ mô” [83, tr.125].
Trong bài viết “Định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường
ở Việt Nam” trình bày tại “Hội thảo khoa học Định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát
triển kinh tế thị trường ở Việt Nam” (Hội đồng lý luận Trung ương, 2004), tác giả Đỗ
Hồi Nam đã đi vào phân tích sâu sắc vai trị của Nhà nước trên khía cạnh đảm bảo định
hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam. Tác giả khẳng
định: “kinh tế thị trường chỉ là phương thức phát triển kinh tế dựa trên những nguyên tắc
của thị trường có sự điều tiết của nhà nước. Nó khơng thể quyết định bản chất và định
hướng phát triển của một chế độ xã hội. Bản chất của một chế độ chính trị - xã hôi quyết
định bản chất của nền kinh tế thị trường chứ không thể (và không phải) ngược lại” [58,
tr.6]. Theo tác giả, một trong những điều kiện tiên quyết để đảm bảo định hướng xã hội
chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường đó là phải có vai trị quản lý và điều hành
8

của Nhà nước xã hội chủ nghĩa, điều này thể hiện qua nhận định: “quá trình chuyển sang
kinh tế thị trường tự nó khơng thể mang lại những kết quả tích cực. Thực tế đổi mới cho
thấy, để đạt được những kết quả tích cực, cần có những điều kiện tiên quyết như vai trò
lãnh đạo của Đảng Cộng sản; vai trò quản lý điều hành của Nhà nước xã hội chủ nghĩa;
vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước”[58, tr.4]. Khơng có những điều kiện tiên quyết đó,
khơng thể có tính chất xã hội chủ nghĩa trong q trình phát triển nền kinh tế thị trường.
Tác giả nhận định, phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa chưa có tiền
lệ trong lịch sử nhưng chúng ta có những tiền đề chính trị - xã hội cho sự lựa chọn định
hướng đó, đó là sự tồn tại của Đảng Cộng sản và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa
Việt Nam. Vì thế, việc lựa chọn định hướng xã hội chủ nghĩa trở thành một tất yếu lịch
sử của nước ta trong giai đoạn hiện nay. Tác giả chỉ rõ, tính định hướng xã hội chủ nghĩa
trong phát triển kinh tế thị trường hay nói cách khác là bản chất của mơ hình kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta thể hiện ở sáu đặc điểm cơ bản đó là: mục
tiêu phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là dân giàu, nước mạnh, xã
hội công bằng, dân chủ, văn minh; nền kinh tế có nhiều hình thức sở hữu, trong đó cơng
hữu là nền tảng; nền kinh tế nhiều thành phần những kinh tế nhà nước nhưng giữ vai trò
chủ đạo; lấy phân phối thu nhập theo hiệu quả kinh doanh và năng suất lao động là
chính; tăng trưởng kinh tế đồng thời với đảo bảo cơng bằng tiến bộ xã hội; có sự quản lý
của Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Và những định hướng xã hội chủ nghĩa có được đảm bảo
hay khơng là phụ thuộc vào chế độ kinh tế - xã hội; kết cấu kinh tế và cơ chế kinh tế; kết
cấu xã hội và kết cấu thượng tầng kiến trúc.
Cùng bàn về tính định hướng xã hội chủ nghĩa và vai trị của Nhà nước trong q
trình định hướng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam, Trần Xuân Trường trong đề tài khoa
học cấp nhà nước “Về định hướng xã hội chủ nghĩa trên các lĩnh vực cơ bản của đời
sống xã hội” (đề tài KHXH.01-07, 2004) đã đưa ra khái niệm về định hướng xã hội chủ
nghĩa trong lĩnh vực kinh tế, đó là “hoạt động tự giác của Nhà nước và nhân dân dưới sự
lãnh đạo của Đảng trên cơ sở nhận thức và vận dụng những quy luật kinh tế để xác định
đúng phương hướng phát triển, điều khiển sự vận động của nền kinh tế trong thời kỳ quá
độ lên chủ nghĩ xã hội nhằm xây dựng một nền kinh tế phát triển cao, lực lượng sản xuất
hiện đại dựa trên chế độ công hữu về các tư liệu sản xuất chủ yếu, kết

