Đề tài Phương pháp so sánh khi giảng dạy mục quan hệ khác loài trong bài Môi trường và các nhân tố sinh thái

<span class='text_page_counter'>(1)</span>Phần I. Đặt vấn đề - Trong qu¸ tr×nh häc tËp, sù tiÕp thu kiÕn thøc cña häc sinh tèt hay không phải phụ thuộc vào nhiều yếu tố trong đó có sự nỗ lực của bản thân học sinh, phương pháp và trình độ chuyên môn của người thày. - Sinh th¸i häc lµ mét lÜnh vùc khoa häc thùc tiÔn, cã sù vËn dông thùc tiễn cao, vì vậy việc tiếp thu các kiến thức về Sinh thái học của học sinh là tương đối đơn giản so với các lĩnh vực khác của chương trình Sinh học THPT. Tuy nhiên có nhiều nội dung, học sinh thường tiếp thu kiến thức rất thụ động hoặc theo sự áp đặt của giáo viên. - Trong bài Môi trường và các nhân tố sinh thái - phần B (ảnh hưởng của c¸c nh©n tè h÷u sinh ) lµ mét néi dung rÊt thiÕt thùc, ®­îc nhiÒu häc sinh hµo hứng tiếp thu, là một vấn đề rất lí thú. Tuy nhiên để học sinh tự hình thành khái niệm, so sánh được các kiểu quan hệ (đặc biệt là quan hệ khác loài) là một vấn đề không đơn giản. - Sách giáo khoa đã đề cập các kiểu quan hệ khác loài, có đi qua một số khái niệm song không giúp học sinh phân biệt rõ các dạng quan hệ đó, đây là một khó khăn mà học sinh thường gặp phải. - Trong ít năm giảng dạy của mình, tôi đã dự giờ của một số đồng chí giáo viên, đã giảng dạy bằng nhiều phương pháp từ phương pháp diễn dịch, quy nạp... song ch­a gióp häc sinh n¾m b¾t kiÕn thøc tèt, v× vËy t«i xin m¹nh d¹n ®­a ra phương pháp so sánh khi giảng dạy mục quan hệ khác loài trong bài Môi trường vµ c¸c nh©n tè sinh th¸i. Phần II. Giải quyết vấn đề A. Thùc tr¹ng t×nh h×nh - Nhiều học sinh sau khi học phần quan hệ khác loài thường tỏ ra khó ph©n biÖt c¸c kiÓu quan hÖ, ch­a thÊy râ ranh giíi gi÷a quan hÖ céng sinh vµ quan hÖ hîp t¸c, ch­a hiÓu râ b¶n chÊt cña c¸c kh¸i niÖm, còng nh­ kh«ng nªu được đặc điểm chung trong mỗi kiểu quan hệ. - Nếu trình bày nội dung đó theo phương pháp diễn dịch, tức là giáo viên nªu kh¸i niÖm råi ph©n tÝch b»ng c¸c vÝ dô, häc sinh cã thÓ n¾m ®­îc néi dung 1 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> song khó khắc sâu kiến thức. Ngược lại, nếu trình bày bằng con đường quy nạp, gi¸o viªn cho häc sinh ph©n tÝch vÝ dô råi t×m ra quy luËt (kh¸i niÖm) cã thÓ gióp học sinh nhớ và nắm nội dung tốt. Tuy nhiên phương pháp này vẫn chưa giúp học sinh phân biệt được các loại quan hệ đó. - Việc đổi mới phương pháp dạy học đã và đang được phổ biến và thực hiện rộng rãi ở tất cả các bộ môn, nhận được sự quan tâm đặc biệt của Ban chuyên môn nhà trường và các cấp giáo dục. Song để có một tiết dạy theo hướng đổi mới phương pháp đòi hỏi người giáo viên phải có sự chuẩn bị công phu, dày công nghiên cứu và có phương pháp để hướng dẫn học sinh học tập tích cực, chủ động. - Néi dung cña môc quan hÖ kh¸c loµi liªn quan tíi rÊt nhiÒu kiÕn thøc c¸c em sÏ häc ë c¸c bµi sau: §5, §6, §8, §9, §10, §13 - líp 11, liªn quan tíi nhiều khái niệm khác nhau trong chương trình. Vì vậy để học sinh có cái nhìn cụ thể về các khái niệm, bản chất các vấn đề sẽ giúp cho việc học các bài sau. B. C¬ së lÝ luËn Mèi quan hÖ sinh th¸i x¶y ra gi÷© c¸c c¸ thÓ kh¸c loµi chñ yÕu lµ quan hÖ dinh dưỡng và nơi ở. Thể hiện bằng hai kiểu quan hệ là quan hệ hỗ trợ và quan hệ đối địch. Để thể hiện rõ các kiểu quan hệ hỗ trợ, quan hệ đối địch và giúp học sinh chỉ ra đặc điểm chung của mỗi kiểu quan hệ đó, việc sử dụng phương pháp so sánh, tức là thiết lập các bảng biểu sẵn để học sinh so sánh các nội dung là một phương pháp giúp học sinh tiếp thu một cách chủ động và có thể khắc sâu kiến thức. Trong bảng có thể hiện các kiểu quan hệ hỗ trợ, đối địch; đặc điểm chung cña c¸c kiÓu quan hÖ, thÓ hiÖn v¾n t¾t néi dung vµ cã minh ho¹ b»ng c¸c vÝ dô cô thÓ. Trong b¶ng cã sö dông mét sè kÝ hiÖu: "+" (cã lîi), "-" (cã h¹i), "0"(kh«ng có lợi, không có hại). Giáo viên sẽ hướng dẫn học sinh tự điền các kí hiệu thích hợp vào các ô tương ứng. Qua bảng so sánh, học sinh dễ dàng nhận ra sự giống nhau trong mỗi kiểu quan hệ hỗ trợ hoặc đối địch. 2 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(3)</span> - §Ó häc sinh cã c¸i nh×n cô thÓ vÒ c¸c mèi quan hÖ, cét néi dung cña mèi quan hệ sẽ giúp học sinh hiểu rõ bản chất, từ đó có thể tự xây dựng khái niệm chính xác, đầy đủ cho mỗi mối quan hệ. Cột ví dụ là những minh hoạ sinh động c¸c mèi quan hÖ häc sinh võa nghiªn cøu, nã võa gióp häc sinh cã c¸i nh×n tæng quan hơn về các vấn đề, vừa có khuynh hướng liên hệ với các hiện tượng trong thùc tÕ. Gi¸o viªn sÏ sö dông phiÕu häc tËp, cho häc sinh tù ®iÒn c¸c néi dung thông qua các câu hỏi phát vấn của giáo viên hoặc kẻ sẵn một bảng tương tự lên bảng và thông qua những phát biểu chính xác của học sinh để điền vào các cột môc mét c¸ch hîp lÝ. Trong quá trình đó, giáo viên có thể kết hợp sử dụng các tranh vẽ một số kiểu quan hệ khác loài thường gặp: tranh vẽ sáo đậu lưng trâu, quan hệ giữa vi khuẩn lam - nấm (địa y), quan hệ hải quỳ - tôm kí cư... Sau đây là bảng so sánh các loại quan hệ khác loài đó. KiÓu. C¸c mèi. Gi÷a. quan. quan hÖ. hai loµi. hÖ. chñ yÕu Céng sinh. 1. 2. +. Quan hÖ hç. Hîp t¸c. +. +. đối. Vi khuÈn lam. Loµi 2 NÊm. - ChØ tån t¹i tèt khi céng H¶i quú. t«m kÝ c­. sinh víi nhau. Trïng roi. mèi. - Cả hai loài đều có lợi. Tr©u. s¸o. - Kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i Nh¹n bÓ. - Loµi sèng héi sinh cã lîi. Héi sinh. hÖ. Loµi 1. cß. quan hÖ víi nhau.. trî. Quan. cña mèi quan hÖ - Cả hai loài đều có lợi. +. C¸c vÝ dô. Néi dung. C¹nh tranh. +. -. 0. -. t«m, c¸ nhá. c¸ ch×nh. - Loµi ®­îc héi sinh kh«ng Giun dÑp. sam biÓn. bị ảnh hưởng gì. Cua, c¸ nhá. Giun Erechis. Lóa. cá d¹i. bß. sơn dương. s­ tö. linh cÈu. - Hai loài ảnh hưởng lên nhau bëi thøc ¨n, n¬i ë..... 3 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(4)</span> địch. VËt d÷ con måi. KÝ sinh vËt chñ. +. +. -. -. - Con måi bÞ vËt d÷ ¨n thÞt. C¸o. gµ rõng. - VËt d÷ lín h¬n con måi. mÌo. chuét. - Con mồi có số lượng lớn. c¸ qu¶. c¸ diÕc. - Vật chủ có kích thước lớn, Giun sán. lîn. số lượng ít so với vật kí ve bét. tr©u. sinh. bä xÝt. c©y v¶i. - Vật kí sinh thường không giÕt chÕt vËt chñ. øc chÕ c¶m. 0. -. nhiÔm. - Loài 1 gây ảnh hưởng lên tảo tiểu cầu. rận nước. loµi 2. SV phï du. tảo độc. - Loµi 1 kh«ng bÞ ¶nh hưởng gì. Sau khi đã giúp học sinh lập bảng so sánh, giáo viên sử dụng các câu hỏi gợi mở giúp học sinh tự tự xác định các quy luật, điểm giống nhau về mỗi kiểu quan hÖ. Hái: Th«ng qua b¶ng so s¸nh, em h·y chØ ra sù gièng nhau c¬ b¶n trong c¸c quan hÖ hç trî? Häc sinh dÔ dµng chØ ra sù gièng nhau: + Ýt nhÊt cã mét loµi cã lîi + Kh«ng cã bªn nµo bÞ thiÖt h¹i Hỏi: Tương tự, em hãy chỉ ra sự giống nhau trong các kiểu quan hệ đối địch giữa hai loài sinh vật? Học sinh cũng dễ dàng chỉ ra sự giống nhau đó: + Lu«n lu«n cã mét