Gián án "Thuyền cáng"giúp Quang Trung đại thắng

"Thuyền cáng" giúp Quang Trung đại
thắng?
- Chiếc "thuyền cáng" trong cuộc hành quân thần tốc của vua Quang Trung làm cho
cuộc hành quân được mau lẹ, tạo yếu tố bí mật, bất ngờ, góp phần không nhỏ vào
trận Đại thắng mùa Xuân năm Kỷ Dậu 1789. Nó là một sáng tạo độc đáo trong nghệ
thuật quân sự tuyệt vời của Hoàng đế Quang Trung.
Theo Lê Triều dã sử thì khi tiến quân ra Thăng Long đánh quân Thanh, vua Quang Trung
đã bày cho quân lính cứ 3 người 1 tốp, thay phiên võng (cáng) nhau đi, thành ra quân trẩy
liên miên không phải dừng mà ai nấy đều được nghỉ.
Cứ 2 người võng (cáng) 1 người, thay phiên nhau mà đi, nên suốt dọc đường ra Bắc lúc
nào cũng hành quân liên tục và lúc nào cũng có người được nằm võng nghỉ cho lại sức.
Cáng nhau làm sao đi nhanh được?
Nhưng cũng có nhiều người tỏ ra nghi ngờ cách hành binh này. Bởi vì mỗi người lính ra
trận, ngoài binh khí bắt buộc phải mang theo (giáo mác, hoả hổ...), còn phải mang áo quần,
tư trang, gạo nước cho nên trên vai mỗi người ít nhất cũng phải 20 - 30kg. Rồi lại còn phải
trèo đèo, lội suối nữa. Vậy thì còn sức đâu mà cáng người?

Tượng đài Quang Trung - Nguyễn Huệ
Trong tác phẩm nghiên cứu "Tìm hiểu thiên tài quân sự Nguyễn Huệ", các tác giả Nguyễn
Lương Bích - Nguyễn Ngọc Phụng đã phân tích rất có lý: "Có tài liệu như Lê Triều dã sử
nói rằng, trong cuộc tiến quân từ Phú Xuân ra Bắc lần này, để hành binh nhanh chóng,
Nguyễn Huệ đã cho quân dùng cáng, ba người một tốp thay phiên cáng nhau, khiến mọi
người đều đi nhanh mà không bị mỏi.
Sự việc này không chắc có thật. Bởi vì cáng nhau mà đi thì không thể đi nhanh được bằng
đi bộ rảo cẳng, càng không thể đi nhanh đều đặn trong thời gian nhiều ngày liền.
Cho nên, chúng tôi cho rằng, việc cáng nhau mà đi chỉ là câu chuyện người sau viết sách
tưởng tượng ra để giải thích tốc độ hành quân mau lẹ của Tây Sơn.
Hoặc giả có những bộ phận quân đội dùng cáng chuyên chở quân trang, quân dụng, quân
lương... để đem đi được nhiều nên nhân dân trông thấy, tưởng đoàn quân cáng nhau để
hành quân nhanh (Tìm hiểu thiên tài quân sự Nguyễn Huệ, NXB Quân đội Nhân dân,
2003, tr 246 - 247).