9


hợp hài hóa giữa tăng trưởng kinh tế với cơng bằng và tiến bộ xã hội, chống sự chệch
hướng sang quỹ đạo tư bản chủ nghĩa” [175, tr.72]. Theo các tác giả, phát triển kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đặt ra yêu cầu phải tăng cường vai trò của
Nhà nước xã hội chủ nghĩa. Vai trò đó thể hiện ở những nội dung chủ yếu: Khắc phục
tính mù qng của thị trường; khắc phục tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh; khắc
phục tình trạng bất bình đẳng trong phân phối thu nhập; can thiệp kịp thời và có hiệu
quả để giảm thiểu hiện tượng hiệu ứng ngồi thị trường; cung cấp và xử lý thơng tin
của thị trường phục vụ các chủ thể sản xuất kinh doanh; ngồi ra vai trị to lớn của
Nhà nước trong kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta còn do sự
cần thiết, cấp bách phải giải quyết những yếu kém, bất cập, trở ngại cho việc phát
triển một nền kinh tế thị trường lành mạnh và vững chắc.
Trong cuốn “Quản lý nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam” do Lương Xuân Quỳ chủ biên (Nxb Lý luận Chính trị, Hà Nội,
2006) các tác giả đã đi vào phân tích và làm rõ những cơ sở lý luận của việc quản lý nhà
nước về kinh tế. Sau khi tìm hiểu những lý thuyết và kinh nghiệm quốc tế về vai trò quản
lý nhà nước về kinh tế thị trường, các tác giả đi vào trình bày quản lý nhà nước về kinh
tế trong mơ hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Theo các
tác giả, thực chất “quản lý nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa Việt Nam là tổng thể những tác động có tổ chức bằng quyền lực của Nhà nước đến
toàn bộ nền kinh tế và các bộ phận hợp thành thông qua các phương pháp và công cụ để
thực hiện mục tiêu dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh” [128,
tr.93]. Do đó, quản lý nhà nước có vai trị quan trọng đối với phát triển kinh tế thị trường
ở nước ta, nó góp phần thúc đẩy tăng trưởng nhanh và bền vững, thực hiện công bằng xã
hội, và ổn định kinh tế vĩ mô. Tuy nhiên, theo các tác giả, trong quản lý kinh tế, Nhà
nước phải tôn trọng các quy luật khách quan của kinh tế thị trường, chủ yếu thơng qua
các chính sách kinh tế để kích thích thị trường phát triển, tránh can thiệp quá sâu làm bóp
méo thị trường. Nhà nước chỉ cần làm tốt kế hoạch hóa ở tầm vĩ mơ và các hoạt động

kinh tế để định hướng thị trường phát triển theo mục tiêu đã lựa chọn. Và để làm được
như thế, Nhà nước xây dựng được một khung khổ pháp luật đồng bộ, đầy đủ, minh

10


bạch và vững chắc, tạo ra được môi trường cạnh tranh lành lành mạnh và sân chơi
bình đẳng cho mọi chủ thể tham gia vào phát triển kinh tế.
Cuốn “Nguồn lực và động lực phát triển trong nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” của Lê Du Phong chủ biên (Nxb Lý luận chính
trị, Hà Nội, 2006) đề cập đến một nội dung quan trọng trong phát triển kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa là nguồn lực và động lực. Ở phần thứ nhất của
cuốn sách, các tác giả đã làm rõ các khái niệm nguồn lực và động lực phát triển kinh
tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, cũng như vai trị và vị trí của từng nguồn
lực, từng động lực đối với sự phát triển. Theo các tác giả, cần đặc biệt lưu tâm đến
những đòi hỏi, những yêu cầu cần phải đảm bảo trong việc huy động, phân bố, sử
dụng nguồn lực và tạo ra động lực trong quá trình xây dựng nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Và để tận dụng tốt các nguồn lực, phát huy
được động lực đó địi hỏi phải có vai trị của Nhà nước. Bởi chính Nhà nước là người
xây dựng các chích sách, đồng thời cũng là đưa các chính sách đó vào thực tiễn. Tuy
đây là nội dung không liên quan trực tiếp đến đề tài, nhưng vấn đề nguồn động lực
trong phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa lại là nội dung mà tác
giả đáng lưu tâm trong quá trình thực hiện luận án.
Trong “Cơ sở lý luận và điều kiện thực hiện kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa” của Trần Đình Thiên, (Tạp chí Cộng sản, số 779, 2007), thì lại khẳng định
“mục đích của chủ nghĩa xã hội là phát triển, bao hàm phát triển con người. Kinh tế thị
trường là phương thức có hiệu quả để đạt được phát triển. Theo nghĩa đó, thị trường và
định hướng xã hội chủ nghĩa là đồng hướng (cùng véc-tơ) lịch sử chứ không phải là
nghịch lý” [146, tr.45]. Tuy nhiên, tác giả cũng nhận định, kinh tế thị trường mà nước ta
xây dựng là theo định hướng xã hội chủ nghĩa, mà định hướng xã hội chủ nghĩa có

những nội dung vượt ra ngoài thị trường, cao hơn những kết quả do thị trường mang lại.
Do đó, cần phải có vai trị của Nhà nước để một mặt khắc phục những thất bại của thị
trường, mặt khác đạt tới những mục tiêu mà thị trường khơng đạt tới. Tác giả cịn bàn
luận thêm về vai trò chủ đạo trong nền kinh tế thị trường, theo tác giả “vai trò chủ đạo
vẫn là một khái niệm quan trọng trong nền kinh tế thị trường. Nó càng quan trọng hơn
trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Với nghĩa dẫn dắt trò chơi,
11


