Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển giáo dục và sự vận dụng ở Việt Nam hiện nay

Đại học Huế
Kỷ yếu Hội thảo Khoa học
“Bác Hồ với giáo dục”
Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ PHÁT TRIỂN GIÁO DỤC
VÀ SỰ VẬN DỤNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Nguyễn Xuân Khoát *
1. Đặt vấn đề
Sinh thời, Hồ Chí Minh đặc biệt quan tâm đến công tác phát triển giáo dục của đất
nước. Người đã có nhiều bài nói, bài viết hết sức sâu sắc và quý báu về công tác này.
Người đánh giá cao vai trò của giáo dục và người thầy trong sự nghiệp giáo dục. Người
phân tích rõ mục đích, nội dung và phương pháp giáo dục đối với từng cấp học. Đồng
thời, Người cũng xác định rõ vai trò, trách nhiệm của Đảng, chính quyền và đồn thể
các cấp đối với công tác phát triển giáo dục. Những tư tưởng đó, khơng chỉ có giá trị
trực tiếp chỉ đạo công tác phát triển giáo dục của đất nước qua các thời kỳ, mà còn
nguyên giá trị định hướng, soi đường cho cơng cuộc đổi mới căn bản tồn diện giáo
dục, đào tạo ở Việt Nam hiện nay. Bước vào giai đoạn mới, việc tiếp tục nghiên cứu,
vận dụng những tư tưởng nêu trên của Người để đề ra các giải pháp phát triển mạnh
mẽ, hiệu quả nền giáo dục định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam càng có ý nghĩa
quan trọng và cấp thiết hơn bao giờ hết.
2. Nội dung
2.1. Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển giáo dục trong cách mạng xã hội chủ nghĩa
a) Hồ Chí Minh đánh giá cao vai trị của giáo dục và người thầy giáo trong sự
nghiệp giáo dục
T
2
8

Hồ Chí Minh ln nêu cao vai trị của giáo dục, coi giáo dục vừa là tiền đề vừa là
động lực phát triển của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Người nói: “Nhiệm vụ

của giáo dục rất quan trọng và rất vẻ vang, vì nếu khơng có thầy giáo thì khơng có giáo
dục… Khơng có giáo dục, khơng có cán bộ, thì cũng khơng nói gì đến kinh tế, văn hóa.
Trong việc đào tạo cán bộ, giáo dục là bước đầu. Tuy khơng có gì đột xuất, nhưng rất
vẻ vang. Khơng có tượng đồng, bia đá, khơng có gì là oanh liệt, nhưng làm tròn nhiệm
vụ là anh hùng, anh hùng tập thể” 1.
F
1
P

P

*

PGS.TS, Khoa Kinh tế chính trị, Trường Đại học Kinh tế, Đại học Huế

1

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.184.

91


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

Tại Lớp học chính trị của giáo viên cấp II, cấp III tồn miền Bắc, ngày 13-9-1958,
Hồ Chí Minh đã chỉ rõ vai trò, nhiệm vụ của người thầy giáo trong sự nghiệp giáo dục.
Người căn dặn: “Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải
trồng người. Chúng ta phải đào tạo ra các công dân tốt và cán bộ tốt cho nước nhà.

Nhân dân, Đảng, Chính phủ giao các nhiệm vụ đào tạo thế hệ tương lai cho các cơ, các
chú. Đó là một nhiệm vụ nặng nề nhưng rất vẻ vang” 2.
F
2
P

P

Trong bài nói chuyện với cán bộ, sinh viên Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, ngày
21-10-1964, Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Thầy cũng như trò, cán bộ cũng như nhân viên
phải thật thà yêu nghề mình, thật thà yêu trường mình. Có gì vẻ vang hơn là đào tạo
những thế hệ sau này tích cực xây dựng chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản. Người
thầy giáo tốt - thầy giáo xứng đáng là thầy giáo - là người vẻ vang nhất. Dù là tên tuổi
không đăng báo, không được thưởng huân chương; song những người thầy giáo tốt là
những anh hùng vô danh. Đây là một điều rất vẻ vang. Nếu khơng có thầy giáo dạy dỗ
con em nhân dân thì làm sao xây dựng chủ nghĩa xã hội được. Vì vậy nghề thầy giáo rất
quan trọng, rất vẻ vang. Ai có ý kiến khơng đúng về nghề thầy giáo thì phải sửa chữa” 3.
3F
P

P

Ðể làm trịn sứ mệnh vẻ vang ấy, Hồ Chí Minh cho rằng, người thầy giáo phải có
phẩm chất đạo đức và năng lực sư phạm tốt. Người thương xuyên nhắc nhở: “Thầy và
trò phải luôn luôn nâng cao tinh thần yêu Tổ quốc, yêu chủ nghĩa xã hội, tăng cường
tình cảm cách mạng đối với công nông, tuyệt đối trung thành với sự nghiệp cách mạng,
triệt để tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng, sẵn sàng nhận bất kỳ nhiệm vụ nào của
Đảng và nhân dân giao cho” 4; đồng thời, “Giáo viên phải chú ý cả tài, cả đức, tài là
văn hóa, chun mơn, đức là chính trị. Muốn cho học sinh có đức thì giáo viên phải có
đức... Cho nên thầy giáo, cô giáo phải gương mẫu, nhất là đối với trẻ con” 5. Trong Đại

hội chiến sĩ thi đua toàn Ngành Giáo dục ngày 21-02-1956, Người đã ân cần căn dặn:
“Các cô, các chú là những thầy giáo, những cán bộ giáo dục đều phải luôn luôn cố
gắng học thêm, học chính trị, học chun mơn. Nếu khơng tiến bộ mãi thì sẽ khơng theo
kịp đà tiến chung, sẽ trở thành lạc hậu” 6.
F
4
P

