Nghe thuat truyen thong viet nam

NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

1

MUC
Å LUC
Å
Sên khêëu....................................................................................................2
Quy Nhún - Cấi nưi ca nghïå thåt hất bưåi ........................................2
Nhẩc cung àịnh Hụë - loẩi hịnh êm nhẩc truìn thưëng àùåc sùỉc úã
Viïåt Nam.................................................................................................4
Nghïå thåt hất chêo ..............................................................................6
Nết àưåc àấo ca nghïå thåt rưëi nûúác truìn thưëng ...........................9
Kiïën trc ..................................................................................................13
Àưåc àấo kiïën trc nhâ úã Têy Ngun ................................................13
Thấnh àõa M Sún - Di sẫn vùn hốa àùåc sùỉc ca nïìn vùn minh
Chùm-Pa...............................................................................................16
Kiïën trc lâng Viïåt Nam.....................................................................19
Kiïën trc àưåc àấo ca Ph Giây.........................................................22
Hưåi hổa - àiïu khùỉc .................................................................................24
Tûúång gưỵ Vộ Lùng................................................................................24
Tûúång nhâ mưì - Têy ngun...............................................................26
Àiïu khùỉc gưỵ dên gian Ba Na.............................................................28
Th cưng - M nghïå ................................................................................33
Nghïå thåt gưëm trâ Viïåt Nam...........................................................33
Lâng nghïì ................................................................................................41
Truìn thưëng lâng nghïì ca Hâ Nưåi .................................................41
Lâng giêëy dố n Thấi ........................................................................45
Nghïì àc àưìng úã Sâi Gôn xûa ............................................................48
Lâng gưëm Bất Trâng ...........................................................................52
Lâng nghïì àấ m nghïå Non Nûúác......................................................55

Lâng nghïì khẫm trai Chn Ngo ......................................................58



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

2

SÊN KHÊU
Ë

Quy Nhún - Cấi nưi ca nghïå thåt hất
bưåi
Nghïå thåt tìng úã Bịnh Àõnh nối chung vâ úã Quy Nhún nối
riïng tûâ nhiïìu thïë k qua àậ tưìn tẩi vâ phất triïín rêët mẩnh, trúã
thânh mốn ùn tinh thêìn àùåc biïåt vâ quen thåc ca nhên dên vng
àêët nây. Mùåc d cố nhûäng biïën àưång lõch sûã, trẫi qua chiïën tranh,
nhûäng ngûúâi dên Bịnh Àõnh vêỵn giûä mưn nghïå thåt àùåc sùỉc ca
mịnh vâ kiïn quët chưëng lẩi nhûäng cåc xêm lùng vùn hốa tûâ nûúác
ngoâi àïí Quy Nhún vêỵn lâ àiïím hưåi t tâi nùng hất bưåi, rưìi tûâ Quy
Nhún tỗa ài khùỉp caác àõa phûúng khaác.
Sûå kiïën àaáng ghi nhúá trong lõch sûã sên khêëu tìng lâ cåc hổp
mùåt cấc diïỵn viïn, nghïå sơ tìng toân qëc àêìu tiïn tẩi TP. Quy
Nhún giûäa nùm 1976. Tûâ àố Quy Nhún trúã thânh àiïím hưåi t thûúâng
xun ca nghïå sơ tìng cấch mẩng kïí tûâ sau ngây miïìn Nam hoân
toân giẫi phống, àêët nûúác thưëng nhêët.
Quy Nhún hiïån cố nhâ hất tìng mang tïn Àâo Têën - nhâ hất
àang gịn giûä vâ phất huy di sẫn tìng àưì sưå ca võ hêåu tưí tìng,
danh nhên Àâo Têën. Núi àêy àậ tûâng lâm ra nhûäng cưng trịnh nghïå
thåt tìng mêỵu mûåc vïì hất, ma, vïì biïíu diïỵn tìng truìn thưëng

nối chung vâ àậ giânh àûúåc tiïëng vang lúán nhû "Quang Trung àẩi
phấ qn Thanh", "Sao Khụ trúâi Viïåt", "Sấng mậi niïìm tin", "Bi
Thõ Xn"... Àùåc biïåt, nhûäng vúã tìng cưí àiïín mêỵu mûåc vïì vùn hổc vâ
nghïå thåt biïíu diïỵn ca Nguỵn Vùn Diïu vâ Àâo Têën àậ vâ àang



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

3

àûúåc phc hưìi úã Quy Nhún àïí lâm tâi sẫn chung cho ngânh tìng cẫ
nûúác nghiïn cûáu, hổc têåp.
Ngoâi nhâ hất tìng Àâo Têën, úã Quy Nhún côn rêët nhiïìu cêu
lẩc bưå tìng truìn thưëng hoẩt àưång thûúâng xun. ÚÃ Quy Nhún,
xem tìng lâ mưåt têåp tuåc hay möåt sûå àam mï hiïëm thêëy.
Cho àïën hưm nay, Quy Nhún (Bịnh Àõnh) vêỵn àûúåc coi lâ trung
têm ca nghïå thåt hất bưåi (tìng). Nối túái tìng lâ ngûúâi ta nghơ
àïën Bịnh Àõnh, vâ mën àûúåc xem nhûäng vúã tìng àđch thûåc ca Àâo
Têën, Nguỵn Vùn Diïu... thị phẫi àïën Quy Nhún.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

4

Nhẩc cung àịnh Hụë - loẩi hịnh êm nhẩc
truìn thưëng àùåc sùỉc úã Viïåt Nam

Êm nhẩc cung àịnh Viïåt Nam lâ mưåt bưå mưn êm nhẩc truìn
thưëng àùåc sùỉc ca Viïåt Nam, cố giấ trõ cao vïì nghïå thåt vâ phûúng
diïån lõch sûã.
Nhẩc cung àịnh côn xët hiïån trong triïìu àịnh ca mưåt sưë qëc
gia chêu Ấ nhû Trung Qëc, Nhêåt Bẫn, Hân Qëc. Cấc nhâ nghiïn
cûáu vùn hốa dên gian cho biïët, theo sûã sấch àïí lẩi thị nhẩc cung àịnh
xët hiïån lêìn àêìu tiïn vâo àúâi nhâ Trêìn (thïë k 14), nhûng mậi àïën
àúâi Nguỵn (cëi thïë k 18) nhẩc cung àịnh múái chđnh thûác àûúåc phưí
biïën vâ phất triïín mẩnh tẩi Cung àịnh Hụë.
Tuy àûúåc sûã dng trong cung àịnh, nhûng viïåc sấng tấc vâ biïíu
diïỵn hêìu hïët àïìu do nhûäng nhẩc sơ, nghïå sơ dên gian nhúâ cố tay nghïì
cao mâ àûúåc sung vâo cung àïí phc v triïìu àịnh. Vị vêåy, nhẩc cung
àịnh tuy mang tđnh bấc hổc nhûng cng mang àêìy êm hûúãng cấc lân
àiïåu dên gian ca cấc miïìn Viïåt Nam. Nhẩc cung àịnh Viïåt Nam sûã
dng nhûäng nhẩc c dên tưåc nhû àân tam, àân nhõ, àân nguåt, àân
t bâ, sấo trc, bưå gộ. Cấc nhẩc c nây thïí hiïån àêìy à cấc êm vûåc tûâ
tiïëng kim, tiïëng thưí, tiïëng trong, tiïëng àc, tiïëng trêìm, tiïëng bưíng.
Àiïìu khấc biïåt giûäa nhẩc c biïíu diïỵn trong cung àịnh vúái nhẩc c sûã
dng trong dên gian lâ nhẩc c dng trong cung àịnh àûúåc lâm k,
chẩm khùỉc cêín thêån, khếo lếo, tinh xẫo hún.
Nhẩc cung àịnh Hụë cố hai loẩi lâ Àẩi nhẩc vâ Tiïíu nhẩc. Dân
Àẩi nhẩc gưìm cố khên, trưëng, bưå gộ vâ cố thïí cố thïm àân nhõ. Khên
lâ loẩi khên bêìu vâ khên bất lâm bựỗng gửợ, ỷỳồc chia laõm 3 loaồi laõ
kheõn aồi, kheõn trung vâ khên tiïíu. Trưëng cng cố nhiïìu loẩi tûâ tröëng