định hướng phát triển, khái niệm chủ đạo trước hết, chủ yếu gắn với việc đưa ra “luật
chơi” và giám sát “cuộc chơi” [146, tr.48]. Với nội dung đó, vai trò chủ đạo trong nền
kinh tế phải do Nhà nước nắm, thuộc về Nhà nước. Vì vậy, phát triển kinh tế thị
trường và đặc biệt là định hướng xã hội chủ nghĩa sẽ được đảm bảo bằng Nhà nước
xã hội chủ nghĩa. Tuy nhiên, để thực hiện được vai trò đó địi hỏi Nhà nước phải giải
quyết được mối quan hệ chức năng nhà nước và thị trường. Nhà nước phải xây dựng
hệ thống thể chế; đổi mới cơ cấu sở hữu, hình thành cấu trúc chủ thể của nền kinh tế
thị trường; xây dựng cơ chế thị trường trong đó, khâu quan trọng nhất là phân định
chức năng nhà nước và thị trường.
Trong “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam” do Vũ Đình
Bách chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008), các tác giả cho rằng “kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa vừa là vấn đề lý luận vừa là vấn đề thực tiễn hết sức
mới mẻ, gắn bó giữa nhận thức sâu sắc tính quy luật khách quan, sự lựa chọn con đường
và mơ hình phát triển của dân tộc trong thời đại tồn cầu hóa với phát huy vai trò chủ
động sáng tạo của Đảng Cộng và Nhà nước xã hội chủ nghĩa” [7, tr.5], các tác giả cũng
khẳng định: “kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là một xu hướng tất yếu bởi
cả về lý luận và kinh nghiệm của các nước đã xây dựng chủ nghĩa xã hội đều khẳng định
sự cần thiết phải sử dụng kinh tế thị trường cho mục tiêu phát triển và từng bước quá độ
lên chủ nghĩa xã hội, tức thừa nhận tính tất yếu của mơ hình kinh tế thị trường đặc biệt kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” [7, tr.15]. Các tác giả đã phác họa những
nét cơ bản về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đó là nền kinh tế vừa
đảm bảo yêu cầu hiện đại và hội nhập, đồng thời phải phù hợp với những đặc thù của

Việt Nam; nền kinh tế vừa tuân theo những quy luật thị trường, đồng thời lại dựa trên cơ
sở và được dẫn dắt, chi phối bởi các nguyên tắc mang bản chất của chủ nghĩa xã hội;
Đảng Cộng sản và Nhà nước xã hội chủ nghĩa giữ vai trò lãnh đạo, tổ chức và quản lý
nền kinh tế. Theo các tác giả, định hướng xã hội chủ nghĩa, xét về mục tiêu: dân giàu
nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ, văn minh, là mục tiêu của thời đại và mang tính
nhân loại. Để thực hiện được đính hướng xã hội chủ nghĩa về mục tiêu trên, thì điều
quyết định là phải phát triển kinh tế thị trường với những quy luật vốn có của nó. Những
việc làm dẫn tới bóp méo hệ kinh tế thị trường và vi phạm những tất yếu, những quy luật
12


của kinh tế thị trường, xét cho cùng là cách làm dẫn đến chệch hướng xã hội chủ
nghĩa. Và để làm được điều đó thì sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước là
“nhân tố có ý nghĩa quyết định sống còn” đối với việc đảm bảo định hướng xã hội
chủ nghĩa của nền kinh tế thị trường ở nước ta.
Trong “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa với nhà nước pháp quyền
và xã hội dân sự nước ta” của Trần Ngọc Hiên (Tạp chí Cộng sản số 787, 2008), sau khi
trình bày cơ sở kinh tế - xã hội hình thành mối quan hệ giữa kinh tế thị trường với nhà
nước pháp quyền và xã hội dân sự đã đi vào phân tích mối quan hệ giữa kinh tế thị
trường với nhà nước pháp quyền và xã hội dân sự ở Việt Nam hiện nay. Theo tác giả
“mối quan hệ này ở Việt Nam chỉ bắt đầu ra đời khi chuyển sang kinh tế thị trường… nó
“được hình thành một cách chậm chạp nhưng khơng có gì cưỡng nổi” [50, tr.52]. Tác giả
có lý khi cho rằng “kinh tế tri thức ra đời và phát triển báo hiệu một nấc thang cao hơn
về xã hội hóa lao động và sản xuất hình thành” [50, tr.52] thì mối quan hệ giữa kinh tế
thị trường và Nhà nước pháp quyền cũng có sự thay đổi. Vì vậy, theo tác giả “cần nhận
rõ và đúng những thay đổi, biết vận dụng vào xây dựng thể chế kinh tế chính trị phù hợp
với mỗi nấc thang phát triển của nước ta” [50, tr.53]. Cũng theo tác giả “cạnh tranh trong
giai đoạn kinh tế tri thức đòi hỏi chất lượng cao, thời gian rút ngắn đã buộc các doanh
nghiệp phải luôn đổi mới để giành và giữ thị phần. Do đó, tạo ra sức ép đổi mới đối với
Nhà nước. Ở các nước đã có nền kinh tế tri thức thì vai trị nhà nước có mặt tăng lên, có