P

F
5
P

F
6
P

P

P

b) Hồ Chí Minh xác định rõ mục đích và nội dung giáo dục xã hội chủ nghĩa ở nước ta
T
2
8

- Về mục đích của giáo dục
T
2

8

Trong Thư gửi các học sinh nhân ngày khai trường đầu tiên của nước Việt Nam
T
2
8

2

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 9, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.222.

3

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.331-332.

4

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.403.

5

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.612.

6

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.126-127.

92

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Đại học Huế

mới, tháng 9-1945, Hồ Chí Minh nêu rõ: “Ngày nay các em được cái may mắn hơn cha
anh là được hưởng nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục nó sẽ đào tạo
các em nên những người cơng dân có ích cho nước Việt Nam, một nền giáo dục làm
phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em” 7. Người cịn khích lệ, động
viên các em học sinh: “Non sơng Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay khơng, dân tộc Việt
Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay
khơng, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em” 8.
7F
TP
2
8

T
2
8
P

F
TP
2
8

T
2
8
P

Tháng 9-1949, đến dự khai giảng khóa học đầu tiên của Trường Nguyễn Ái Quốc
Trung ương tại Chiến khu Việt Bắc, Hồ Chí Minh ghi vào cuốn Sổ vàng truyền thống
của Trường: “Học để làm việc, làm người, làm cán bộ. Học để phụng sự Đoàn thể “giai
cấp và nhân dân, Tổ quốc và nhân loại”. Muốn đạt mục đích, thì phải cần, kiệm, liêm,
chính, chí cơng, vơ tư” 9.
F
9
P

P

Tiếp đến, trong nhiều bài nói, bài viết khác, Hồ Chí Minh luôn khẳng định:
“Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ
nghĩa” 10; mục đích của giáo dục mới “là phục vụ nhân dân, phục vụ Tổ quốc, đào tạo
lớp người, lớp cán bộ mới… những người kế tục sự nghiệp cách mạng to lớn của Đảng
và nhân dân ta” 11. Theo Người, điều “Cốt nhất là phải dạy cho học trò biết u nước,
thương nịi. Phải dạy cho họ có ý chí tự lập, tự cường, quyết không chịu thua kém ai,
quyết khơng chịu làm nơ lệ” 12. Vì vậy, ngay cả khi trước lúc đi xa, trong Di chúc của
mình, Hồ Chí Minh cịn căn dặn chúng ta: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là
một việc rất quan trọng và rất cần thiết”.
T
2
8

T
2
8

F

0
1
P

P

T
2
8

F
1
TP
2
8

T
2
8
P

F
1
TP
2
8

T
2
8

P

T
2
8

T
2
8

- Về nội dung giáo dục
T
2
8

Theo Hồ Chí Minh, nội dung giáo dục ở nước ta rất tồn diện, bao gồm cả thể
dục, trí dục, mỹ dục, đức dục, sát hợp với từng cấp học và kết hợp hài hòa các nội dung
trên. Người chỉ rõ:
T
2
8

T
2
8

T
2
8

T
2
8

“- Thể dục: Để làm thân thể mạnh khoẻ, đồng thời cần giữ vệ sinh riêng và vệ
sinh chung.
- Trí dục: Ôn lại những điều đã học, học thêm những tri thức mới.

7

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 4, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.32.

8

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 4, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.32.

9

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.684.

10

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.403.

11

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.404.

12

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.102.

93


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

- Mỹ dục: Để phân biệt cái gì là đẹp, cái gì là khơng đẹp.
- Đức dục: Là u Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động, yêu khoa học, yêu trọng
của công (5 cái yêu).
Các em cần rèn luyện đức tính thành thật và dũng cảm. Ở trường, thì kính thầy,
yêu bạn, đoàn kết và giúp đỡ lẫn nhau. Ở nhà, thì u kính và giúp đỡ cha mẹ. Ở xã hội
thì tuỳ sức mình mà tham gia những việc có ích lợi chung...” 13.
F
3
1
P

P

Ngày 31-10-1955, trong Thư gửi thầy giáo, học sinh, cán bộ, thanh niên và nhi
đồng, Hồ Chí Minh nêu rõ việc vận dụng nội dung giáo dục cho mỗi lứa tuổi, mỗi cấp
học, bậc học, đó là: “Đại học thì cần kết hợp lý luận khoa học với thực hành, ra sức học
tập lý luận và khoa học tiên tiến của các nước bạn, kết hợp với thực tiễn của nước ta để
thiết thực giúp ích cơng cuộc xây dựng nước nhà.
T
2
8

Trung học thì cần đảm bảo cho học sinh những tri thức phổ thông chắc chắn, thiết
thực, thích hợp với nhu cầu và tiền đồ xây dựng nước nhà, bỏ những phần nào không
cần thiết cho đời sống thực tế.
T
2
8