Cáng: Thuyền nan?
Quê tôi ở xứ Nghệ, nằm trên trục đường thiên lý Bắc - Nam xưa. Thuở còn ấu thơ, tôi đã
từng nghe các bậc già cả trong làng truyền ngôn lại câu chuyện về cuộc hành binh thần tốc
kỳ lạ của vua Quang Trung: "Quân dung đâu mới lạ thường/Mũ mao, áo đỏ, chật đường
tiến ra".
Sở dĩ quân lính của Quang Trung được trang bị mũ lông (mũ mao) vì lúc này đang là mùa
đông tháng chạp, trời rất rét (1).
Tác dụng tốt nhất của chiếc "thuyền cáng" này là để vượt sông
Đó là cuộc hành binh có một không hai với hàng vạn người, quân đi điệp điệp, trùng trùng
như sóng. Có nhiều voi, ngựa và đặc biệt là có nhiều chiếc cáng. Nói là cáng, nhưng thật ra
không hẳn là cáng. Phải gọi là những chiếc thuyền nan thì đúng hơn.
Hình dạng của nó thuôn nhỏ như chiếc thuyền câu của đồng bào vùng trũng Bắc Bộ.
Những chiếc thuyền nan này được đan bằng tre, chiều dài khoảng 6 thước (2,4m), rộng
khoảng 2 thước (0,8m). Đan xong, người ta lấy vỏ một loại cây có nhựa, cùng với sợi dây
tơ hồng (một loại dây leo), giã nhỏ, trộn với phân trâu, bò thành một chất kết dính, trát kín
thuyền rồi đem phơi khô (còn gọi là xảm).
Mỗi địa phương có cách xảm riêng. Có nơi dùng củ nâu giã nhuyễn trộn với phân trâu bò
làm chất xảm. Sau này khi có nhựa đường thì người ta đun nhựa đường nóng chảy rồi quét
lên thuyền. Cứ ba người lính lập thành một tổ (như tổ tam tam sau này) và được trang bị
một chiếc thuyền.
Chiếc thuyền này được coi như chiến cụ của cả tổ, các thành viên trong tổ có nhiệm vụ
mang vác, bảo quản, vận chuyển suốt dọc đường hành quân. Để được thuận lợi, người ta
buộc một chiếc đòn tre dài dọc theo thuyền.
Bình thường hai người khiêng hai đầu đòn tre như khiêng cáng, trên thuyền là vũ khí cá
nhân, dụng cụ, tư trang, gạo nước... của cả tổ. Người dân từ xa nhìn vào tưởng là cáng
người.
Thật ra thì cũng có khi cáng người, nhưng rất ít. Đó là những trường hợp có người nào ốm
yếu, mệt mỏi, bị thương, thì có thể nằm lên cáng, để hai người khiêng đi. Tuy nhiên trường
hợp này không nhiều. Ai cũng cố gắng không muốn để đồng đội phải khiêng mình.
Tác dụng tốt nhất của chiếc "thuyền cáng" này là để vượt sông. Từ Phú Xuân ra Thăng

Long, đoàn quân phải vượt qua hàng chục con sông lớn và hàng trăm con sông nhỏ, rồi
đầm, phá. Huy động làm sao đủ thuyền bè để đưa hàng chục vạn quân qua sông cùng một
lúc? Mà bơi vượt sông thì đang là mùa đông (tháng chạp) trời rất rét.
Thuyền cáng là một sáng tạo độc đáo trong nghệ thuật quân sự tuyệt vời
của Hoàng đế Quang Trung
Chính lúc này chiếc thuyền phát huy tác dụng. Quân đến bờ sông lập tức thuyền được hạ
thuỷ, giáo mác làm mái chèo, cứ thế 3 người một thuyền sang sông chủ động, an toàn và
đặc biệt là không bị ướt, rét. Dọc đường hành quân, mỗi khi trời mưa, chiếc thuyền cáng
còn được úp lên đầu thành mái che mưa rất hữu hiệu.
Chiếc thuyền này còn có một tác dụng nữa: Đó là khi công đồn thì nó được dùng làm
khiên, cản tên đạn của kẻ thù để cho quân ta tiến lên, rất có hiệu quả. Do chiếc "thuyền
cáng" có nhiều công dụng như thế nên các tổ ba người luôn luôn bảo vệ nó, mang theo nó
không bao giờ quên, như là một dụng cụ chiến đấu vậy.
Vì thế mà có câu ca nói về tác dụng của chiếc "thuyền cáng" này: "Giúp quân thần tốc/
Không kể ngày đêm/ Đi đường làm cáng/ Xuống nước là thuyền/ Trời mưa làm lán/ Xung
trận thành khiên/ Quân đi như nước/ Trên cáng dưới thuyền...".
Chú thích (1): Tác phẩm Đại Nam quốc sử diễn ca (của Lê Ngô Cát - Phạm Đình Toái)
đặt câu này vào đoạn Nguyễn Huệ đem quân ra Bắc tiêu diệt họ Trịnh vào tháng 6/1786 là
sai. Vì lúc này đang giữa mùa hè, khí hậu rất nóng nực, không ai lại đội mũ lông cả.
Phan Duy Kha
.