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

5

lúán nhêët lâ trưëng àẩi àïën trưëng tiïíu, trưëng vưỵ, trưëng mưåt mùåt. Àẩi
nhẩc thûúâng àûúåc dng trong dõp Tïët vâ nhûäng ngây lïỵ lúán.
Dân Tiïíu nhẩc gưìm nhûäng nhẩc c dng dêy tú, sấo trc vâ bưå
gộ. Loẩi nhẩc c dêy tú cố loẩi àân gẫy nhû àân nguåt cố hai dêy,
àân tam cố ba dêy, àân t bâ cố bưën dêy, cố àân duõng cung ùớ keỏo
nhỷ aõn nhừ. Bửồ goọ bựỗng gửợ coỏ moọ vaõ phaỏch tiùỡn, bựỗng kim khủ coỏ
chuửng caỏc cúä. Cấc dân nhẩc biïíu diïỵn thûúâng cố kêm theo àưåi ma.
Dân nhẩc vâ àưåi ma lâ cẫ mưåt sûå phưëi húåp hâi hôa giûäa êm nhẩc, v
àiïåu vâ mâu sùỉc trang phc.
Nhẩc cung àịnh cố nhiïìu thïí loẩi khấc nhau àûúåc biïíu diïỵn
trong nhûäng dõp lïỵ hưåi khấc nhau. Giao nhẩc àûúåc dng trong tïë Lïỵ
Nam Giao khi nhâ Vua lâm lïỵ tïë trúâi àêët àûúåc thûåc hiïån ba nùm mưåt
lêìn; Miïëu nhẩc àûúåc dng trong cấc lïỵ tïë miïëu; Ng tûå nhẩc sûã dng
trong nùm lïỵ tïë thêìn; Àẩi triïìu nhẩc àûúåc têëu trong cấc lïỵ lúán nhû Lïỵ
Vẩn thổ, tiïëp Sûá thêìn; Thûúâng triïìu nhẩc àûúåc têëu khi Vua lêm triïìu
thûúâng lïå; Àẩi ën nhẩc àûúåc têëu trong cấc bíi ën tiïåc; Cung trung
chi nhẩc àûúåc dng trong cung phuã; Cûáu nhêåt nguyïåt giao trung
nhaåc àûúåc duâng trong cấc dõp nguåt thûåc vâ nhêåt thûåc; vâ côn bao
gưìm têët cẫ cấc bưå mưn êm nhẩc khấc nhû nhẩc thđnh phông, sên
khêëu vâ ma.
Theo cấc nhâ nghiïn cûáu êm nhẩc, trong lõch sûã êm nhẩc Viïåt
Nam, àêy lâ bưå mưn êm nhẩc duy nhêët àûúåc ghi vâo sûã sấch tûâ xa
xûa, trẫi qua bao thùng trêìm ca cấc triïìu àẩi, bao biïën thiïn ca
thúâi cåc mâ vêỵn côn lûu lẩi àûúåc mưåt di sẫn àấng kïí cố thïí sûã dng
àïí nghiïn cûáu vïì nhẩc khđ, cấch sùỉp xïëp dân nhẩc, nhẩc ngûä vâ quan
àiïím thêím m.
Hiïån tẩi, Viïåt Nam àang hoân thânh hưì sú vïì Êm nhẩc cung
àịnh Viïåt Nam hay côn gổi lâ Nhậ nhẩc Hụë àïí àïå trịnh UNESCO
cưng nhêån lâ Di sẫn vùn hốa phi vêåt thïí vâ truìn khêíu ca nhên

loẩi trong àúåt hai nùm 2003.



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

6

Nghïå thåt hất chêo
Àậ hâng trùm nùm nay, nghïå thåt hất chêo, tìng, ma rưëi
nûúác, dên ca v.v... lâ nhûäng loẩi hịnh nghïå thåt truìn thưëng àưåc
àấo ca Viïåt Nam. Trong àố nghïå thåt hất chêo àậ àûúåc nhûäng
ngûúâi nưng dên miïìn Bùỉc Viïåt Nam rêët u thđch. Àùåc biïåt nố àûúåc
phưí biïën rêët rưång ỳó ửỡng bựỗng sửng Hửỡng. Chú riùng hai túnh Thaỏi
Bũnh, Hẫi H ûng àậ cố túái gêìn mưåt ngân àoân chêo bấn chun nghiïåp
vâ nghiïåp dû. Ngay cẫ ngây nay, úã thïë k ca àiïån ẫnh, radio, video,
vư tuën truìn hịnh v.v... nïëu khưng cố nghïå thåt chêo thị khưng
thïí hịnh dung nưíi àúâi sưëng vùn hốa ca nưng thưn Viïåt Nam.
Àậ cố mưåt thúâi, Hưåi chêo àưi khi kếo dâi cẫ tìn lïỵ, mùåc dêìu côn
lêu múái àïën Hưåi nhûng trong mưỵi gia àịnh nưng dên àïìu àậ cố sûå
chín bõ tham gia k Hưåi vúái nhûäng vai chêo u thđch.
Àậ tûâ lêu, nghïå thåt chêo àưëi vúái ngûúâi nưng dên Viïåt Nam
vûâa lâ sên khêëu, vûâa lâ thú ca vâ êm nhẩc vâ lâ ngìn duy nhêët
trong àúâi sưëng tinh thêìn ca mịnh. Trong cấc vúã chêo cưí thûúâng vẩch
mùåt bổn quan lẩi phong kiïën vâ thûåc dên ấp bûác giưëng nôi. Úúã cấc vúä
diïỵn, ngûúâi nưng dên thêëy àûúåc sûå phẫn ấnh àúâi sưëng ca mịnh vúái
nhûäng mùåt tđch cûåc vâ phẫn diïån, nhûäng ûúác mú vâ niïåm ca mịnh
vïì cấi thiïån vâ cấi ấc. Mổi ngûúâi àậ u vâ câng u nghïå thåt chêo
búãi tđnh nhên àẩo vâ sûå tûúi mất ca nố, vâ búãi nố mang mâu sùỉc dên
tưåc àưåc àấo.

Nhûäng vúã chêo - àố lâ cấc mêíu chuån sên khêëu ca nhûäng tiïíu
thuët thi ca, nố àùåc trûng búãi chêët thú mưång, hânh vùn nhìn
nhuỵn, nố cố nhûäng truìn thưëng lêu àúâi ca thi ca phûúng Àưng.
Ngoâi viïåc chêo lâ mưåt nghïå thåt àûúåc nẫy sinh tûâ qìn chng nưng



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

7

dên, nố côn àûúåc sûã dng rêët nhiïìu tc ngûä vâ ca dao dên gian do
nhên dên sấng tẩo ra qua hâng ngân nùm.
Nghïå thåt cú bẫn trong cấc vai ca diïỵn viïn lâ ma mâ qua
àố nố cố thïí hiïån àûúåc têët cẫ sûå uín chuín nhõp nhâng ca con
ngûúâi. Nhûäng nghïå nhên lúáp trỷỳỏc thỷỳõng noỏi rựỗng: "Muỏa hũnh tỷỳồng
eồp eọ cuóa nửồi têm". Song song vúái cấi àố, àiïåu ma trong chêo khưng
hoân toân mang tđnh trûâu tûúång vâ tûúång trûng, ûúác lïå nhû mưåt sưë
loẩi hịnh nghïå thåt thưng thûúâng khấc búãi mưåt lệ ngìn gưëc ca nố
lâ nhûäng hịnh ẫnh sinh hoẩt, lao àưång qua cấc bíi diïỵn úã nưng thưn.
Mưåt vai trô quan trổng trong chêo lâ êm nhẩc. ÚÃ Viïåt Nam
ngûúâi ta thûúâng nối "àûâng diïỵn chêo" mâ phẫi lâ "hất chêo". Êm àiïåu
trong nghïå thåt chêo ngây câng hêëp dêỵn, nố cố cẫ mâu sùỉc êm nhẩc
dên tưåc vâ hiïån àẩi àưåc àấo.
Hiïån nay, tẩi Th àư vâ mưåt sưë thânh phưë khấc àậ thânh lêåp
nhûäng àoân nghïå thåt chêo chun nghiïåp, àống vai trô quan trổng
trong cưng tấc truìn bấ nïìn nghïå thåt nây vâ àưìng thúâi hưỵ trúå cho
cấc àoân nghïå thåt nghiïåp dû.
Nghïå thåt chêo ngây nay vêỵn àûúåc nhên dên ûa thđch. Trong
chêo mưỵi ngûúâi Viïåt Nam àïìu thêëy àûúåc sûå phẫn ẫnh ca nhûäng giấ

trõ àẩo àûác cao qu nhû: lông dng cẫm, sûå hy sinh qụn mịnh, sûå
trung thânh, sûå tûâ thiïån. Do vêåy, úã cấc vúã chêo cưí, nưåi dung ca nố ta
tûúãng nhû khấc xa thûåc tïë ngây hưm nay; vêåy mâ nố vêỵn lâm xc
àưång lông ngûúâi khấn giẫ ca nhiïìu thïë hïå giâ cng nhû trễ. Àiïìu àố,
nối lïn tđnh tûúi trễ vâ sûác sưëng ca nghïå thåt chêo, àưìng thúâi cng
àùåt ra trûúác nghïå thåt chêo nhûäng vêën àïì múái phûác tẩp.
Vêën àïì cêëp thiïët hún cẫ lâ phẫi phẫn ấnh trong nghïå thåt cưí
nhûäng àïì tâi múái, cåc sưëng múái. Hoân toân àng quy låt, búãi lệ
ngây nay khấn giẫ mën àûúåc thêëy trong bêët cûá loẩi hịnh nghïå thåt
sên khêëu nâo cng cố nhûäng con ngûúâi thúâi àẩi ca mịnh, lâm biïën
àưíi bưå mùåt úã nưng thưn Viïåt Nam. Vâ tuy nhiïn, lâm àûúåc àiïìu àố



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

8

khưng phẫi dïỵ dâng, nhûng cng àậ àẩt àûúåc nhûäng thânh tđch nhêët
àõnh.
Ngay tûâ nhûäng nùm 50, àậ cố nhûäng vúã diïỵn vïì cấch mẩng (Ni
àấ), vïì lõch sûã àêët nûúác (Khúãi nghơa Lam Sún), vïì cåc khấng chiïën
chưëng thûåc dên Phấp (Mưëi tịnh Àiïån Biïn), vïì cåc chiïën àêëu chưëng
xêm lûúåc M (Àûúâng vïì trêån àõa), vïì cưng cåc cẫi tẩo xậ hưåi ch
nghơa úã nưng thưn (Con trêu húåp tấc). Sûå xët hiïån cuóa nhỷọng vỳó
diùợn naõy chỷỏng toó rựỗng nghùồ thuờồt cheõo nối riïng vâ nghïå thåt sên
khêëu nối chung àïìu cố khẫ nùng phẫn ấnh àûúåc àïì tâi hiïån àẩi.
Tuy vêåy, khấn giẫ Viïåt Nam vêỵn côn thđch xem cấc vúã chêo cưí
cng vúái cấc loẩi hịnh nghïå thåt khấc nhû tìng, cẫi lûúng, dên ca
cẫnh vâ say mï theo dội cấc bíi diïỵn kõch nối, ư-pï-ra vïì cấc àïì tâi

truìn thưëng vâ hiïån àẩi.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

9

Nết àưåc àấo ca nghïå thåt rưëi nûúác
truìn thưëng
Tûâ xa xûa, con ngûúâi vâ thiïn nhiïn ln gùỉn liïìn vúái nhau, hưỵ
trúå cho nhau. Con ngûúâi àậ biïët dûåa vâo thiïn nhiïn àïí sẫn xët vâ
àưìng thúâi cng lâ àïí sấng tẩo ra nhûäng loẩi hũnh nghùồ thuờồt ửồc aỏo.
Miùỡn ửỡng bựỗng chờu thửớ sửng Hưìng lâ cấi nưi sinh ra nghïå thåt
ma rưëi nûúác. Con ngûúâi núi àêy hay lam, hay laâm vaâ giaâu ốc sấng
tẩo.
Ngoâi thúâi gian ma mâng àưìng ấng, hổ àậ biïët dûåa vâo sưng
nûúác àïí sấng tẩo ra nhûäng trô giẫi trđ diïỵn vâo dõp lïỵ hưåi, ngây vui,
ngây Tïët, mâ nưíi bêåt lïn lâ trô ma rưëi nûúác. Nghïå thåt biïíu diïỵn
ma rưëi nûúác lâ mưåt loẩi hịnh sinh hoẩt vùn hoấ truìn thưëng lêu
àúâi, nố àậ cố tûâ xa xûa trong lõch sûã vùn hốa dên tưåc vúái nhûäng nết
àưåc àấo riïng.
Ma rưëi nûúác lâ mưåt sấng tẩo àưåc àấo ca cû dên vng chêu thưí
Sưng Hưìng, àûúåc manh nha tûâ cưng cåc chïë ngûå nûúác, cẫi tẩo nûúác
thânh ëu tưë sưë mưåt cho viïåc sẫn xët nưng nghiïåp. Phẩm vi hoẩt
àưång ca nố bao gưìm nhiïìu tónh nhû Thấi Bịnh, Ph Thổ, Thanh
Hoấ, Nam Hâ, Hâ Têy...
ëu tưë àưåc àấo ca rưëi nûúác lâ sûã dng mùåt nûúác lâm sên khêëu
àïí con rưëi diïỵn trô, àống kõch. Bìng trô rưëi nûúác àûúåc nhên dên quen

gổi lâ nhâ rưëi hay thy àịnh, àûúåc dûång lïn giûäa ao, hưì vúái kiïën trc
cên àưëi tûúång trûng cho mấi àịnh ca vng nưng thưn Viïåt Nam. Têët
cẫ bìng trô, sên khêëu cng trang bõ cúâ, quẩt, voi, lổng, cưíng hâng
mậ... àng lâ mưåt khu àịnh lâng thu nhỗ lẩi thânh mưåt cẫnh àểp nhû
trong mưång vúái nhûäng mấi ën cong lung linh phaãn chiïëu trïn mùåt



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

10

nûúác. Sên khêëu rưëi nûúác lâ khoẫng trưëng trûúác mùåt bìng trô, nố chó
thûåc sûå hoân chónh khi àậ vâo chûúng trịnh biïíu diïỵn vâ cng bùỉt
àêìu mêët ài ngay khi chêëm dûát tiïët mc cëi cng.
Qua nhûäng tiïët mc biïíu diïỵn ca nghïå thåt rưëi nûúác cưí
truìn, nhûäng cẫnh sinh hoẩt bịnh thûúâng vïì àúâi sưëng, têåp tc tinh
thêìn vâ vêåt chêët truìn àúâi ca ngûúâi nưng dên Viïåt Nam àûúåc thïí
hiïån mưåt cấch rộ nết.
Àïí lâm àûúåc mưåt con rưëi hoân chónh, phẫi trẫi qua rêët nhiïìu
cưng àoẩn tûâ àc cưët àïën trang trđ hốa trang vâ rêët nhiïìu cưng àoẩn
mâ ngûúâi nghïå nhên khưng thïí bỗ qua. Qn rưëi câng hoân hẫo, câng
gip cho k xẫo àiïìu khiïín nêng cao, khẫ nùng diùợn aồt phong phuỏ.
Quờn rửởi nỷỳỏc laõm bựỗng gửợ tửởt sệ nùång vâ chịm, trïn thûåc tïë, gưỵ sung
lâ chêët liïåu thưng dng àïí tẩc con rưëi, vị loẩi gưỵ nây nhể lẩi dai, rêët
dïỵ àiïìu khiïín trong khi biïíu diïỵn dûúái nûúác.
Sau khi con rưëi àûúåc tẩc vúái nhûäng àûúâng nết cấch àiïåu riïng,
chng àûúåc àêìu ốc tinh tïë cuóa caỏc nghùồ nhờn thửới vaõo luửỡng sỷỏc sửởng
mỳỏi bựỗng cấch gổt gia, àấnh bống vâ trang trđ vúái nhiïìu mâu sún
khấc nhau àïí lâm tưn thïm àûúâng nết tđnh cấch cho tûâng nhên vêåt,