loµi bÞ thiÖt h¹i + HoÆc ch¼ng bªn nµo cã lîi. Tõ nh÷ng néi dung trªn, gi¸o viªn sÏ gäi mét sè häc sinh x©y dùng c¸c khái niệm đó. Học sinh đã hiểu được bản chất của mỗi mối quan hệ nên việc tìm 4 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(5)</span> ra kh¸i niÖm kh«ng gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n. Gi¸o viªn sÏ chèt l¹i c¸c néi dung chÝnh häc sinh võa x©y dùng: * Quan hÖ hç trî: - Céng sinh: lµ mèi quan hÖ gi÷a hai loµi sinh vËt mµ cÇn thiÕt vµ cã lîi cho c¶ hai bªn. - Hîp t¸c: lµ kiÓu quan hÖ hai bªn cïng cã lîi nh­ng kh«ng nhÊt thiÕt cÇn cho sù tån t¹i cña chóng. - Hội sinh: là quan hệ giữa hai loài sinh vật trong đó một bên có lợi còn một bªn kh«ng cã lîi còng kh«ng bÞ thiÖt h¹i g×.. * Quan hệ đối địch: - C¹nh tranh: lµ quan hÖ x¶y ra gi÷a c¸c loµi sinh vËt cã cïng nhu cÇu sèng vÒ dinh dưỡng và nơi ở... - Vật dữ - con mồi: là quan hệ trong đó loài này tiêu diệt loài kia làm thức ăn - KÝ sinh - vËt chñ: lµ quan hÖ sèng b¸m cña loµi sinh vËt nµy trªn c¬ thÓ cña loµi sinh vËt kh¸c nh­ng kh«ng giÕt chÕt loµi vËt chñ. - ức chế - cảm nhiễm: là kiểu quan hệ giữa các loài trong đó loài này tiết ra một số chất để kìm hãm sự phát triển của các loài xung quanh. ứng với mỗi mối quan hệ đó, giáo viên sẽ yêu cầu học sinh phân tích một trong c¸c vÝ dô trong b¶ng thÓ hiÖn râ b¶n chÊt cña mèi quan hÖ. Häc sinh dùa vào các ví dụ sách giáo khoa, những kiến thức đã học và những hiểu biết thực tế để phân tích.. Phần củng cố và hướng dẫn về nhà. - Học sinh được học quan hệ cùng loài trong bài, do đó sau khi so sánh c¸c kiÓu quan hÖ kh¸c loµi, gi¸o viªn cñng cè b»ng c¸ch cho häc sinh so s¸nh t×m ra ®­îc ®iÓm gièng nhau gi÷a quan hÖ cïng loµi vµ quan hÖ kh¸c loµi trong đó quan hệ cùng loài cũng xảy ra kiểu quan hệ hỗ trợ và đối địch nhưng quan hệ đó còn phụ thuộc vào mật độ và điều kiện sống. 5 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(6)</span> - Cñng cè phÇn quan hÖ kh¸c loµi b»ng sù gièng nhau trong c¸c kiÓu quan hệ hỗ trợ, đối địch. + Quan hÖ hç trî: lu«n cã mét bªn cã lîi vµ kh«ng bªn nµo bÞ thiÖt h¹i nªn còn gọi mối quan hệ giữa chúng là các mối tương tác dương + Quan hệ đối địch: luôn có một bên bị thiệt hại hoặc không bên nào có lợi nên còn gọi mối quan hệ giữa chúng là các mối tương tác âm. - KÕt thóc buæi häc, gi¸o viªn cho häc sinh lµm bµi tËp vÒ nhµ: LÊy vÝ dô vÒ c¸c mèi quan hÖ x¶y ra gi÷a hai loµi sinh vËt vµ ph©n tÝch. Cã mÊy kiÓu quan hệ? Nêu đặc điểm chung của các kiểu quan hệ đó? C. Thùc tÕ ¸p dông Trong quá trình giảng dạy, tôi đã sử dụng một số phương pháp khác nhau khi dạy mục "quan hệ khác loài". Với mỗi phương pháp đã cho những kết quả kh¸c nhau: - Phương pháp diễn dịch: Khi kiểm tra sát hạch học sinh nhận thấy học sinh chưa hiểu rõ bản chất các khái niệm, đa số không thấy được sự đặc điểm chung trong c¸c kiÓu quan hÖ. KÕt qu¶ thu ®­îc khi kiÓm tra häc sinh ë mét líp nh­ sau: + §iÓm 8: + §iÓm 7: + §iÓm 5, 6: + Điểm dưới 5 - Phương pháp quy nạp: Khi sử dụng phương pháp này, học sinh có những nhËn thøc vÒ c¸c mèi quan hÖ tèt h¬n, hiÓu ®­îc b¶n chÊt vµ ph©n tÝch ®­îc c¸c ví dụ. Một số học sinh đã chỉ ra được đặc điểm chung trong mỗi kiểu quan hệ. Khi thèng kª ë mét líp gåm häc sinh thu ®­îc kÕt qu¶ nh­ sau + §iÓm 8, 9: + §iÓm 7: + §iÓm 5, 6: + Điểm dưới 5:. 