mặt giảm mạnh… nhà nước chỉ làm những gì mà nhân dân không làm được” [50, tr.54].
Trong bài viết “Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay” (Tạp chí Cộng sản, số 798, 2009) Phạm Ngọc
Quang lại chủ yếu đề cập đến vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường, tác giả
đã nhận định: “ở Việt Nam hiện nay, vai trò của Nhà nước đối với kinh tế không chỉ xuất
phát từ yêu cầu phổ biến của quá trình phát triển kinh tế thị trường, mà cịn xuất phát từ
tính đặc thù của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa” [124, tr.28]. Nhà
nước có tác động trực tiếp nhất tới sự vận động của nền kinh tế thị trường. Cụ thể, trên
lĩnh vực sở hữu, “Nhà nước thông qua hệ thống chính sách, pháp luật, địn bẩy kinh tế để
định hướng, làm cho kinh tế nhà nước nắm vai trò chủ đạo, cùng với kinh tế tập thể tạo
thành nền tảng của kinh tế quốc dân” [124, tr.28]. Trên lĩnh vực quản lý, “Nhà nước phải
13


xây dựng cơ chế chính sách tạo điều kiện cho người lao động tham gia vào tổ chức,
giám sát, kiểm tra việc thực hiện các kế hoạch phát triển kinh tế” [124, tr.28]. Trên
lĩnh vực phân phối, “Nhà nước phải định hướng, can thiệp và phân phối lại theo
hướng ưu tiên phân phối theo lao động và phúc lợi xã hội, kết hợp tăng trưởng kinh tế
với thực hiện công bằng xã hội” [124, tr.28]. Đặc biệt theo tác giả, trong sự phát triển
kinh tế thị trường ở nước ta, “Nhà nước có vai trị to lớn trong đảm bảo sự ổn định
của kinh tế vĩ mô cho phát triển và tăng trưởng kinh tế, tạo lập môi trường cho thị
trường phát triển” [124, tr.28].
Kỷ yếu Hội thảo quốc gia “Mơ hình kinh tế tổng qt trong thời kỳ q độ lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam: Cở sở lý luận và thực tiễn” của Hội đồng Lý luận Trung
ương và Trường Đại học Kinh tế quốc dân (Nxb Kinh tế quốc dân, Hà Nội, 2009) là tập
hợp 70 bài tham luận của các nhà khoa học, nghiên cứu trong cả nước, các bài tham luận
trong kỷ yếu đã đề cập sâu sắc và tâm huyết trên nhiều phương diện về mơ hình kinh tế
tổng qt trong thời kỳ quá độ ở nước ta, đặc biệt là bàn về mối quan hệ giữa thị trường
và Nhà nước cũng như vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thị trường. Các bài
tham luận trong kỷ yếu đều thừa nhận một tất yếu rằng, nền kinh tế thị trường vốn có

những mặt trái – những tác động tiêu cực khơng mong muốn nên khơng thể thiếu vai trị
của Nhà nước. Hơn nữa nhiều bài viết trong kỷ yếu còn chỉ rõ đâu là chức năng của Nhà
nước và đâu là chức năng của thị trường. Mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường trong
nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam đang diễn ra theo xu
hướng nào? Nhà nước đã làm gì, đang làm gì và cần phải làm gì? Nhìn chung trong các
bài tham luận, các tác giả đều cho rằng mối quan hệ giữa Nhà nước và thị trường ở nước
ta hiện nay còn chưa rõ ràng và mạch lạc, do đó vai trị của Nhà nước đối với phát triển
kinh tế thị trường chưa được phát huy. Tuy nhiên, khi đi sâu nghiên cứu để tìm ra nguyên
nhân của thực trạng trên, từ đó tìm ra các giải pháp mang tính đột phá để phát huy hơn
nữa vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế thì các bài tham luận cịn chưa đề cập
rõ. Mặc dù vậy, quan điểm của các tác giả trong các bài viết được trình bày tại kỷ yếu đã
là nguồn tư liệu quý cho nghiên cứu sinh kế thừa, vận dụng để thực hiện luận án của
mình.

14


Trong tác phẩm “Chủ nghĩa xã hội Việt Nam hiện nay những quan điểm lý luận
cơ bản” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2013), tác giả Trần Thành đã trình bày hệ
thống quan điểm lý luận cơ bản về chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam hiện nay, đặc biệt là lý
luận về cơ sở kinh tế và kiến trúc thượng tầng chính trị của chủ nghĩa xã hội Việt Nam
trong những thập niên đầu thế kỷ XXI, trong đó có trình bày về nền kinh tế thị trường
định hướng xã hội chủ nghĩa và Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa - quyền lực của
nhân dân. Tác giả đã nhận định rằng, việc chuyển đổi mơ hình kinh tế ở Việt Nam là
đúng đắn. Tuy nhiên, quá trình thực hiện mơ hình kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở nước ta cũng đã gặp những khó khăn vướng mắc và bộc lộ những tồn tại,
hạn chế. Nhà nước bị động trong giải quyết các vấn đề kinh tế. Do đó, cần phải xác định
rõ cụ thể nội dung vai trò của Nhà nước với tư cách là người “cầm lái” nền kinh tế. Tác
giả cho rằng “không để kinh tế thị trường chi phối Nhà nước, Nhà nước chỉ đi sau giải
quyết những hậu quả của cơ chế thị trường gây ra” [141, tr.187]. Theo tác giả, trong thời