lâm cho nhên vêåt àûúåc àùåc sùỉc hún, trong sấng hún trûúác ngûúâi xem.
Qn rưëi nûúác chđnh lâ sẫn phêím ca nghïå thåt àiïu khùỉc gưỵ dên
gian, nố vûâa giâu tđnh hiïån thûåc, vûâa mưåc mẩc, ựỗm thựổm, trỷọ tũnh.
Trong kho taõng quờn rửởi nỷỳỏc cửớ truìn ta côn thêëy nhûäng
ngûúâi ài cêìy, ch tïỵu, ngûúâi àấnh cấ, dân nhẩc, cư tiïn... ÚÃ àêy tâi
nùng ca nghïå nhên àậ àem lẩi cho ta cấi tûúi mất, àưn hêåu, hiïìn
dõu, niïìm lẩc quan u àúâi, u thiïn nhiïn, con ngûúâi qua cấi bịnh dõ
àún sú àûúåc khụëch àẩi vâ nghïå thåt hốa. Qn rưëi nûúác d tẩc liïìn
mưåt khưëi gưỵ hay chùỉp lẩi àïìu cố hai phêìn gùỉn liïìn nhau àố lâ phêìn
thên vâ phêìn àïë. Phêìn thên lâ phêìn nưíi lïn mùåt nûúác thïí hiïån nhên
vêåt, côn phêìn àïë lâ phêìn chịm dûúái mùåt nûúác giûä cho rưëi nưíi bïn trïn
vâ lâ núi lùỉp mấy àiïìu khiïín cho qn rưëi cûã àưång.



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

11

Mấy àiïìu khiïín vâ k xẫo àiïìu khiïín trong ma rưëi nûúác rêët
àûúåc coi trổng, nố tẩo nïn hânh àưång ca qn rưëi nûúác trïn sên
khêëu, àố chđnh lâ mêëu chưët ca nghïå thåt ma rưëi. Qn rưëi àểp
múái chó cố giấ trõ vïì mùåt àiïu khùỉc. Sûå thânh cưng ca qn rưëi nûúác
ch ëu trưng vâo sûå cûã àưång ca thên hịnh, hânh àưång lâm trô àống
kõch ca nố. Cấc nghïå nhên dên gian àậ dûåa vâo kinh nghiïåm, lêìn
mô trong thûåc tïë, tịm tôi, sấng tẩo vâ àïí lẩi cho àúâi nay nhiïìu kiïíu
mấy rưëi nûúác phong ph vâ àa dẩng.
Ta cố thïí gùåp úã àêy khấ nhiïìu àưì dng thûúâng ngây ca nghïì
la nûúác mâ ngûúâi nưng dên tûå lâm ra nhû thûâng, sâo, vổt... àïí lâm
mấy àiïìu khiïín qn rưëi. Mấy àiïìu khiïín rưëi nûúác cố thïí àûúåc chia

lâm hai loẩi cú bẫn: mấy sâo vâ mấy dêy àïìu cố nhiïåm v lâm di
chuín qn rưëi vâ tẩo hânh àưång cho nhên vêåt. Mấy àiïìu khiïín
àûúåc giêëu trong lông nûúác, lúåi dng sûác nûúác, tẩo sûå àiïìu khiïín tûâ xa,
cưëng hiïën cho ngûúâi xem nhiïìu àiïìu k lẩ, bêët ngúâ khố l giẫi.
Ngûúâi nghïå nhên rưëi nûúác àûáng trong bìng trô àïí àiïìu khiïín
con rưëi. Hổ thao tấc tûâng cêy xâo hoựồc giờồt con rửởi bựỗng hùồ thửởng dờy
bửở trủ ỳó bïn ngoâi hóåc dûúái nûúác. Ngêm bn lưåi nûúác àïí lâm nghïå
thåt khưng phẫi lâ mưåt cưng viïåc bịnh thûúâng thđch th vúái mổi
ngûúâi. Nïëu khưng phẫi lâ ngûúâi sưëng ên tịnh vúái nûúác túái mûác "Sưëng
ngêm da, chïët ngêm sûúng" nhû cû dên trưìng la nûúác, thị khố cố
àûúåc sûå truìn cẫm nưìng nhiïåt vâo hânh àưång ca nhên vêåt röëi nûúác.
Trong nghïå thuêåt muáa röëi nûúác, nghïå thuêåt sûã dng mùåt nûúác
cng lâ ëu tưë quan trổng tẩo nïn sûác mẩnh ca con rưëi. Lâ sên khêëu
ngoâi trúâi giûäa ao hưì mâ trô rưëi lẩi xët thên lâ cấc trô khưng lúâi, nïëu
cố thị chó lâ nhûäng cêu ca dao mang tđnh chêët giúái thiïåu, minh hoẩ,
lâm nïìn... cho nïn, rưëi nûúác cêìn êm thanh mẩnh àïí giûä tiïët têëu vâ
khëy àưång khưng khđ bíi diïỵn. Cấc phûúâng hưåi dên gian chun
dng bưå nhẩc gộ dên tưåc nhû trưëng cấi, nậo bẩt, m ộ. Ngoâi ra côn cố
phấo, t vâ ưëc hưỵ trúå àùỉc lûåc cho trô diïỵn. Êm nhẩc rưëi nûúác mang
tđnh àẩi nấo ca hưåi hê, cố tấc dng kđch àưång mẩnh cẫ ngûúâi ma
lêỵn ngûúâi xem.



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

12

Vưën lâ mưåt nghïå thåt lêëy àưång tấc lâm ngưn ngûä diïỵn àẩt, rưëi
nûúác gùỉn bố vúái êm nhẩc nhû nghïå thåt ma. Êm nhẩc àiïìu khiïín

tưëc àưå, giûä nhõp, dêỵn dùỉt àưång tấc, gêy khưng khđ vúái tiïët têëu truìn
thưëng vêỵn giûä vai trô ch àẩo trong sên khêëu.
Nghïå thåt ma rưëi nûúác lâ mưåt loẩi hịnh sinh hoẩt vùn hoấ
truìn thưëng lêu àúâi ca cû dên nưng nghiïåp vng chêu thưí sưng
Hưìng. Thưng qua cấc trô ca rưëi nûúác, ngûúâi xem àậ cẫm nhêån àûúåc
sùỉc thấi ca hưåi lâng, lẩi phẫng phêët nhûäng mú ûúác bịnh dõ cho cåc
sưëng. Hổ mú ûúác cố àûúåc cåc sưëng may mùỉn, hẩnh phc vâ bịnh n.
Nghïå thåt ma rưëi cưí truìn tûâ thúâi xa xûa àậ mang àêåm bẫn
sùỉc dên tưåc tûâ vễ dõu dâng, man mấc àưìng qụ, sûå chõu thûúng chõu
khố têìn tẫo súám höm lo cho cuöåc söëng, túái sûå quêåt cûúâng anh dng
bẫo vïå núi chưn rau cùỉt rưën khi kễ th xêm chiïëm búâ cội giang sún. ÚÃ
àêëy vûâa trêìn tc gêìn gi lẩi vûâa linh thiïng, nố cng chđnh lâ biïíu
tûúång cho mú ûúác ca cưång àưìng ngûúâi Viïåt, mưåt nghïå thåt quen
thåc vâ gêìn gi vúái ngûúâi nưng dên tûâ bao thïë kyã qua.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

13

KI ÏN
Ë TRUC
Á

Àưåc àấo kiïën trc nhâ úã Têy Ngun
Mưåt trong nhûäng nết àùåc trûng ca vùn hốa vêåt thïí Têy
Ngun lâ kiïën trc nhâ úã. Nhâ rưng ca cấc dên tưåc Bana vâ Sïàùng
àûúåc coi lâ biïíu tûúång àùåc trûng ca Têy Ngun.

