Cảm nhận về đoạn thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm

Đề bài: Cảm nhận về đoạn thơ Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm
Bài Làm
Chương Đất Nước trích trong trường ca Mặt đường khát vọng là sự cảm của Nguyễn Khoa
Điềm về vai trò và những hy sinh to lớn của nhân dân trong công cuộc dựng nước và giữ
nước lâu dài của dân tộc. Cũng như những nhà thơ trẻ tiêu biểu của thời kỳ chống Mĩ,
Nguyễn Khoa Điềm đã thể hiện những suy ngẫm của mình về nhân dân thơng qua những trải
nghiệm của chính bản thân mình. Tư tưởng "Đất nước của nhân dân, Đất nước của ca dao
thần thoại" là tư tưởng chủ đạo, chi phối cả nội dung và hình thức chương V của bản trường
ca này.
Tư tưởng chủ đạo nói trên được Nguyễn Khoa Điềm thể hiện bằng một hình thức thơ trữ tình
- chính luận. Cái lý lẽ mà tác giả đưa ra nhằm thuyết phục người đọc thật giản dị: Không
phải ai khác mà chính nhân dân - những người vơ danh - đã kiến tạo và bảo vệ, giữ gìn đất
nước, đã xây dựng nên những truyền thống văn hóa, lịch sử hàng ngàn đời của dân tộc. Lý lẽ
ấy nhà thơ không phát biểu một cách khô khan, trừu tượng mà bằng hình ảnh gợi bằng giọng
thơ sơi nổi tha thiết của mình. Thơng qua những vần thơ kết giữa cảm xúc và suy nghĩ, trữ
tình và chính luận, Nguyễn Khoa Điềm muốn thức tỉnh ý thức, tinh thần dân tộc, tình cảm
gắn bó với nhân dân, đất nước thế hệ trẻ trong những năm chống Mĩ.
Mượn hình thức trị chuyện tâm tình với một người con gái yêu thương, kết cấu chương V
của bản trường ca có vẻ phóng túng, tự do, nhưng từ trong chiều sâu của cảm hứng của mỗi
phần vẫn bám rất chắc vào tư tưởng cốt lõi: Đất nước nhân dân. Tư tưởng đó được nhà thơ
thể hiện cụ thể, sinh động và được triển trên các bình diện: trong chiều dài của thời gian (thời
gian đằng đẵng) và bề dày của truyền thống văn hoá, phong tục, tâm hồn và tính cách dân
tộc. Ba phương diện ấy gắn bó, hồ quyện, thống nhất chặt chẽ với nhau trong một "hệ quy
chiếu". Đất nước của nhân dân vốn là linh hồn của cả bài thơ.
Cả chương V của bản trường ca Mặt đường khát vọng như được bao bọc bởi khơng khí của
văn hố dân gian. Nguyễn Khoa Điềm đã sử dụng rộng rãi và linh hoạt các chất liệu của văn
hoá dân gian, từ ca dao, tục ngữ đến truyền thuyết, cổ tích, từ phong tục tập quán đến thói
quen sinh hoạt trong đời sống hằng ngày của nhân dân. Những chất liệu ấy đã tạo nên một


thế giới nghệ thuật vừa gần gũi, quen thuộc, vừa sâu xa, kỳ diệu, đủ gợi lên được cái hồn

thiêng của non sơng, đất nước. Điều đó khơng đơn thuần chỉ là thủ pháp nghệ thuật, cũng
không phải chỉ là một tiếp thu có sáng tạo văn học dân gian. Có thể nói, tư tưởng Đất nước
của Nhân dân là tư tưởng chủ đạo của bài thơ - đã thấm nhuần từ quan niệm đến cảm xúc, từ
hình tượng đến chi tiết nghệ thuật của bài thơ.
Phần đầu của bài thơ này, có thể xem là một định nghĩa về đất nước. Cố nhiên là định nghĩa
theo cách riêng của thơ, được phát biểu thơng qua những hình tượng cụ thể, sinh động, đầy
gợi cảm.
Đất nước trước hết không phải là một khái niệm trừu tượng mà là những gì rất gần gũi, thân
thiết, ở ngay trong cuộc sống bình dị của mỗi con người: Đất nước hiện hình lên qua những
lời kể chuyện của mẹ, qua "miếng trầu bây giờ bà ăn", qua cái kèo, cái cột, qua hạt gạo
miếng cơm ta ăn hàng ngày.
Đất nước không phải là cài gì xa lạ mà ở ngay trong máu thịt của anh và em:
Trong anh và em hơm nay
Đều có một phần Đất Nước
Nguyễn Khoa Điềm đã nói lên được sự gắn bó máu thịt giữa số phận cá nhân với vận mệnh
chung của cộng đồng, của đất nước. Đó là tư tưởng chung của thời đại khi mà vấn đề dân tộc
nói lên như một vấn đề khác. Trách nhiệm, bổn phận đối với đất nước không phải là cái gì
khác mà cũng chính là trách nhiệm đối với chính bản thân mình:
Em ơi em Đất Nước là máu xương của mình
Phải biết gắn bó và san sẻ,
Phải biết hố thân cho dáng hình xứ sở,
Làm nên Đất Nước mn đời.
Đất nước cịn được hình thành từ những truyền thống lịch sử, văn hoá, phong tục hàng ngàn
đời của dân tộc. Nhà thơ đã khai thác ý nghĩa các thành tố Đất Nước trong mối quan hệ với