6 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> - Với phương pháp so sánh, khi học sinh tiếp cận phương pháp này cho thấy đa số các em có những nhận thức đúng đắn về bản chất của khái niệm, phân tích được các ví dụ và hầu như nêu được đặc điểm chung của các kiểu quan hệ. Kết quả đạt được cũng khả quan hơn, khi kiểm tra sát hạch học sinh của một lớp thu ®­îc sè liÖu sau: + §iÓm 8, 9: + §iÓm 7: + §iÓm 5, 6: + Điểm dưới 5: Phương pháp so sánh cũng được sử dụng để dạy đội tuyển học sinh giỏi, nh×n chung c¸c em n¾m b¾t c¸c néi dung tèt vµ biÕt vËn dông thùc tÕ. Tuy nhiên, với mỗi phương pháp vẫn tồn tại những học sinh không có ý thức học bài do đó không phân biệt được các khái niệm như quan hệ cộng sinh víi quan hÖ hîp t¸c, gi÷a quan hÖ kÝ sinh - vËt chñ víi vËt d÷ - con måi.. PhÇn III. kÕt luËn vµ kiÕn nghÞ - Thực tế áp dụng phương pháp so sánh khi giảng dạy mục quan hệ khác loài cho thấy học sinh nắm bắt kiến thức tốt, chủ động tiếp thu và kết quả thu ®­îc còng kh¶ quan h¬n. ViÖc häc sinh n¾m ®­îc b¶n chÊt kh¸i niÖm, t×m ra được quy luật chung là một thành công của người thày mà thông qua nghiên cứu s¸ch gi¸o khoa vµ tù häc khã cã thÓ lµm ®­îc. - Qua qu¸ tr×nh gi¶ng d¹y rót ra ®­îc kinh nghiÖm tõ b¶n th©n còng nh­ qua dự giờ và nghiên cứu phương pháp của một số đồng nghiệp, qua nghiên cứu phương pháp tích cực của một số tác giả tôi đã tìm ra được phương pháp để giảng dạy phần quan hệ khác loài. Khi áp dụng vào giảng dạy đã thấy được nhiều ưu điểm, học sinh học bài và xây dựng bài tốt hơn. Thực tế phương pháp đó đã giúp cho nhiÒu häc sinh «n thi §H, C§ vµ häc sinh giái thªm tù tin häc tËp, kÝch thÝch lßng say mª khoa häc vÒ sù sèng.. 7 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(8)</span> - Tuy nhiên kinh nghiệm trình bày nêu trên mới chỉ được áp dụng bước đầu ở một số lớp và dạy đội tuyển học sinh giỏi do đó chưa thể khẳng định là phương pháp tốt, có thể áp dụng cho mọi đối tượng học sinh (đặc biệt là học sinh các trường ngoài công lập). Hi vọng rằng tôi sẽ nhận được sự góp ý của các đồng nghiệp cũng như ý kiến của các cấp chuyên môn để hoàn thiện hơn về phương ph¸p vµ nh÷nglÇn ¸p dông sau sÏ thu ®­îc nh÷ng kÕt qu¶ tèt h¬n. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!. 8 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(9)</span> môc lôc. Néi dung. trang. LêI C¶M ¬N ...........................................................................................................................3 PHầN I. ĐặT VấN đề ............................................................................................................4 PHầN II. GIảI QUYếT VấN đề..........................................................................................5 A. Thùc tr¹ng t×nh h×nh ...................................................................................................................5 B. C¬ së lÝ luËn........................................................................................................................................6 C. Thùc tÕ ¸p dông ..............................................................................................................................10. PHÇN III. KÕT LUËN VΜ KIÕN NGHÞ ..............................................................................12. môc lôc .............................................................................................................................13. 9 Lop12.net.

<span class='text_page_counter'>(10)</span>