gian tới vai trò của Nhà nước cần tập trung vào một số nội dung như: tạo lập môi trường
thuận lợi cho nền kinh tế thị trường phát triển, kiểm tra, giám sát đối với hoạt động của
các chủ thể kinh tế, sử dụng các tác nhân của nền kinh tế thị trường để thực hiện các mục
tiêu kinh tế - xã hội đã định, mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại, thúc đẩy tăng trưởng
kinh tế gắn với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội.
Trong cuốn“Sự phát triển nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam” Phạm Quốc Trung, Phạm Thị Túy đồng chủ biên (Nxb Chính trị
quốc gia – Sự thật, Hà Nội, 2013), các tác giả đã trình bày tiền đề lý luận và thực tiễn
hình thành nhận thức và quá trình phát triển nhận thức về nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Các tác giả nhận định: “kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa là vấn đề lý luận và thực tiễn hết sức mới mẻ và phức tạp, gắn
bó gữa việc nhận thức sâu sắc tính quy luật khách quan với phát huy vai trò chủ động,
sáng tạo của chủ thể là Đảng Cộng sản và Nhà nước xã hội chủ nghĩa” [171, tr.9]. Do đó,
theo các tác giả “sự hình thành tư duy về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ
nghĩa là cả một “quá trình tìm tòi, thử nghiệm, phát triển từ thấp đến cao, từ chưa đầy đủ,
chưa hoàn thiện tới ngày càng đầy đủ, sâu sắc và hồn thiện hơn” [171, tr.9]. Vì vậy,
nhận thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa phải luôn được
15


“điều chỉnh và nhận thức lại”. Các tác giả đi sâu phân tích sự chuyển biến trong nhận
thức về nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa mà một trong những nội
dung quan trọng là nhận thức về vai trò của Nhà nước đối với phát triển kinh tế ở Việt
Nam trong từng giai đoạn. Các tác giả nhìn nhận trong quá trình phát triển kinh tế ở Việt
Nam: “Nhà nước khơng cịn đóng vai trị trung tâm và gần như độc tôn trong lĩnh vực
đầu tư, xây dựng cơ cấu kinh tế mới” [171, tr.70], “Nhà nước khơng cịn và khơng thể
can thiệp q sâu vào hoạt động của các đơn vị kinh tế cơ sở” [171, tr.74], và vai trò của
Nhà nước khi chuyển sang nền kinh tế thị trường dần được xác định rõ nét hơn.
Tác giả Lương Đình Hải trong bài “Vai trị của Nhà nước trong phát triển kinh tế
- xã hội ở nước ta hiện nay” (Tạp chí Triết học số 9, 2015) đã tập trung nêu ra một số

quan điểm quan trọng về vai trò của Nhà nước trong sự phát triển kinh tế - xã hội ở nước
ta giai đoạn hiện nay. Tác giả cho rằng, sau 30 năm đổi mới, mọi mặt của đời sống xã hội
đã có những chuyển biến rất quan trọng. Vì thế tương ứng với những thay đổi đó thì “vai
trị và nhiệm vụ của Nhà nước cũng cần có sự thay đổi cho phù hợp, để quản lý sự phát
triển kinh tế - xã hội tốt hơn, hiệu quả hơn tạo nền những tiền đề, điều kiện thuận lợi hơn
cho sự phát triển kinh tế, xã hội”. Vì “nền kinh tế thị trường của Việt Nam là nền kinh tế
thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, vẫn đang trong quá trình xây dựng trên các
phương diện khác nhau”, nên “Vai trò của Nhà nước là hết sức quan trọng” [44, tr.1617]. Tác giả đề cập và phân tích vai trị của Nhà nước trên nhiều khía cạnh khác nhau
như đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa; đảm bảo cạnh tranh lành mạnh; đảm bảo tốc
độ tăng trưởng kinh tế cao và ổn định; đảm bảo tối đa sự công bằng và bình đẳng cho
mọi tầng lớp nhân dân lao động; đảm bảo phân phối một cách tích cực các nguồn lực cho
sự phát triển; đảm bảo chất lượng nguồn nhân lực; xây dựng hệ thống hạ tầng kinh tế;
cung cấp hàng hóa, dịch vụ cơng cho xã hội; thực hiện hội nhập kinh tế quốc tế và đặc
biệt là vai trò “kiến tạo” của Nhà nước trong giai đoạn hiện nay.
Các tác giả của Bộ sách “Định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế
thị trường ở Việt Nam: Một số vấn đề lý luận và thực tiễn mới đang đặt ra” của Nguyễn
Xuân Thắng, Nguyễn Viết Thông... đồng chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,
2014) khẳng định: “mơ hình kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
chưa có tiền lệ, nên việc xây dựng một hệ thống lý luận thực sự khoa học và hiện thực
16