Tiểu học thì giáo dục các cháu thiếu nhi: yêu Tổ quốc, yêu nhân dân, yêu lao động,
yêu khoa học, trọng của công. Cách dạy phải nhẹ nhàng và vui vẻ, chớ gò ép thiếu nhi
vào khuôn khổ của người lớn. Phải đặc biệt chú trọng giữ gìn sức khỏe của các cháu” 14.
T
2
8

T
2
8

T
2
8

F
4
1
TP
2
8

T
2
8
P

“Làm mẫu giáo tức là thay mẹ dạy trẻ. Muốn làm được thế thì trước hết phải yêu
trẻ… Dạy trẻ cũng như trồng cây non. Trồng cây non được tốt thì sau này cây lên tốt.
Dạy trẻ nhỏ tốt thì sau này các cháu thành người tốt” 15.
F
5
1
P

P

Trong Thư gửi cho cán bộ giáo dục, học sinh, sinh viên ngày 31-8-1960, Hồ Chí
Minh còn nhấn mạnh: “Trong việc giáo dục và học tập phải chú trọng đủ các mặt: đạo
đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hóa, kỹ thuật, lao động sản xuất” 16.
Theo Hồ Chí Minh, kiến thức đặc biệt cần thiết để kiến thiết quốc gia, bảo vệ đất nước,
nhưng đạo đức ln đóng vai trị nền tảng cho sự phát triển nhân cách, bên cạnh tài thì
đức là một nhân tố quan trọng để tập hợp, động viên lực lượng thực hiện mọi công việc
của đất nước, của nhân loại. Người nêu rõ: “Giải phóng cho dân tộc, giải phóng cho
lồi người là một cơng việc to tát mà tự mình khơng có đạo đức, khơng có căn bản... thì
cịn làm nổi việc gì?” 17.
6F
1
P

7F
1

P

P

13

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.74-75.

14

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.81.

15

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 9, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.509.

16

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 10, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.190.

17

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.253.

94

P


Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Đại học Huế

Ngày 21-10-1964, trong bài nói chuyện với cán bộ, học sinh Trường Đại học Sư
phạm Hà Nội, Hồ Chí Minh căn dặn: “Dạy, cũng như học, phải biết chú trọng cả tài lẫn
đức. Đức là đạo đức cách mạng. Đó là cái rất quan trọng. Nếu khơng có đạo đức cách
mạng, thì có tài cũng vơ dụng. Đạo đức cách mạng là triệt để trung thành với cách
mạng, một lòng, một dạ phục vụ nhân dân” 18.
F
8
1
P

P

Tiếp đến, trong Thư gửi cán bộ, cô giáo, thầy giáo, công nhân viên, học sinh, sinh
viên nhân dịp khai giảng năm học 1968 - 1969, Hồ Chí Minh nhấn mạnh giáo dục phải
gắn với chế độ chính trị, vì vậy phải coi trọng cơng tác giáo dục chính trị, tư tưởng.
Người viết: “Trên nền tảng giáo dục chính trị và lãnh đạo tư tưởng tốt, phải phấn đấu
nâng cao chất lượng văn hóa, chuyên môn nhằm thiết thực giải quyết các vấn đề do
cách mạng nước ta đề ra, và trong một thời gian không xa, đạt những đỉnh cao của
khoa học và kỹ thuật” 19.
F
9
1
P

P

Và trong thực tế, Hồ Chí Minh thường xuyên khích lệ, động viên giáo viên và cán

bộ quản lý giáo dục chú trọng bồi dưỡng cho thế hệ trẻ các mặt: đạo đức cách mạng, ý
thức giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hoá, khoa học, kỹ thuật, lao động và sản xuất.
Người yêu cầu các nhà trường phải bảo đảm cho thế hệ trẻ dần dần làm chủ kho tàng
kiến thức văn hố của lồi người, trau dồi cho mình một vốn hiểu biết về khoa học, kỹ
thuật cơ bản, thiết thực, vững chắc, có thể vận dụng vào thực tế và rèn luyện kỹ năng,
thói quen lao động mới.
c) Hồ Chí Minh xác định rõ phương pháp giáo dục xã hội chủ nghĩa ở nước ta
Để đạt được mục đích đề ra và nội dung giáo dục trở thành hiện thực, Hồ Chí
Minh cho rằng cần phải có phương pháp giáo dục đúng đắn, nhằm làm cho người học
có thái độ học tập, rèn luyện tự giác, tích cực để tiếp thu, chuyển hố nội dung giáo dục
thành phẩm chất tốt đẹp của nhân cách.
Theo Hồ Chí Minh, học phải đi đơi với hành, lý luận phải được liên hệ với thực
tiễn. Học phải gắn với hành, học mà không hành, không áp dụng vào thực tế khác nào
chiếc hịm đựng đầy sách, hành mà khơng học thì hành khơng trơi chảy. Người cho
rằng: “Một người học xong đại học, có thể gọi là có tri thức. Song y không biết cày
ruộng, không biết làm công, không biết đánh giặc, không biết làm nhiều việc khác. Nói
tóm lại: Cơng việc thực tế, y khơng biết gì cả. Thế là y chỉ có tri thức một nửa. Tri thức
của y là tri thức học sách, chưa phải là tri thức hồn tồn. Y muốn thành người trí thức
hồn tồn, thì phải đem cái tri thức đó áp dụng vào thực tế” 20.
F
0
2
P

18

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.329.