Hịnh ẫnh thûúâng thêëy lâ nhûäng mấi nhâ hịnh lûúäi rịu hóåc mấi
trôn cao hâng vâi chc mết, chó hoân toân lâm bựỗng tre nỷỏa vaõ laồt
buửồc. Kùởt cờởu caõng lùn cao câng nhỗ lẩi àôi hỗi ngûúâi thúå dûång nhâ
phẫi hïët sûác khếo lếo múái khưng àïí xẫy ra tai nẩn. Tranh dng àïí lúåp
khưng àấnh thânh têëm mâ àûúåc ngûúâi lúåp nùỉm lẩi thânh tûâng nùỉm,
kïët húåp vúái nhau rêët phùèng phiu, khưng cêìn cố lẩt båc mâ àún giẫn
chó lâ bễ gêåp àêìu nhûäng nùỉm tranh qúåp vâo nhûäng chiùởc rui meõ.
Caỏc tờởm liùởp, vaỏch, ờỡu hửỡi bựỗng tre nûáa... àûúåc cấc nghïå nhên
tẩo nïn nhûäng àûúâng nết hoa vùn trang trđ dây àùåc rêët àưåc àấo.
Cố thïí phên biïåt sûå khấc nhau ca nhâ rưng Jrai, Bana vâ
Sïàùng bựỗng caỏch xem xeỏt ửồ cong cuóa voõm maỏi, nhờởt laõ nhỷọng hũnh
trang trủ gheỏp bựỗng nỷỏa hoựồc bựỗng gửợ trïn àónh nốc. Nhâ sân dâi ca
ngûúâi ïàï, theo trûúâng ca sûã thi Àam San, cố thïí "dâi mưåt húi ngûåa
chẩy", hóåc "dâi nhû mưåt tiïëng chiïng". Hïå thưëng xâ dổc, gưìm toân
nhûäng cêy gưỵ to mưåt vông tay ưm, dâi túái hâng chc mết àûúåc dng
rịu gổt nhùén àïën bống lấng, kï gấc lïn nhau khưng cố àinh mâ vêỵn
àûáng vûäng hâng chc nùm giûäa cao ngun lưång giố.
Thêåm chđ nïëu cêy khưng à àưå dâi ca nhâ thị cng khố mâ tịm
ra àiïím ghếp nưëi giûäa hai thên gưỵ. Trong nhâ dâi ca ngûúâi ïàï cố
mưåt hiïån vêåt khưng thïí thiïëu. Àố lâ chiïëc ghïë dâi (kpan) àïí caác nghïå



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

14

nhên ngưìi khi àấnh chiïng. Chiïëc kpan nây àûúåc lâm tûâ ngun mưåt
thên cêy cưí th lúán, cố thïí dâi àïën hún 10 mết, rưång tûâ 0,60 àïën 0,80
mết. Mưåt àêìu thên ghïë cong lïn nhû hịnh dấng mi thuìn, chên ghïë

liïìn vâo thên, khưng hïì cố àc, gấ. Nhûäng chiïëc Kpan àiït (ghïë nhỗ)
cng vỳỏi chiùởc Jhỷng (giỷỳõng nựỗm cuóa riùng ửng chuó nhaõ), cuọng bựỗng
caó mửồt thờn gửợ liùỡn nhau nhỷ thùở vaõ nhûäng bưå chiïng, chế qu lâm
nïn biïíu tûúång ca sûå giâu cố vâ sang trổng ca mưåt gia àịnh ïàï.
Ngûúâi Jrai vng A Yun Pa thûúâng dûång nhâ sân cố hïå thöëng
chên cöåt to lïnh khïnh, phuâ húåp vúái àùåc àiïím thiïn nhiïn 6 thấng
mûa vâ miïìn sưng nûúác bao quanh. Ngûúâi Lâo vng bn Àon (Àùỉc
Lùỉc) côn lúåp nhâ bựỗng haõng trựm maónh gửợ nhoỏm 1 xùởp lỳỏp lùn nhau,
mửợi maónh to bựỗng mửồt viùn gaồch.
Nhỷọng tờởm "ngoỏi gửợ" nây àậ tưìn tẩi hâng trùm nùm, trong sûå
khùỉc nghiïåt ca mûa nùỉng cao ngun. Hâng cưåt, nhêët lâ cưåt chđnh
ca gian àêìu tiïn, hay xâ ngang úã hâng hiïn, xâ ngang àêìu tiïn trong
nhâ rưng, nhâ sân, lâ núi àïí nghïå nhên thïí hiïån trđ tûúãng tûúång bay
bưíng, vúái nhûäng hịnh khùỉc nưíi cấc loẩi th rûâng (hûúu, voi, cheo,
thỗ...), thy sẫn (thìng lìng, ra, cấ... ), chim mng, hịnh mùåt
trùng, mùåt trúâi, nhûäng àûúâng nết hoa vùn ch àẩo thûúâng thêëy xët
hiïån trong thưí cêím ca tûâng dên tưåc...
ÚÃ vng ngûúâi Bana, Chùm tẩi huån Vên Canh, tónh Bịnh Àõnh
côn cố mưåt loẩi phïn dng àïí lốt sân nhâ rêët àùåc biïåt. Àố lâ nhûäng
thỗi gưỵ hóåc mẫnh nûáa dây nhỗ nhû àêìu ngốn chên cấi àûúåc nưëi vúái
nhau thânh têëm theo cấch khúáp tûâng mẫnh lẩi, gấc lïn cấc thanh
dêìm gưỵ sân nhâ. Trïn sân cố trẫi chiïëu úã chưỵ múâi khấch ngưìi, hóåc
chưỵ nghó ngúi ca ch nhâ...
Gêìn àêy, úã mưåt sưë vng dên tưåc Têy Ngun cố àúâi sưëng kinh tïë
phất triïín àang rưå lïn phong trâo xêy dûång nhâ theo kiïíu biïåt thûå
trong cấc bn lâng. Tuy nhiïn, cng cố mưåt sưë bn ïàï, àiïín hịnh
nhû bn Àinh, xậ Dliï Mưng, huån Cû M'Gar, tónh Àùỉc Lùỉc, bâ con
vêån àưång gêìn nhû cẫ thưn laâm nhaâ xêy nhûng theo kiïën truác nhaâ saân

NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

15

truìn thưëng, rêët sấng tẩo. Song kiïën trc nhâ biïåt thûå àang dêìn trúã
nïn phưí biïën trong cưång àưìng Têy Ngun. Cố mưåt nhâ dên tưåc hổc
ngûúâi Nga àậ nối: "Àïën cấc vng sêu, vng xa ca Têy Ngun, tưi
khêm phc viïåc tưí chûác àiïìu kiïån söëng rêët thöng minh, rêët phuâ húåp
vúái thiïn nhiïn vâ mưi trûúâng ca bâ côn".
Viïåc àêìu tû gịn giûä nhûäng nết àưåc àấo àùåc trûng trong Kiïën
trc nhâ úã truìn thưëng ca ngûúâi Têy Ngun trong hiïån tẩi sệ lâ
mưåt viïåc lâm rêët cố giấ trõ vùn hốa, gốp phêìn khưng nhỗ cho viïåc gịn
giûä bẫn sùỉc vùn hốa vêåt thïí ca àưìng bâo cấc dên tưåc Têy Ngun.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

16

Thấnh àõa M Sún - Di sẫn vùn hốa àùåc
sùỉc ca nïìn vùn minh Chùm-Pa
Thung lng lâng M Sún (thåc huån Duy Xun, tónh Quẫng
Nam) nựỗm ỳó phủa nam mửồt oaồn trung lỷu sửng Thu Bưìn, cố bïì
ngang 1.000 mết, chiïìu dâi 1.800 mết. Vâo thïë k IV, vua nûúác
Chùm-pa lâ Bla-dra-xvac àậ chổn núi àêy àïí xêy dûång mưåt thấnh
àûúâng thúâ cấc võ thấnh ÊËn Àưå giấo. Cấc triïìu vua kïë tiïëp àậ xêy dûång
thïm àïìn thấp, lùng mưå cho àïën thïë k X.