hóa mơ hình này một cách sống động, với những kết quả thiết thực có thể lượng hóa
được qua từng giai đoạn phát triển là một cuộc cách mạng lâu dài và đầy khó khăn”
[144, tr.5]. Tập 1 của cuốn sách tập trung vào các vấn đề: Những quan niệm mới về
định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở Việt Nam, trong đó
nêu rõ những quan điểm mới có tác dụng thúc đẩy nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa phát triển nhanh và bền vững hơn. Phân tích những kinh nghiệm của
quốc tế đối với việc giải quyết mối quan hệ giữa các vấn đề kinh tế và các vấn đề xã
hội, việc sử dụng kinh tế thị trường để tạo lập những điều kiện, tiền đề cần thiết cho

xã hội tương lai. Đưa ra những nội dung có giá trị tham khảo cho Việt nam về cơ chế,
chính sách mới trong phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở
Việt Nam. Đây là những tư tưởng lý luận quý giá của các nhà khoa học về định
hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường mà nghiên cứu sinh kế
thừa trong quá trình thực hiện luận án của mình.
Cuốn “Một số vấn đề lý luận – thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên
chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam qua 30 năm đổi mới” của tập thể 42 tác giả do Phùng Hữu
Phú, Lê Hữu nghĩa, Vũ Văn Hiền, Nguyễn Viết Thông đồng chủ biên (Nxb Chính trị
quốc gia, Hà Nội, 2016) được biên soạn trên cơ sở chắt lọc nội dung của 31 đề tài cấp
nhà nước đã trình bày một cách tổng quát những vấn đề cơ bản nhất trên mọi lĩnh vực
của đời sống xã hội trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta, đặc biệt là vấn
đề phát triển kinh tế thị trường và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Các tác giả nhận định, qua 30 năm đổi mới, nhận thức về nền kinh tế thị trường định
hướng xã hội chủ nghĩa đã có những bước phát triển thể hiện ở một số vấn đề: nội hàm
của định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ngày càng được làm
rõ; lộ trình thực hiện định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường ở
Việt Nam bước đầu xác định được lộ trình thực hiện; bước đầu làm rõ vai trò của Nhà
nước, của Đảng và các tổ chức chính trị - xã hội trong thực hiện định hướng xã hội chủ
nghĩa ở Việt Nam. Kế thừa và phát triển các quan niệm về tính định hướng xã hội chủ
nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường, các tác giả đã cho rằng: “tính định hướng xã hội
chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường phản ánh mục tiêu, phương thức phát triển,
phân phối và cơ chế quản lý kinh tế, nhằm khai thác tốt nhất lợi thế của thị trường, đồng
17


thời khắc phục và hạn chế tới mức thấp nhất những khuyết tật của nó phục vụ lợi ích cho
mọi người dân, hướng tới các mục tiêu của chủ nghĩa xã hội” [121, tr.270]. Bên cạnh đó,
các tác giả cũng đưa ra các tiêu chí về định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh
tế thị trường ở Việt Nam đó là: phát huy trí tuệ và các nguồn lực quan trọng khác của cả
dân tộc và từ bên ngoài để thực hiện muc tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công

bằng, văn minh”; phát triển nền kinh tế nhiều hình thức sở hữu, nhiều thành phần kinh
tế; thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách phát
triển; giữ vững độc lập, tự chủ kết hợp đúng đắn với bảo vệ lợi ích của quốc gia dân tộc
trong hội nhập kinh tế quốc tế; phát huy quyền làm chủ của nhân dân, đảm bảo vai trò
quản lý, điều tiết nền kinh tế của Nhà nước, vai trò lãnh đạo của Đảng [121, tr.271-272].
Tác giả Vũ Văn Phúc trong cuốn “Phát triển nền kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa ở nước ta lý luận và thực tiễn” (Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà
Nội, 2017) sau khi phân tích những đặc trưng mang tính quy luật, bản chất của nền kinh
tế thị trường và nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa đã đưa ra các nhận
định về sự khác nhau giữa vai trò của Nhà nước tư sản và nhà nước xã hội chủ nghĩa
trong nền kinh tế thị trường. Theo tác giả “nhà nước tư sản điều tiết kinh tế thị trường
nhưng không thay đổi những nền tảng cơ bản như: sở hữu tư nhân, quyền tự do kinh
doanh, giá cả do thị trường định đoạt là chủ yếu, nhà nước chỉ tham gia điều tiết lại của
cải qua ngân sách nhà nước, tác động vào cung hoặc cầu khi có những cú sốc… Nhà
nước xã hội chủ nghĩa tự cho phép mình có thể can thiệp sâu hơn vào vào nền kinh tế thị
trường thông qua thay đổi chế độ sở hữu của khối lượng tư liệu sản xuất nào đó, hoặc
nâng đỡ các hình thức tổ chức sản xuất kinh doanh có lợi cho người lao động như hợp
tác xã, doanh nghiệp nhà nước” [123, tr.14-15]. Hơn nữa, Nhà nước tư bản chủ nghĩa
“chỉ hỗ trợ để ổn định thị trường và hỗ trợ ở mức có thể cho những người thua thiệt”
[123, tr.15]. Còn nhà nước xã hội chủ nghĩa “chú trọng đào tạo người lao động, tạo điều
kiện cho họ làm chủ quá trình sản xuất, phân phối… những gì người lao động khơng thể
thì Nhà nước sẽ hộ trợ” [123, tr.15]. Như vậy, nhà nước tư sản trong nền kinh tế thị
trường, trọng tâm chỉ dừng lại đến việc hướng đến thị trường, còn nhà nước xã hội chủ
nghĩa thì khơng chỉ dừng lại tại đó mà trung tâm nhất trong vai trò của nhà nước là
hướng tới người lao động. Dẫn lại quan điểm của Đảng tại Đại hội XII, trong thời gian
18