19

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.403.

20

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.235.

P

95


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Lý luận phải đem ra thực hành. Thực hành phải nhằm theo
lý luận. Lý luận cũng như cái tên (hoặc viên đạn). Thực hành cũng như cái đích để bắn.
Có tên mà khơng bắn, hoặc bắn lung tung, cũng như khơng có tên. Lý luận cốt để áp
dụng vào thực tế. Chỉ học thuộc lòng, để đem l thiên hạ thì lý luận ấy cũng vơ ích. Vì
vậy, chúng ta phải gắng học, đồng thời học thì phải hành...” 21. Ngày 06-5-1950, nói
chuyện tại Hội nghị tồn quốc lần thứ nhất về cơng tác huấn luyện và học tập, Hồ Chí
Minh nhấn mạnh: “Học lý luận khơng phải để nói mép, nhưng biết lý luận mà không
thực hành là lý thuyết suông. Học là để áp dụng vào việc làm. Làm mà khơng có lý luận
thì khơng khác gì đi mị trong đêm tối, vừa chậm chạp vừa hay vấp váp. Có lý luận thì
mới hiểu được mọi việc trong xã hội, trong phong trào để chủ trương cho đúng, làm cho
đúng” 22. Người lưu ý, lý luận phải đem ra thực hành, thực hành phải theo lý luận: “Lý
luận rất cần thiết, nhưng nếu cách học tập khơng đúng thì sẽ khơng có kết quả. Do đó,
trong lúc học tập lý luận, chúng ta cần nhấn mạnh: lý luận phải liên hệ với thực tế” 23.
F
1

2
P

F
2
P

P

P

F
3
2
P

P

Nói chuyện tại Đại hội Giáo dục phổ thơng tồn quốc, ngày 23-3-1956, Người
khuyên các thầy giáo, cô giáo, cán bộ quản lý giáo dục nên tìm hiểu dạy cái gì, dạy
như thế nào để học sinh hiểu chóng, nhớ lâu, tiến bộ nhanh, dạy và học không được
phép câu nệ, hình thức, nhồi sọ mà phải biết “quý hồ tinh, bất quý hồ đa” và cốt yếu
là phải làm cho người học hiểu thấu vấn đề. Người chỉ ra rằng, để người học hiểu
thấu vấn đề thì có hai cách dạy, một là dạy thật tỉ mỉ và hai là dạy bao quát. Nghĩa là
phải chọn lấy cái gì cơ bản nhất, cốt yếu nhất mà người học không thể quên, không
thể nhầm lẫn với cái khác, khi cần có thể đem ra vận dụng ngay và cịn có thể bổ
sung cho phong phú thêm.
Ngày 21-10-1964, nói chuyện với cán bộ, giáo viên và học sinh Trường Đại học
Sư phạm Hà Nội, Hồ Chí Minh ân cần chỉ bảo: “Các cháu học sinh không nên học gạo,
không nên học vẹt, Bác khơng cần giải thích học gạo, học vẹt là thế nào, vì các cháu

biết cả rồi. Học phải suy nghĩ, phải liên hệ với thực tế, phải có thí nghiệm và thực hành.
Học với hành phải kết hợp với nhau” 24. Phát biểu trong buổi khai giảng khoá I (1949)
Trường Nguyễn Ái Quốc Trung ương, Hồ Chí Minh nhấn mạnh học tập phải nêu cao
phương pháp độc lập suy nghĩ, đào sâu, hiểu kỹ, suy nghĩ cho chín chắn, kỹ càng, mạnh
dạn đề xuất vấn đề và thảo luận cho thông suốt, đối với bất kỳ vấn đề gì cũng nên đặt
câu hỏi “vì sao”.
F
4
2
P

P

21

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 5, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.235.

22

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 6, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.257.

23

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.94.

24

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.331.

96

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Đại học Huế

Đồng thời, Hồ Chí Minh rất coi trọng động cơ và phương pháp học tập. Người
cho rằng, muốn học tập có kết quả tốt thì phải có thái độ đúng và phương pháp
đúng. Trong sự nghiệp giáo dục đào tạo cũng như trong việc huấn luyện cán bộ, đảng
viên nói chung, Hồ Chí Minh ln nhắc tới tính thiết thực và hiệu quả. Người chỉ rõ:
“Dạy và học cần phải theo nhu cầu của dân tộc, của đất nước, bảo đảm cho học trị
những tri thức phổ thơng chắc chắn, thiết thực, thích hợp với nhu cầu và tiền đồ xây
dựng nước nhà, bỏ những phần nào không cần thiết cho đời sống thực tế” 25 . Những
điều căn dặn của Người về phương pháp dạy và học vừa sâu sắc, tinh tế vừa là một nội
dung rất quan trọng trong lý luận dạy - học.
F
5
2
P

P

Theo Hồ Chí Minh, con người mới khơng hình thành một cách tự phát, mà phải
thông qua giáo dục và rèn luyện. Người dạy: “Phải uốn cây từ lúc còn non, đừng để tâm
hồn các cháu bị vẫn đục vì chủ nghĩa cá nhân”. “Tri thức phải dễ hiểu, dễ nhớ, học
mau. Ngoài tri thức phải có đạo đức cách mạng. Thầy giáo phải làm kiểu mẫu cho các
cháu noi theo”. “Thầy dạy tốt, trò học tốt, cung cấp đủ cán bộ cho nông nghiệp, cơng
nghiệp, cho các ngành kinh tế và văn hóa” 26. “Giáo dục phải phục vụ đường lối chính
trị của Đảng và Chính phủ, gắn liền với sản xuất và đời sống của nhân dân. Học phải đi
đôi với hành, lý luận phải liên hệ với thực tế” 27.