Khi kinh àư Chùm-pa chuín vâo Trâ Bân (Quẫng Ngậi) thi úã
M Sún vêỵn côn nhûäng cưng trịnh tiïëp tc àûúåc xêy cêët cho àïën thïë
k thûá Xll. Tïn tíi vûúng hiïåu, cưng tđch ca cấc võ vua vâ cấc quan
cố cưng xêy dûång hïå thưëng àïìn thấp nây àïìu cố bia khùỉc ghi vâ dûång
tẩi cấc lùng úã M Sún. Bïn cẩnh viïåc thúâ thêën ÊËn Àưå Giấo, thung
lng M Sún côn lâ núi thúâ cấc vûúng tưåc Chùm- pa. Vị vêåy, cấc nhâ
sûã hổc Phấp gổi núi àêy lâ "Thấnh àõa M Sún" hay "Thung lng cấc
triïìu vua".
Khu di tđch M Sún lâ mưåt cưng trịnh kiïën trc vâo loẩi àểp ca
thïë giúái. Àố lâ mưåt tưíng thïí bao gưìm mưåt ngưi àïìn chđnh gổi lâ Kalan
(tiïëng Chùm). Bao quanh Kalan cố nhûäng ngưi thấp nhỗ, nhûäng cưng
trịnh ph vâ tûúâng râo. Chđnh àiïån ca ngưi àïìn Kalan lâ mưåt cùn
phông hểp hịnh vng cố mấi chốp nhổn, núi àêy thúâ hịnh tûúång ca
mưåt võ thêìn hóåc mưåt bưå Linga-Yoni.
Kalan cố ba phêìn: Àïë thấp tûúång trûng cho thïë giúái trêìn tc;
thên thấp tûúång trûng cho thïë giúái têm linh; mấi thấp tûúång trûng
cho thïë giúái thêìn linh. Kalan tûúång trûng cho tiïíu vuä truå linh thiïng
cuãa thïë giúái.



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

17

Cấc àïìn thấp úã M Sỳn ùỡu ỷỳồc xờy bựỗng gaồch nung oó, kùởt
cờởu theo hịnh tûá giấc. Gẩch ca ngûúâi Chùm nung nhể, khưng cûáng
lùỉm, cố nhiïìu quy cấch khấc nhau. Nhûäng ngưi thấp xờy bựỗng gaồch
khửng coỏ maồch hửỡ, gheỏp vỳỏi nhỷọng maóng trang tr ủ bựỗng sa thaồch nhỷ
khung cỷóa, truồ cỷóa, lanh tư... àûáng vûäng qua nhiïìu thïë k àậ nối lïn

tâi nùng sûã dûång gẩch ca dên tưåc Chùm xûa kia.
Mùåt ngoâi tûúâng ca àïìn thấp àïìu chẩm nưëi nhiïìu hịnh ngûúâi
mùåt qu hay àưång vêåt hïët sûác tinh tïë. ÚÃ àêy, thấp lúán nhêët cố chiïìu
cao trïn 20 mết, chên thấp mưỵi cẩnh 13 mết. Mấi thấp cố nhiïìu têìng
chưìng lïn nhau, câng lïn cao câng nhỗ vâ àónh cao nhêët cố hịnh àâi
sen.
Xung quanh ngưi thấp lúán cố bưën ngổn thấp nhỗ úã bưën gốc, àậ
tẩo thïm bïì thïë cho thấp lúán. ÚÃ trong thấp cố tûúång cấc thờỡn bựỗng
aỏ, luỏc ờỡu coỏ nhiùỡu pho tỷỳồng ỷỳồc uỏc bựỗng vaõng. Ngoaõi ra, coõn coỏ
nhiùỡu caỏc vờồt thỳõ bựỗng vâng, bẩc, ngổc, ngâ. Tûúång thúâ àûúåc à ùåt úã
têìng dûúái cng, cấc têìng thấp úã giûäa rưỵng, cấc têìng nhỗ trïn àónh
thấp xêy àùåc. Nhûäng tûúång àấ cố giấ trõ ca hïå thưëng àïìn thấp úã M
Sún àậ bõ ngûúâi Phấp trûúác àêy mang ài têët cẫ.
Cấc àïìn thấp úã M Sún àïìu àûúåc xêy bấm theo hai bïn búâ mưåt
dông sëi nhỗ chẫy tûâ nam lïn bùỉc, rưìi àưí vâo sưng Thu Bưìn. Nhûäng
ngưi àïìn thấp àûúåc xêy dûång tûâ thïë kyã Vl, Vll vaâ Vlll - thúâi k thõnh
vûúång ca vûúng qëc Chùm- pa lâ nhûäng ngưi àïìn thấp àểp nhêët
àïìu úã vïì phđa nam hai bïn sëi. Ngưi àïìn thúâ thêìn Xi-va hiïån nay
vêỵn côn bûác tûúång thêìn mûúâi tay àang ma trïn bïå hịnh khưëi lêåp
phûúng, trûúác mùåt ph phc con bô àûåc Nan-din mâ võ thêìn nây
thûúâng cûúäi.
Lêìn àêìu tiïn, vâo nùm 1885, mưåt toấn qn Phấp àậ àïën vng
nây vâ phất hiïån thung lng M Sún. Nùm 1899, cấc nhâ khẫo cưí hổc
ngûúâi Phấp lâ cấc ưng Phi-nư, La giưng-ki-e vâ Hùng-ri-pac-mùngchi-ï, sau khi tiïën hânh khẫo cûáu àậ xấc àõnh niïn àẩi ca cấc cưng
trịnh.



NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

18

Nùm 1903-1904, thïm mưåt sưë cưng trịnh àûúåc tiïëp tc phất
hiïån, lïn túái hún 70 cưng trịnh kiïën trc, nhûng àïën nay côn 20 thấp
vâ nhiïìu tấc phêím àiïu khùỉc côn giûä àûúåc vễ ban àêìu.
Rộ râng, M Sún lâ mưåt qìn thïí di tđch quan trổng nhêët vïì
nghïå thåt kiïën trc vâ tưn giấo ca vûúng qëc Chùm-pa trûúác àêy,
hưåi à hai tiïu chín mang giấ trõ toân cêìu. Khu di tđch M Sún àiïín
hịnh cho sûå giao lûu, hưåi nhêåp giûäa vùn hốa bẫn àõa ca dên tưåc
Chùm vâ nhûäng giấ trõ tiïëp thu vùn hốa bïn ngoâi, nhêët lâ nghïå
thåt vâ kiïën trc ÊËn Àưå, mùåt khấc phẫn ấnh sinh àưång nïìn vùn hốa
Chùm-pa trong lõch sûã vùn hốa Àưng Nam Ấ.
Hiïån nay, nhâ trûng bây M Sún àậ múã cûãa thûúâng xun àïí
àốn du khấch trong vâ ngoâi nûúác àïën tham quan mưåt khu di tđch k
vơ, mưåt di sẫn vùn hốa thïë giúái àậ àûúåc UNESCO cưng nhêån.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

19

Kiïën trc lâng Viïåt Nam
Nïìn vùn hoấ Viïåt Nam àûúåc tẩo dûång trïn cú súã ca nïìn vùn
minh nưng nghiïåp. Cåc sưëng ca ngûúâi Viïåt Nam gùỉn bố vúái lâng
quấn qụ hûúng. Hịnh ẫnh lâng qụ Viïåt Nam cố lu tre xanh, cố mấi
nhâ tranh, cố ngûúâi cây cêëy àậ trúã nïn rêët thên thåc trong têm hưìn
ngûúâi Viïåt Nam.
Tûâ rêët xa xûa, ngûúâi nưng dên Viïåt Nam xem lâm nhâ lâ mưåt

trong 3 viïåc lúán ca cåc àúâi: Têåu trêu, lêëy vúå, lâm nhâ vâ cố an cû
múái lẩc nghiïåp, àiïìu àố cố nghơa lâ chưỵ úã cố ưín àõnh múái lo àûúåc sûå
nghiïåp. Quan niïåm êëy àïën nay vêỵn tưìn tẩi, vị vêåy, khi trûúãng thânh
ai ai cng lo cho mịnh mưåt chưỵ úã, mưåt cú ngúi riïng. Àậ bao àúâi nay
kiïën trc úã nưng thưn Viïåt Nam ln àưìng nghơa vúái nết vùn hoấ
lâng, xậ.
Lêåt lẩi nhûäng trang sûã ca ngânh kiïën truỏc Viùồt Nam, ngỷỳõi ta
thờởy rựỗng kiùởn truỏc Viùồt Nam ra àúâi rêët súám, cố thïí àậ xët hiïån tûâ
thúâi vua Hng dûång nûúác, cấch nay khoẫng 4000 nùm. Lâng xốm
cng xët hiïån vâo thúâi k nây. Ngûúâi Viïåt cưí lc bêëy giúâ àậ biïët b ùỉc
gưỵ lâm nhâ àïí trấnh hưí sối. Trïn cấc trưëng àưìng cố thïí thêëy 2 loẩi
hịnh nhâ sân ch ëu lâ nhâ sân hịnh thuìn vâ hịnh mai ra.
Theo cấc nhâ kiïën trc cho rựỗng laõng xaọ Viùồt Nam coỏ tủnh quờỡn
thùớ cao, coỏ kiïíu kiïën tr c àún giẫn nhể nhâng ph húåp vúái khđ hêåu vâ
têåp quấn ca ngûúâi Viïåt Nam. Lâng luửn ỷỳồc bao quanh bựỗng
nhỷọng luyọ tre xanh, sau luyọ tre xanh àố lâ nhûäng mấi nhâ tranh êëm
cng, cûu mang che chúã cho con ngûúâi.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