tới, theo tác giả, vai trò của Nhà nước tập trung vào các nội dụng “định hướng, xây dựng
và hoàn thiện thể chế kinh tế, tạo môi trường cạnh tranh bình đẳng, minh bạch và lành

mạnh; sử dụng các cơng cụ, chính sách và các nguồn lực của Nhà nước để định hướng và
điều tiết nền kinh tế, thúc đẩy sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường; thực hiện tiến
bộ công bằng xã hội trong từng bước, từng chính sách phát triển. Phát huy vai trị làm
chủ của nhân dân trong phát triển kinh tế - xã hội” [123, tr.18].

1.2. Những cơng trình nghiên cứu về thực trạng vai trò của Nhà nước đối
với phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam
Trong cuốn “Cơ chế thị trường và vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế Việt
Nam” (Nxb Thống kê, Hà Nội 1994), Tác giả Lương Xuân Quỳ sau khi trình bày những
vấn đề lý luận về vai trị của Nhà nước trong kinh tế thị trường đã đi vào đánh giá thực
trạng quản lý kinh tế của Nhà nước ta từ khi đổi mới kinh tế đến những năm đầu của
thập kỷ 90. Theo tác giả, từ khi đổi mới nền kinh tế, nước ta đã có những thay đổi căn
bản. Nhưng trong giai đoạn này, nền kinh tế thị trường nước ta mới chỉ sơ khai, chưa đầy
đủ. Nền kinh tế còn đang trong bước quá độ, nên Nhà nước cũng chưa kiên quyết từ bỏ
ngay cách quản lý trực tiếp đối với nền kinh tế để chuyển sang quản lý gián tiếp mà thực
hiện một cách đan xen. Tuy đã có những quan điểm bước đầu về kinh tế thị trường như
việc Nhà nước không can thiệp sâu vào việc kinh doanh sản xuất của các cơ sở sản xuất.
Nhưng nhiều cơ quan nhà nước, nhiều cấp chính quyền vẫn khơng muốn từ bỏ sự can
thiệp này. Nhà nước đã xóa sự ngăn sơng cấm chợ, xóa bỏ chế độ nhiều giá để khuyến
khích sự phát triển của kinh tế thị trường. Tuy nhiên, lại chưa có những chính sách, giải
pháp rõ ràng để hình thành các loại thị trường, thúc đẩy kinh tế thị trường phát triển như
thị trường sức lao động, thị trường đất đai, thị trường tiền tệ… điều này dẫn đến cản trở
sự phát triển sản xuất hàng hóa ở nước ta. Tác giả cho rằng, ở giai đoạn đầu của thời kỳ
đổi mới kinh tế, vai trò Nhà nước vẫn còn nhiều hạn chế, nhất là việc xây dựng hệ thống
các các công cụ quản lý kinh tế, đặc biệt hệ thống pháp luật còn chậm, việc cải tổ bộ
máy để nâng cao hiệu lực quản lý kinh tế của Nhà nước đã thực hiện, nhưng tiến hành
chậm, còn nhiều lúng túng, vướng mắc. Vì thế, theo tác giả, chúng ta cần phải có “một lộ
trình tổng qt để chỉ đạo q trình đổi mới bộ máy nhà nước, đổi mới phương thức sử
dụng các công cụ quản lý cho phù hợp với cơ chế mới” [127, tr.118].
19