F
6
2
P

P

F
7
2
P

P

d) Hồ Chí Minh chỉ rõ vai trị, trách nhiệm của Đảng, chính quyền và các đồn thể
đối với cơng tác phát triển giáo dục
Hồ Chí Minh nhấn mạnh: “Giáo dục là sự nghiệp của quần chúng, cần phải phát
huy đầy đủ dân chủ xã hội chủ nghĩa, xây dựng quan hệ thật tốt, đoàn kết thật chặt chẽ
giữa thầy và thầy, giữa thầy và trò, giữa học trò với nhau, giữa cán bộ các cấp, giữa
nhà trường và nhân dân để hoàn thành thắng lợi nhiệm vụ đó… Các ngành, các cấp
Đảng và chính quyền… phải thực sự quan tâm hơn nữa đến sự nghiệp này, phải chăm
sóc nhà trường về mọi mặt, đẩy sự nghiệp giáo dục của ta lên những bước phát triển
mới” 28. Người thường xuyên nhắc nhở: “Các đồn thể thanh niên, phụ nữ, các cơ quan
chính quyền và các cấp ủy Đảng phải thật sự quan tâm đến nhà trường, đến việc học
tập của con em mình hơn nữa” 29.
F
8
2
P

P

F
9
2
P

P

Theo Hồ Chí Minh, một nền giáo dục tồn diện phải là nền giáo dục mang tính
nhân dân sâu sắc, nền giáo dục đó khơng phải chỉ dành riêng cho một số người hoặc

25

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.80-81.

26

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 8, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.138.

27

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 10, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.190.

28

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 12, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.403-404.

29

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 11, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.620.

97


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

một giai cấp mà cho toàn thể dân tộc Việt Nam. Ngay sau ngày đất nước giành được
độc lập, cách mạng trong tình thế ngàn cân treo sợi tóc, bởi giặc đói, giặc dốt, giặc
ngoại xâm, Hồ Chí Minh đã nhấn mạnh: công việc cấp tốc lúc này là nâng cao dân trí để
mọi người Việt Nam có kiến thức tham gia xây dựng nước nhà và trước hết phải biết
đọc, biết viết. Người đã chỉ rõ: “Một dân tộc dốt là một dân tộc yếu”. Chính vì vậy, vào
đầu năm 1946, Người đã trả lời các nhà báo nước ngoài rằng: “Tơi chỉ có một sự ham
muốn, ham muốn tột bậc, là làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được
hoàn toàn tự do, đồng bào ai cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành...” 30.
F
0
3
P

P

Hồ Chí Minh chỉ rõ, giáo dục các em là việc chung của gia đình, nhà trường và xã
hội. Vì vậy, cần coi trọng sự phối hợp giữa nhà trường với gia đình và xã hội. Để gắn
kết các yếu tố trên, các bậc phụ huynh, thầy giáo phải cùng nhau phụ trách, trước hết
phải gương mẫu cho các em trước mọi việc, phải chú trọng các phong trào thi đua.
Người dành sự quan tâm chỉ đạo cụ thể, sát sao các phong trào thi đua, như phong trào
“Người tốt, việc tốt” trong toàn quốc, phong trào “Dạy tốt - học tốt” trong nhà trường,

phong trào “Kế hoạch nhỏ” cho các cháu thiếu niên và nhi đồng... nhằm tạo nên môi
trường xã hội rộng lớn và thuận lợi cho công tác giáo dục.
Đặc biệt, trong chỉ đạo thực tiễn, Hồ Chí Minh ln nhắc nhở những người làm
cơng tác giáo dục phải nhận thức đúng đắn giáo dục là sự nghiệp của toàn Đảng, các
cấp, các ngành và toàn dân, kết quả giáo dục tuỳ thuộc rất nhiều vào sự tham gia tích
cực, sự giúp đỡ thiết thực và sự giác ngộ về trách nhiệm đối với giáo dục của các cấp
ủy, chính quyền, các ngành, các cấp và toàn xã hội. Người thường xuyên kêu gọi đồng
bào đóng góp tích cực cơng sức của mình vào phát triển giáo dục: “Từ trước đến nay,
đồng bào ta đã hết lịng giúp đỡ cơng việc giáo dục. Tơi mong rằng từ nay về sau, đồng
bào sẽ cố gắng giúp đỡ nhiều hơn nữa cho trường học” 31.
F
1
3
P

P

2.2. Sự vận dụng tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển giáo dục ở Việt Nam
a) Những thành tựu đạt được và hạn chế bất cập
Quán triệt sâu sắc và vận dụng sáng tạo những tư tưởng trên đây của Hồ Chí
Minh, gần 75 năm qua, Đảng ta rất quan tâm đến giáo dục, coi giáo dục là quốc sách
hàng đầu, là nền tảng và động lực của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất
nước. Những nỗ lực của Đảng, Nhà nước và nhân dân ta đã đạt những thành tựu quan
trọng có ý nghĩa lịch sử trong cơng cuộc chấn hưng giáo dục nước nhà, góp phần giữ
vững mục tiêu định hướng xã hội chủ nghĩa. Cụ thể là: “Quy mô, mạng lưới cơ sở giáo
dục và đào tạo tiếp tục được mở rộng. Hệ thống giáo dục và đào tạo các cấp từ cơ sở
30

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 4, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.161.