20

Hêìu hïët cấc nhâ nưng thưn àiïín hịnh àïìu xêy dûång theo kiïíu cố
dậy nhâ trïn vâ dậy nhâ ngang thûúâng lâ ba gian hai chấi. Cố sên
trûúác, vûúân sau dân hoa cêy cẫnh. Bao quanh nhâ lâ hâng râo cc
têìn, hay hâng hoa dêm bt. Cố gia àịnh mâ ch nhâ lâ ngûúâi nho nhậ
thđch cåc sưëng thanh tao thị hổ chau chët hâng râo cêy xanh rêët

cêín thêån. Ngây ngây cùỉt tóa, chùm soỏc nhỷ mửồt thuỏ vui nhựỗm trang
trủ thùm cho phờỡn ngoâi ngưi nhâ êëm cng, lõch lậm.
Trûúác àêy, khi cåc sưëng c a ngûúâi nưng dên côn khố khùn, gia
àịnh naõo xờy sờn, boỏ heõ bựỗng gaồch Baỏt Traõng, trửỡng bïn nhâ mưåt gưëc
mđt chơu quẫ - àûúåc coi lâ mưåt gia àịnh nưng thưn giâu cố. Ngưi nhâ
ca gia àịnh Ch tõch Hưì Chđ Minh àang àûúåc bẫo tưìn gịn giûä tẩi
lâng Kim Liïn, huån Nam Àân, tónh Nghïå An, vêỵn giûä ngun nết
kiïën trc àiïín hịnh ca mưåt ngưi nhâ nưng thưn Viïåt Nam nhû thïë.
Xûa hêìu hïët caỏc nhaõ ùỡu ỷỳồc laõm bựỗng tranh tre nỷỏa laỏ, gưỵ.
Nay, trong thúâi àẩi cố tưëc àưå àư thõ hoấ nhanh, thị nhiïìu lâng
qụ Viïåt Nam àậ biïën àưíi cố nhûäng dậy phưë trong lâng; phong cấch
xêy dûång cng theo kiïën trc àư thõ múái.
Nhâ úã ca ngûúâi nưng dên Viïåt Nam úã cấc vng khấc nhau cng
cố nhûäng nết àùåc trûng khấc nhau. Nïëu ai cố dõp ài dổc chiïìu dâi àêët
nûúác, hùèn sệ rêët th võ khi thêëy rựỗng nhaõ cỷóa laõng maồc ỳó Viùồt Nam
tuy bũnh dừ, dên dậ nhûng khưng vng nâo giưëng vng nâo. Àiïìu àố
xët phất tûâ àiïìu kiïån vâ hoân cẫnh sưëng ca tûâng vng, phẫn ấnh
cẫ têm tđnh ca con ngûúâi ca vng àố.
Nam bưå đt cố bậo tưë, lẩi nhiïìu kïnh rẩch, con ngûúâi phẫi dưìn sûác
vâo chùm cht ghe xìng vaâ vûúân tûúåc, nhaâ cûãa rêët àún sú. Mêëy cêy
que lâm cưåt, lâm kêo, mưåt đt lấ dûâa nûúác vûâa lúåp mấi vûâa thûng vấch.
Lïn Têy Ngun, nùỉng lûãa, mûa ngân, mấi nhâ àûúåc lâm theo
kiïíu nhổn vt, kêo cưåt vûäng chậi, hoa vùn vâ tûúång gưỵ trang trđ cho
nhâ ca ngûúâi sưëng vâ nhâ mưì ca ngûúâi chïët.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

21

Vng miïìn Trung Viïåt Nam cất trùỉng, àêët sỗi, giố Lâo, mûa
nhiïìu, bậo lùỉm nïn mấi nhâ thêëp. Mấi lúåp dây, cưåt lúán. Chên cưåt kï
àấ tẫng, mưång mẩng chùỉc chùỉn nhû àc, nhâ cố thùớ khiùng i nỳi
khaỏc maõ khửng hỷ hoóng.
ửỡng bựỗng Bựổc bưå lâ vng àêët cưí, lâng cưí. Nhâ cûãa thûác àûúåc
truìn thưëng cha truìn con nưëi rêët rộ. Nhâ ngối, sên gẩch, cêy mđt,
tûúâng vưi lâ mưåt cưng thûác àïí con ngûúâi à n têm cho àúâi mịnh vâ
cho con chấu àúâi sau.
Lïn Têy Bùỉc, Viïåt Bùỉc xa biïín gêìn rûâng, sùén mûa nhûng đt bậo
nïn nhâ sân cao, mấi doậng, lúåp ngối mấng (thûá ngối xïëp tiïëp vâo
nhau khửng cờỡn raõng buửồc). Hoựồc lỳồp bựỗng nhỷọng maóng gửợ pú mu, gưỵ
hoâng la chễ mỗng. Hêìu nhû nhâ nâo cng cố mưåt hâng râo nûáa vốt
nhổn cao vêy quanh àïí chưëng th dûä.
ÚÃ Hụë, ngoâi thânh quấch, thị nhâ cûãa cố mưåt nết rêët àùåc trûng
mang tđnh cấch Hụë - àố lâ nhâ vûúân. Kiïën trc nhâ vûúân Hụë àưåc
àấo àậ lâm phong ph thïm cho bûác tranh kiïën truác Viïåt Nam.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

22

Kiïën trc àưåc àấo ca Ph Giây
Tûâ Nam Àõnh, qua nhûäng cấnh àưìng xanh mûúát, xen lêỵn rùång
thưng ngt ngân àïën huån V Bẫn, rệ phẫi, àoẩn àûúâng ngùỉn dêỵn ta
àïën vúái qìn thïí di tđch vùn hốa Ph Giây. Cêëu trc Ph Giây gưìm

Tiïn Hûúng, ph Vên Cất, lùng cha, àïìn thúâ L Nam Àïë, cha Linh
Sún... cấc di tđch mang tđnh chêët thúâ thêìn linh nưng nghiïåp.
Ph Tiïn Hûúng vâ ph Vên Cất nựỗm ỳó bũa laõng trong khoaóng
khửng gian vỷõa thoaỏng aọng lẩi vûâa gúåi lïn trong lông du khấch sûå
trêìm mùåc.
Trûúác khi bûúác vâo tiïìn sẫnh ca Ph Tiïn Hûúng ta gùåp mưåt
giïëng trôn mang nghơa tûå thy àïí tûå phc. Giûäa giïëng lâ mưåt àêët
lâm núi cùỉm cúâ. Qua khoẫng sên rưång, du khấch gùåp hïå thưëng nghi
mưn tr. Àịnh tr cố gùỉn hịnh lên.
Tiïëp àố lâ ba phûúng àịnh dân hâng ngang bao gưìm Phûúng du
Nhâ bia vâ trưëng, Nhâ bia vâ chiïng. Mưỵi tôa àïìu bưë trđ hai têìng vúái
tấm mấi cong cên xûáng. Tûâ Phûúng du ài xëng, qua hai hïå thưëng
bêåc àấ xen giûäa vâ bưën con hưí hûúáng àêìu chêìu ph.
Vûúåt qua núi nây, du khấch khưng khỗi ngúä ngâng khi gùåp mưåt
àûúâng bao lất àấ ưm lêëy hưì bấn nguåt. Phđa trûúác hửỡ coỏ mửồt bỷỏc
bũnh phong to lỳỏn bựỗng aỏ thiùởt kïë theo kiïíu cën thû sûâng sûäng
trong khưng gian. Bûác thû àấ mang nhûäng nết hoa vùn khấ cưng phu,
àêåm nết bẫn sùỉc dên tưåc. Nưëi hai bïn lâ hâng lan can àấ tûâng quậng
bưí tr, phđa trong cố hai cêìu nûúác lất àấ vúái hai con rưìng cìn cån
hûúáng lïn chêìu vâo cûãa ph.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