không gian và thời gian, với lịch sử và hiện ta. Chiều sâu của lịch sử, truyền thông, phong
tục và văn hoá của đất nước được gợi lên từ huyền thoại Lạc Long Quân và u Cơ, từ truyền
thuyết Hùng Vương với ngày giỗ tổ, từ những câu ca dao quen thuộc, ở đây, đất nước được
cảm nhận như là sự thống nhất của các phương diện truyền thống, văn hoá, phong tục rất

thiêng liêng song cũng rất gần gũi với cuộc sống của mỗi con người. Những giá trị tinh thần
bền vững ấy của đất nước đã gắn liền với quá khứ, hiện tại với tương lai, được nuôi dưỡng
qua các thế hệ:
Những ai đã khuất,
Những ai bây giờ,
Yêu nhau và sinh con đẻ cái,
Gánh vác phần người đi trước để lại.
Dặn dò con cháu chuyện mai sau,
Hằng năm ăn đâu nằm đâu,
Cũng biết cúi đầu nhớ ngày dỗ tổ.
Từ những quan niệm về đất nước như vậy, đến phần sau của bài thơ, tác giả tập trung làm nổi
bật tư tưởng. Đất Nước của nhân dân, chính nhân dân là người sáng tạo ra Đất Nước.
Tư tưởng đó đã dẫn đến một cách nhìn mới mẻ, có chiều sâu về địa lí, những danh lam thắng
cảnh trên khắp các miền đất nước. Những núi Vọng Phu những hòn Trống Mái, những núi
Bút non Nghiên khơng cịn là những cảnh thú thiên nhiên thuần tuý nữa, mà được cảm nhận
thông qua những cảnh ngộ, số phận của nhân dân, được nhìn nhận như là những đóng góp
của nhân dân, hố thân của những con người khơng tên, khơng tuổi: "Những người vợ chồng
cịn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu, Cặp vợ chồng yêu nhau nên hòn Trống Mái".
"Người học trị nghèo góp cho Đất Nước mình Bút non Nghiên". Cả đến "Con cóc, con gà
quê hương cũng góp cho Hạ Long thành thắng cảnh", ở đây, cảnh vật của thiên nhiên đất
nước qua cái nhìn của Nguyễn Khoa Điềm hiện lên như một phần tâm hồn, máu thịt của
nhân dân. Chính nhân dân đã tạo dựng nên đất nước này, đã đặt tên, đã ghi dấu vết cuộc đời


mình mỗi ngọn núi, dịng sơng, tấc đất này, từ những hình ảnh, những cảnh vật, hình tượng
cụ thể, nhà thơ đã "quy nạp" thành một khái quát sâu sắc:
Và ở đâu trên khắp ruộng đồng gò bãi,
Chẳng mang một dáng hình, một ao ước, một lối sống ơng cha,
Ơi Đất Nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy,
Những cuộc đời đã hố núi sơng ta.

Tư tưởng Đất nước của Nhân dân đã chi phối cách nhìn của nhà thơ khi nghĩ về lịch sử bốn
nghìn năm của đất nước. Nhà thơ không ngợi ca các triều đại, cũng khơng nói tới những anh
hùng đã được ghi lại trong sử sách mà chỉ tập trung nói tới những con người vơ danh, bình
thường, bình dị. Đất nước trước hết là của nhân dân, của những con người bình dị, vơ danh
đó:
Họ đã sống và chết
Giản dị và bình tâm
Không ai nhớ mặt đặt tên
Nhưng họ đã làm ra Đất Nước.
Họ lao động và chống giặc ngoại xâm, họ giữ gìn và truyền lại cho các thế mai sau những giá
trị văn hoá, văn minh tinh thần và vật chất của đất nước lại lúa, ngọn lửa, tiếng nói, lên xã,
tên làng đến những truyện thần thoại, những câu ca dao, tục ngữ. Mạch cảm xúc, suy nghĩ
của bài thơ cứ dồn tụ dần để cuối cùng dẫn tới cao trào, làm bật lên tư tưởng cốt lõi của bài
thơ vừa bất ngờ vừa giản dị và độc đáo:
Đất Nước này là Đất nước Nhân dân Đất Nước của Nhân dân,
Đất Nước của ca dao, thần thoại.
Đọc chương Đất Nước, có thể thấy rõ dấu ấn của vốn tri thức văn hoá nhà trường và sách vở,
sự ảnh hưởng phong cách của một nhà thơ nào đó. Tuy nhiên, đó vẫn là chương tiêu biểu và


tinh túy nhất của trường ca Mặt đường khát vọng. Bài thơ vẫn tạo nên được những rung động
âm vang trong lòng người đọc là nhờ tác giả từ những cảm xúc chân thành, từ sự trải nghiệm
của bản mà nói lên những suy nghĩ chung của cả thế hệ mình về đất nước.