31

Hồ Chí Minh (2000), Tồn tập, Tập 10, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.191.

98


Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

Đại học Huế

đến đại học, dạy nghề được tổ chức lại một bước. Quan tâm đầu tư cho giáo dục, đào
tạo. Chất lượng giáo dục và đào tạo có tiến bộ. Cơ sở vật chất, thiết bị giáo dục, đào
tạo được cải thiện và có bước hiện đại hóa. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo
dục phát triển cả về số lượng và chất lượng. Xã hội hóa giáo dục được đẩy mạnh. Công
tác quản lý giáo dục và đào tạo có bước chuyển biến. Chủ trương đầu tư cho giáo dục
là đầu tư cho con người đã được các cấp ủy, chính quyền quan tâm chỉ đạo thực hiện và
nhận được sự ủng hộ của toàn xã hội” 32.
F
2
3
P

P

Tính đến tháng 6-2018, cả nước có 15,3 nghìn trường mẫu giáo, mầm non, nhà trẻ
(cơng lập 12,7 nghìn trường, ngồi cơng lập 2,6 nghìn trường). Ước cả năm 2018, tỷ lệ
học sinh đi học đúng tuổi cấp trung học cơ sở đạt 92,6%, cấp trung học phổ thông đạt
74,3%. Chất lượng giáo dục phổ thông được nâng lên, các đoàn học sinh Việt Nam
tham dự kỳ thi Olympic châu Á và quốc tế các mơn văn hóa tiếp tục đạt thành tích cao.

Năm 2018, lần đầu tiên Việt Nam có hai trường đại học nằm trong nhóm 1.000 trường
danh tiến nhất thế giới, đó là Đại học Quốc gia Hà Nội và Đại học Quốc gia Thành phố
Hồ Chí Minh 33. Chất lượng đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục các cấp được
nâng lên và chuẩn hóa 34... “Kết quả đổi mới giáo dục ở Việt Nam được các nước, tổ
chức quốc tế ghi nhận, đánh giá là một trong 10 hệ thống giáo dục hàng đầu của thế
giới nằm ở khu vực Đông Á - Thái Bình Dương” 35.
F
3
P

P

F
4
3
P

P

F
5
3
P

P

Tuy nhiên, so với yêu cầu đổi mới và phát triển, giáo dục và đào tạo ở nước ta vẫn
còn một số hạn chế, yếu kém, đó là: “Giáo dục và đào tạo chưa thực sự trở thành quốc
sách hàng đầu, thành động lực phát triển. Chất lượng, hiệu quả giáo dục và đào tạo
còn thấp so với yêu cầu, nhất là giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp. Hệ thống giáo

dục và đào tạo thiếu liên thơng giữa các trình độ và giữa các phương thức giáo dục,
đào tạo; còn nặng lý thuyết, nhẹ thực hành. Đào tạo thiếu gắn kết với nghiên cứu khoa
học, sản xuất, kinh doanh và nhu cầu của thị trường lao động; chưa chú trọng đúng
mức việc giáo dục đạo đức, lối sống và kỹ năng làm việc. Phương pháp giáo dục, việc
thi, kiểm tra và đánh giá kết quả còn lạc hậu, thiếu thực chất. Quản lý giáo dục và đào
tạo còn nhiều yếu kém. Đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục chưa đáp ứng yêu
cầu. Đầu tư cho giáo dục và đào tạo chưa hiệu quả. Chính sách, cơ chế tài chính cho

32

Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ XII, Văn phịng Trung ương Đảng,
Hà Nội, tr.113.

33

Ban Tuyên giáo Trung ương Đảng (2018), Tài liệu nghiên cứu các Văn kiện Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành
Trung ương Đảng khóa XII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.155.

34

Ban Tuyên giáo Trung ương Đảng (2018), Tài liệu nghiên cứu các Văn kiện Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành
Trung ương Đảng khóa XII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.154.

35

Ban Tuyên giáo Trung ương Đảng (2018), Tài liệu nghiên cứu các Văn kiện Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành
Trung ương Đảng khóa XII, Nxb. Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, tr.156.

99

Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

giáo dục và đào tạo chưa phù hợp. Cơ sở vật chất kỹ thuật còn thiếu và lạc hậu, nhất là
ở vùng sâu, vùng xa, vùng đặc biệt khó khăn” 36.
F
6
3
P