23

Khấc vúái Tiïn Hûúng, ph Vờn Caỏt nựỗm trong khửng gian ờởm
cuỏng. Muõa hoa gaồo núã, ph Tiïn Hûúng chịm trong mâu hoa àỗ thùỉm

ca cêy gẩo. Ài sêu hún, khấch hânh hûúng gùåp Ng Mưn, núi àùåt
nhûäng têëm bia àấ cưí.
Trïn nùm cưíng lâ nùm tôa lêìu, ba tôa giûäa kïët thânh Tam Sún.
Trïn nốc tr lâ nhûäng con phûúång kiïíu àấ lêåt mang àêåm nết phong
cấch kiïën trc truìn thưëng.
Nưëi liïìn vúái Ng Mưn lâ Nghi Mưn ca àïìn thúâ L Nam Àïë (bïn
phẫi) vâ Tam Quan ca cha (bïn trấi). Àiïån chđnh gưìm ba lúáp. Tôâ
Tiïìn Bấi bẫy gian rûåc rúä sún son thiïëp vâng, vúái nết chẩm khùỉc hưí
ph cưng phu, hịnh rưìng àûúåc tẩc úã nhiïìu tû thïë sưëng àưång.
Bïn cẩnh long, ly, quy, phûúång côn cố hổa tiïët cânh tuâng, caânh
truác, caânh mai, thanh tao, caânh truác quên tûã. Têët cẫ nhûäng chi tiïët
àố liïn kïët lẩi trong mưåt cưng trịnh kiïën trc vûâa thïí hiïån tđnh cưång
àưìng ca dên töåc v ûâa thêëy àûúåc mong muöën hûúáng túái "chên, thiïån,
myä" cuãa cha öng ta. Bêëy nhiïu thöi cuäng à àïí minh chûáng sûå tâi
hoa, àiïåu nghïå ca ngûúâi thúå thânh Nam. Ngoâi ra, trong ph Vên
Cất côn bẫo tưìn nhiïìu sêåp, nhang ấn, bâi võ, ngai, kiïåu tûâ àêìu thïë k
XVIII.
Cng vúái hai ph, lùng bâ Liïỵu Hẩnh àûúåc xêy vâo nùm 1938,
nùm giûäa cấnh àưìng thưn Tiïn Hûúng trïn mưåt gô àêët cao vúái nùm
vông tûúâng bao bổc. Hûúáng chđnh ca cûãa lùng lâ hûúáng têy, cấc phđa
côn lẩi àïìu cố cûãa, cấc cûãa àïìu cố bưí tr, mưỵi mùåt tûúâng cố bưën cưåt
àưìng tr vng cao bựỗng nhau, hai cửồt chủnh coỏ khựổc cờu ửởi ỳó ba
mùåt, hai cưåt phđa ngoâi cố khùỉc cêu àưëi úã hai mùåt. Trïn cng lâ lùng
mưå xêy hịnh bất giấc vúái àưì hịnh bất quấi, chung quanh cố àûúâng
viïìn lâm nưíi bêåt 60 bp sen.
Hưåi t têët cẫ nhûäng giấ trõ vùn hốa àậ ra àúâi vâ tưìn tẩi qua
nhiïìu thïë k, di tđch Ph Giây gốp phêìn lâm phong ph thïm kho
tâng nghïå thåt kiïën trc truìn thưëng Viïåt Nam.

NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

24

HƯIÅ HOA
Å - ÀI ÏU KHC
ặ

Tỷỳồng gửợ Voọ Lựng
Neỏt ựồc biùồt laõ ngỷỳõi laõm tỷỳồng khưng cêìn nhịn mêỵu, khưng
mưåt nết phấc chị mâ hoân toân lâm theo trđ nhúá. Dûúái bân tay ngûúâi
thúå Vộ Lùng hiïån ra nhûäng àûác ưng p hûúng phi, àêìy àùån nhûäng phêåt
baâ Quan Êm phuác hêåu, tûâ bi, nhûäng tûúång cư tûúi tónh sùỉc sẫo,
nhûäng ưng thiïån hiïìn lânh, nhûäng ưng ấc dûä túån...
Nghïì lâm tûúång Phêåt úã Viïåt Nam cố tûâ thïë k XVI vâ àậ xët
hiïån nhiïìu lâng chun lâm nghïì tûúång gưỵ, nhûng nưíi tiïëng hún cẫ
vêỵn lâ lâng Vộ Lùng, xậ Dên Hoâ huån Thanh Oai (Hâ Têy), cấch
Hâ Nưåi khoẫng 22 km ài theo àûúâng qëc lưå 22.
Tûâ nhûäng khc gưỵ trúã thânh nhûäng pho tûúång linh thiïng toẩ úã
cấc cha phẫi qua nhiïìu cưng àoẩn tó mó, cưng phu. Tu theo kđch
thûúác ca pho tûúång mâ cùỉt gưỵ, cố khi phẫi chùỉp 2, 3 maónh mỳỏi
thaõnh. Caỏc tỷỳồng hờỡu hùởt ỷỳồc laõm bựỗng gưỵ mđt. Dên lâng àïën bêy
giúâ vêỵn côn truìn lẩi vïì sûå tđch cêy mđt thûúâng àûúåc trưìng trong
cha - hoấ thên ca mưåt ngûúâi sưëng cố têm, thu chung àûúåc cấc võ
Phêåt àưå trị. Gưỵ mđt dng lâm tûúång khưng nhûäng mïìm, mâ côn
khưng mưëi mổt, khưng nûát nễ mâ lẩi cố mi thúm.
Nết àùåc biïåt lâ ngûúâi lâm thúå khưng cêìn nhịn mêỵu, khưng mưåt
nết phấc chị mâ hoân toân lâm theo trđ nhúá. sau khi sêëy khư, tûúång
àûúåc àấnh bống, dng "khô" sûãa sang cho àûúâng nết thïm sùỉc sẫo,

mïìm mẩi, rưìi múái àïën cưng àoẩn sún.




NGHÏÅ THÅT TRUÌN THƯËNG VIÏÅT NAM

25

Trûúác khi sún tûúång àûúåc boỏ mửồt mửồt lỳỏp moóng bựỗng sỳn ta
chửồn vỳỏi ờởt sết vâ mn cûa. Mưỵi bûác tûúång thûúâng àûúåc quết mûúâi
lêìn sún ta.
Cëi cng lâ viïåc tẩo dấng cho bûác tûúång. Àêy lâ phêìn àôi hỗi
k thåt vâ m thåt cao, cẫ bđ quët nhâ nghïì nûäa, vị lâm sao àïí
cấc pho tûúång trúã nïn cố hưìn. Trûúác khi dng sún, cấc phêìn ca tûúång
thûúâng àûúåc thïëp vâng hóåc bẩc. Àưå trong ca sún, àưå bống ca kim
loẩi tẩo mêìu sùỉc àưåc àấo, ống ẫ.
Dûúái bân tay ngûúâi thúå Vộ Lùng hiïån ra nhûäng àûác ưng phûúng
phi, àêìy àùån, nhûäng Phêåt bâ Quan Êm phc hêåu, tûâ bi nhûäng tûúång
cư tûúi tónh, sùỉc sẫo, nhûäng ưng Thiïån hiïìn lânh nhûäng ưng ấc dûä
túån... Sẫn phêím ca lâng àûúåc cung cêëp cho nhiïìu cha úã cấc tónh.
Tûúång gưỵ Vộ Lùng côn àûúåc xët khêíu sang Thấi Lan, Trung Qëc,
Àâi Loan vâ cấc bẩn hâng ûa chång.