Trong bài viết “Vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường định hướng xã
hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay”, Tạp chí Cộng sản, số 798, 2009, Phạm Ngọc Quang
đã đánh giá thực trạng vai trò của Nhà nước trong phát triển kinh tế thị trường nói chung
và đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa nói riêng, tác giả nhận định: “Thực tiễn phát
triển nền kinh tế thị trường 20 năm đổi mới cho thấy, nhà nước ta đã có nhiều tác động
tích cực trong việc đảm bảo định hướng xã hội chủ nghĩa trong quá trình phát triển nền
kinh tế này. Việc từng bước hồn thiện hệ thống chính sách về chế độ sở hữu và các
thành phần kinh tế đã góp phần thúc đẩy chuyển dịch theo hướng tạo động lực và điều
kiện thuận lợi cho khai thác tiềm năng trong và ngoài nước để phát triển kinh tế - xã hội”
[124, tr.31]. Vai trò của Nhà nước thể hiện ở việc đã giữ vững độc lập tự chủ trong phát
triển kinh tế và hội nhập kinh tế quốc tế, khắc phục được tình trạng suy giảm kinh tế
trong những năm gần đây và đặc biệt theo tác giả, đã nâng cao được đời sống của nhân
dân - đây là tiêu chí quan trọng đánh giá tính định hướng xã hội chủ nghĩa của nền kinh
tế. Tác giả đã minh chứng cho những đánh giá về vai trò của Nhà nước bằng một loạt các
con số thống kê cụ thể. Tuy nhiên, cũng theo tác giả, việc phát huy vai trò của Nhà nước
đối với sự phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện
nay vẫn còn những hạn chế, yếu kém như: “thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa chưa được xây dựng đồng bộ; quản lý nhà nước về kinh tế cịn nhiều bất cập;
chưa có giải pháp đột pháp để kinh tế nhà nước hoàn thành tốt chức năng chủ đạo; năng
lực cạnh tranh còn thấp; chưa giải quyết tốt mối quan hệ giữa tăng trường và bào vệ môi
trường” [124, tr.32].
Tác giả Hà Huy Thành trong cuốn “Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội
chủ nghĩa ở Việt Nam” (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2006) đã phân tích và đánh giá
một cách tổng thể hệ thống thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa sau
20 năm đổi mới, mà một trong những nội dung tác giả quan tâm nhất là vai trò của Nhà
nước trong nền kinh tế. Đánh giá về thực trạng vai trò của Nhà nước đối với phát triển
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, tác giả đi sâu vào mặt hạn
chế, theo tác giả “Nhà nước vẫn nắm những cái không cần nắm, buông những cái không

cần buông” [140, tr.299]. Điều này thể hiện rõ nhất ở việc Nhà nước đang tham gia quá
sâu, quá rộng vào các chức năng của thị trường và doanh nghiệp, trong khi đó nhiều lĩnh
20


vực thuộc chức năng của mình lại chưa hồn thành tốt. Theo tác giả “Nhà nước nắm quá
nhiều về mặt kiểm sốt sản xuất và đầu tư, q ít về nền pháp quyền và cung cấp hàng
hóa cơng và dịch vụ công cộng” [140, tr.302]. Trong suốt 20 năm qua, theo tác giả, cách
hành xử theo kiểu Nhà nước chia việc cho thị trường vẫn tồn tại ở nước ta, mà điều này
dĩ nhiên là không thể chấp nhận được trong hệ thống kinh tế thị trường, kể cả trong nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tác giả viết “chức năng Nhà nước – thị
trường, Nhà nước – doanh nghiệp được phân định một cách khách quan, sự phân định đó
khơng diễn ra theo cách cái gì nhà nước khơng làm được thì thị trường và doanh nghiệp
mới được làm, cũng không phải theo cách Nhà nước cố gắng làm mọi thứ tối đa có thể,
phần còn lại mới là của thị trường, doanh nghiệp” [140, tr.301]. Chính điều này đã làm
cho nền kinh tế vận hành thiếu hiệu quả. Tuy nhiên, tác giả cũng nhìn nhận nguyên nhân
của thực trạng này là “do cách hành xử đó q quen thuộc, vì nó đã trở thành cơ chế,
thành máu thịt tư duy của bộ máy, của các cá nhân điều hành bộ máy và cả trong ý thức
xã hội nên việc khó nhận thấy nó sai, khơng thấy rõ nhu cầu phải vượt qua nó trong suốt
hai chục năm qua, tuy không thể coi là điều bình thường, song, rất dễ giải thích”. Hơn
nữa, “ngay cả trong những nền kinh tế phát triển, với năng lực bộ máy to lớn và hệ thống
công cụ tốt, không phải nhà nước nào và lúc nào cũng hoàn thành tốt chức năng của
mình” [140, tr.302].
Trong “Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam”, Vũ Đình
Bách chủ biên (Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008) sau khi trình bày một số vấn đề lý
luận về đặc trưng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, tính định hướng xã
hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế thị trường và khẳng định vai trò to lớn của Nhà
nước trong phát triển kinh tế thị trường ở nước ta, các tác giả đã đi vào đánh giá khái
quát những mặt được và chưa được về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế của nước
ta. Các tác giả nhận định, Nhà nước đã tác động và làm chuyển đổi mạnh mẽ về chất đối

với nền kinh tế, chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hóa và bị bao vây cấm vận sang hoạt
động theo cơ chế thị trường, từng bước hình thành thể chế kinh tế thị trường định hướng
xã hội chủ nghĩa, mở cửa hội nhập vào nền kinh tế khu vực và toàn cầu. Từ sự thay đổi
tư duy về kinh tế, Nhà nước ta đã dần từng bước trở lại làm đúng với chức năng của
mình đối với nền kinh tế, đó là: định hướng phát triển; cung cấp và duy trì khn khổ
21