P

b) Một số giải pháp tiếp tục phát triển giáo dục theo tư tưởng Hồ Chí Minh ở Việt
Nam hiện nay
Bước vào giai đoạn phát triển mới, trong xu thế toàn cầu hóa và hội nhập quốc tế,
thực chất phát triển giáo dục theo tư tưởng Hồ Chí Minh ở Việt Nam hiện nay là thực
hiện thắng lợi các Nghị quyết của Đảng về giáo dục và đào tạo. Trong đó, mục tiêu tổng
quát về phát triển giáo dục và đào tạo đã được Nghị quyết Hội nghị lần thứ tám Ban
Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI xác định: “Tạo chuyển biến căn bản, mạnh mẽ về
chất lượng, hiệu quả giáo dục, đào tạo; đáp ứng ngày càng tốt hơn công cuộc xây dựng,
bảo vệ Tổ quốc và nhu cầu học tập của nhân dân. Giáo dục con người Việt Nam phát
triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của mỗi cá nhân; yêu
gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào; sống tốt và làm việc hiệu quả. Xây dựng nền giáo
dục mở, thực học, thực nghiệp, dạy tốt, học tốt, quản lý tốt; có cơ cấu và phương thức
giáo dục hợp lý, gắn với xây dựng xã hội học tập; bảo đảm các điều kiện nâng cao chất
lượng; chuẩn hóa, hiện đại hố, dân chủ hóa, xã hội hóa và hội nhập quốc tế hệ thống
giáo dục và đào tạo; giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa và bản sắc dân tộc. Phấn
đấu đến năm 2030, nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực” 37.

F
7
3
P

P

Để đạt được mục tiêu trên, Đảng, Nhà nước và nhân dân ta cần tiếp tục vận dụng
sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển giáo dục, bằng việc thực hiện có hiệu quả
một số giải pháp chủ yếu sau:
- Thứ nhất, tiếp tục đổi mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục,
đào tạo theo hướng coi trọng phát triển phẩm chất, năng lực của người học
Trên cơ sở mục tiêu đổi mới giáo dục và đào tạo, xác định rõ và công khai mục
tiêu, chuẩn đầu ra của từng bậc học, môn học, chương trình, ngành và chun ngành
đào tạo. Coi đó là cam kết bảo đảm chất lượng của cả hệ thống và từng cơ sở giáo dục
và đào tạo, là căn cứ giám sát, đánh giá chất lượng giáo dục và đào tạo.
Đổi mới chương trình, nội dung giáo dục theo hướng tinh giản, hiện đại, thiết
thực, phù hợp với lứa tuổi, trình độ và ngành nghề. Đa dạng hóa nội dung, tài liệu học

36

Đảng Cộng sản Việt Nam (2016), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng,
Hà Nội, tr.113-114.

37

Đảng Cộng sản Việt Nam (2013), Văn kiện Hội nghị lần thứ tám Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Văn phịng
Trung ương Đảng, Hà Nội.

100

Đại học Huế

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

tập, đáp ứng yêu cầu của các bậc học, các chương trình giáo dục, đào tạo và nhu cầu học
tập suốt đời của mọi người.
Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; đổi mới
căn bản hình thức và phương pháp thi, kiểm tra và đánh giá kết quả giáo dục, đào tạo,
bảo đảm trung thực, khách quan. Hoàn thiện hệ thống kiểm định chất lượng giáo dục.
Định kỳ kiểm định và công khai kết quả kiểm định chất lượng các cơ sở giáo dục, đào
tạo và các chương trình đào tạo. Coi sự chấp nhận của thị trường lao động đối với người
học là tiêu chí quan trọng để đánh giá uy tín, chất lượng và là căn cứ để định hướng phát
triển các cơ sở giáo dục và đào tạo.
T
7

T
7

- Thứ hai, hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng hệ thống giáo dục
mở, học tập suốt đời và xây dựng xã hội học tập
Quy hoạch lại mạng lưới cơ sở giáo dục nghề nghiệp, giáo dục đại học gắn với
quy hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch phát triển nguồn nhân lực. Xây dựng
chiến lược phát triển nguồn nhân lực cho đất nước, cho từng ngành, từng lĩnh vực, với
những giải pháp đồng bộ, trong đó tập trung cho giải pháp đào tạo, đào tạo lại nguồn
nhân lực trong nhà trường cũng như trong quá trình sản xuất kinh doanh, chú trọng nâng
cao tính chuyên nghiệp và kỹ năng thực hành. Phát triển hợp lý, hiệu quả các loại hình
trường ngồi cơng lập đối với giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học…

- Thứ ba, đổi mới căn bản công tác quản lý giáo dục, đào tạo, bảo đảm dân chủ,
thống nhất; tăng quyền tự chủ và trách nhiệm xã hội của các cơ sở giáo dục, đào tạo;
coi trọng quản lý chất lượng
Xác định rõ trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước về giáo dục và đào tạo
và trách nhiệm quản lý theo ngành, lãnh thổ của các bộ, ngành, địa phương. Phân định
công tác quản lý nhà nước với quản trị của cơ sở giáo dục và đào tạo. Phát huy vai trị
của cơng nghệ thơng tin và các thành tựu khoa học - công nghệ hiện đại trong quản lý
nhà nước về giáo dục và đào tạo. Giao quyền tự chủ, tự chịu trách nhiệm cho các cơ sở
giáo dục, đào tạo; thực hiện giám sát của các chủ thể trong nhà trường và xã hội. Tăng
cường công tác kiểm tra, thanh tra của cơ quan quản lý các cấp; bảo đảm dân chủ, công
khai, minh bạch.
- Thứ tư, phát triển đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý, đáp ứng yêu cầu đổi mới
giáo dục và đào tạo
Xây dựng quy hoạch, kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ nhà giáo và cán bộ
quản lý giáo dục gắn với nhu cầu phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh, quốc
phòng và hội nhập quốc tế. Thực hiện chuẩn hóa đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý
giáo dục theo từng cấp học và trình độ đào tạo. Đổi mới mạnh mẽ mục tiêu, nội dung,
101


Kỷ yếu Hội thảo

Hội thảo “Bác Hồ với giáo dục”

phương pháp đào tạo, đào tạo lại, bồi dưỡng và đánh giá kết quả học tập, rèn luyện của
nhà giáo theo yêu cầu nâng cao chất lượng, trách nhiệm, đạo đức và năng lực nghề
nghiệp. Có chế độ ưu đãi đối với nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục. Tạo điều kiện để
chuyên gia quốc tế và người Việt Nam ở nước ngoài tham gia giảng dạy và nghiên cứu
ở các cơ sở giáo dục, đào tạo trong nước.
- Thứ năm, đổi mới chính sách, cơ chế tài chính, huy động sự tham gia đóng góp

của tồn xã hội; nâng cao hiệu quả đầu tư để phát triển giáo dục và đào tạo
Nhà nước giữ vai trò chủ đạo trong đầu tư phát triển giáo dục và đào tạo, ngân
sách nhà nước chi cho giáo dục và đào tạo tối thiểu ở mức 20% tổng chi ngân sách;
nâng cao hiệu quả sử dụng vốn ngân sách nhà nước. Đổi mới và hồn thiện cơ chế,
chính sách học phí đối với các loại trường học, bậc học và cấp học. Đẩy mạnh xã hội
hóa, trước hết đối với giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học. Tiếp tục thực hiện mục
tiêu kiên cố hóa trường, lớp học; từng bước hiện đại hóa cơ sở vật chất kỹ thuật, đặc
biệt là hạ tầng công nghệ thông tin.
- Thứ sáu, nâng cao chất lượng, hiệu quả nghiên cứu và ứng dụng khoa học, công
nghệ, đặc biệt là khoa học giáo dục và khoa học quản lý
Tăng cường năng lực, nâng cao chất lượng và hiệu quả nghiên cứu khoa học,
chuyển giao công nghệ của các cơ sở giáo dục đại học. Gắn kết chặt chẽ giữa đào tạo và
nghiên cứu, giữa các cơ sở đào tạo với các cơ sở sản xuất, kinh doanh. Khuyến khích
thành lập viện, trung tâm nghiên cứu và chuyển giao công nghệ, doanh nghiệp khoa học
và công nghệ. Nghiên cứu sáp nhập một số tổ chức nghiên cứu khoa học và triển khai
công nghệ với các trường đại học cơng lập. Tích cực, chủ động hội nhập và nâng cao
hiệu quả hợp tác quốc tế trong nghiên cứu khoa học và phát triển giáo dục, đào tạo trên
cơ sở giữ vững độc lập, tự chủ, bảo đảm định hướng xã hội chủ nghĩa.
- Thứ bảy, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước đối với
giáo dục và đào tạo
Quán triệt sâu sắc và cụ thể hóa các quan điểm, mục tiêu, nhiệm vụ, giải pháp đổi
mới căn bản, toàn diện nền giáo dục và đào tạo trong hệ thống chính trị, ngành giáo dục
và đào tạo và toàn xã hội, tạo sự đồng thuận cao coi giáo dục và đào tạo là quốc sách
hàng đầu. Nâng cao nhận thức về vai trò quyết định chất lượng giáo dục và đào tạo của
đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục; người học là chủ thể trung tâm của quá
trình giáo dục; gia đình có trách nhiệm phối hợp với nhà trường và xã hội trong việc
giáo dục nhân cách, lối sống cho người học.
T
7

Đổi mới công tác thông tin và truyền thông, công tác đánh giá, giám sát và phản
biện của xã hội đối với công tác phát triển giáo dục. Coi trọng công tác phát triển đảng,
102


Đại học Huế

Thành phố Huế, ngày 26 tháng 8 năm 2019

cơng tác chính trị, tư tưởng trong các trường học. Phát huy vai trò dân chủ và sức mạnh
tổng hợp của cả hệ thống chính trị, giải quyết dứt điểm các hiện tượng tiêu cực kéo dài,
gây bức xúc trong lĩnh vực giáo dục và đào tạo.
3. Kết luận
Tư tưởng Hồ Chí Minh về phát triển giáo dục và đào tạo ở Việt Nam hiện vẫn giữ
nguyên giá trị, có ý nghĩa lý luận, thực tiễn và phương pháp luận sâu sắc. Tư tưởng đó
của Người được Đảng Cộng sản Việt Nam kế thừa, vận dụng và phát triển qua nhiều
giai đoạn và đã đạt những thành tựu to lớn, góp phần to lớn đưa cách mạng Việt Nam đi
từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Bước vào giai đoạn phát triển mới, mặc dù cịn
khơng ít khó khăn và thách thức, nhưng dưới sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng, sự quản
lý hiệu quả của Nhà nước và sự đồn kết nhất trí của tồn dân tộc, chắc chắn Việt Nam
chúng ta sẽ tiếp tục quán triệt và vận dụng sáng tạo tư tưởng đó của Người trên một
trình độ mới và hình thức mới trong mọi lĩnh vực, mọi ngành, mọi cấp từ Trung ương
đến cơ sở; tạo nên sự chuyển biến tích cực, góp phần phát triển nền giáo dục quốc gia
vững mạnh, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập
quốc tế, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

103