Phan Huy Ôn, nhà sử học kiêm toán học ở thế kỷ XVIII 1

Phan Huy Ơn, nhà sử học kiêm tốn học ở thế kỷ XVIII

1

Phan Huy Ơn là con ơng Phan Huy Cận (sau đổi là Áng) và là em ông Phan Huy
Ích, một nhân vật có nhiều đóng góp vào cuộc khởi nghĩa Tây Sơn. Họ Phan này
gốc ở chợ Cày (tức làng Ngọc Điền, nay thuộc huyện Thạch Hà, Hà Tĩnh), về sau
mới rời sang làng Canh Hoạch ở cùng tỉnh1. Cuối đời Lê, nhân Phan Huy Cận ra
làm quan ở Thăng Long, gia đình này mới nhập tịch làng Thuỵ Khuê, sáng lập ra
chi họ Phan ở Sài Sơn, tỉnh Hà Sơn Bình cũ.


Huy Ơn thuở cịn trẻ tên là Khng, lớn lên đi thi đổi là Uông, tự Trọng Dương,
hiệu Nhã Hiên, đến sau khi đỗ thi hương, lại đổi tên là Ơn, tự Hồ Phủ, hiệu Chỉ
An. Năm ơng đỗ giải nguyên mới 20 tuổi (1774), đến năm 26 tuổi (1779) đỗ đồng
tiến sỹ, sau làm đốc đồng2 Sơn Tây, rồi Thái Nguyên và Thị chế Hàn lâm viện,
đến năm 32 tuổi (1786) thì mất, được tặng Mỹ Xuyên bá, và truy tặng tước Mỹ
Xun hầu. Năm ơng mất, chính là năm Quang Trung kéo quân ra Thăng Long,
diệt họ Trịnh, củng cố lại ngơi vua cho nhà Lê.

Huy Ơn tuy mất lúc còn trẻ tuổi, nhưng cũng để lại một số tác phẩm có giá trị, có
lẽ ơng tranh thủ biên soạn trong lúc làm quan, nhất là khi ở Viện hàn lâm. Tác
phẩm của ơng, ngồi một số bài thơ nhỏ lẻ, có các tập đăng khoa lục như: Liệt
huyện đăng khoa lục, Khoa bảng tiêu kỳ, Nghệ An tạp ký và đặc biệt có quyển Chỉ
minh lập thành tốn pháp.

Về các tập đăng khoa lục, Huy Ơn dựa theo tài liệu cũ sắp xếp lại có hệ thống hơn,
một mặt theo các triều đại, mặt khác theo các trấn (tỉnh) các huyện, liệt kê danh
sách các người đỗ đại khoa, như tam khôi (trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa),
tiến sĩ (tức Hoàng giáp), đồng tiến sĩ ở các kỳ thi chính, tức có định kỳ. Ngồi ra,

tác giả có lưu ý ghi chép danh sách người thi đỗ ở các kỳ thi đặc biệt, không định
kỳ, như các khoa Minh kinh, hoành từ, chế khoa.

Như vậy, trong quyển Liệt huyện đăng khoa lục, ơng đã có cơng viết tiểu sử rất kỹ
một số người có tên tuổi, thí dụ Nguyễn Trãi, và có cơng sắp xếp rành mạch từng
huyện một, đặc biệt trong tỉnh Nghệ An, là tỉnh chánh qn của ơng, ơng đã tìm
tịi, bổ sung được một số người khơng có trong các tập đăng khoa lục trước đó.
Cần chú ý rằng tỉnh Nghệ An thời Lê bao gồm Hà Tĩnh thời Nguyễn và bao gồm
cả châu Bố Chính, giáp Hồnh Sơn (nay thuộc Quảng Bình). Qua quyển này,
chúng ta thấy Nghệ An thời Lê chỉ có hai trại trạng nguyên, một là Bạch Liêu,
người làng Nguyễn Xá, huyện Đông Thành, phủ Diễn Châu (nay ở huyện Yên
Thành), sau làm gia khách cho Trần Quang Khải rời nhà ra ở làng Nghĩa Lư,
huyện Thanh Lâm (Hải Hưng), nhưng lúc về già lại vào ở chân Hồng Lĩnh, hiện
có mộ táng ở xã Thiên Lộc (Can Lộc, Hà Tĩnh hiện nay); hai là Trương Xán,
người làng Hoành Bồ (giáp đèo Ngang), huyện Hoành Sơn, phủ Hà Hoa. Bạch
Liêu đỗ khoa Đại tỉ đời Trần Thánh Tơng, cịn Trương Xán đỗ khoa Đại tỉ trước
đó, đời Trần Thái Tông. Việc này ghi rõ trong quyển Nghệ An tạp ký, có lẽ cũng


chỉ là một chương của quyển Liệt huyện đăng khoa lục. Về quyển Liệt huyện đăng
khoa lục này, về sau, em ơng Huy Ơn là Huy Sáng tiếp tục chỉnh lý và bổ sung.

Riêng trong quyển Khoa bảng tiêu kỳ gồm 8 mục, chúng ta thấy có vài chỗ chép
trùng lắp với quyển Liệt huyện đăng khoa lục ở trên, ngoài mục thứ sáu là mục
chép về các khoa thi hương (hương khảo). Đặc biệt, tác giả có tập hợp một số gia
đình có truyền thống đỗ đại khoa như ba đời liền cùng đỗ, hoặc trong một đời mà
cha con, chú cháu, anh em cùng đỗ, hoặc có 8 gia đình mà 3 anh em cùng đỗ tiến
sĩ… Ngồi ra, tác giả có một số tra cứu bổ sung ở các khoa thi chưa chính quy
khoảng những năm mà Lê Lợi sắp và mới lên ngơi vua, thí dụ khi Lê Lợi đến

Đông Đô, mở khoa thi đầu tiên giấy Giáp đệ 26 người, Đào Công Soạn đỗ đầu, và
Ất đệ 6 người, Nguyễn Tông Vĩ đỗ đầu; tiếp đó có các khoa Minh kinh có Triệu
Thái đỗ đầu; khoa Hồnh từ có Nguyễn Thiên Tích đỗ đầu; khoa đặc biệt đối sách
năm Quý Sửu, có Chu Xa đỗ đầu.

Đến thời Lê Thánh Tông, trước khoa Đại Bảo là khoa chính quy, dẫn đầu là trạng
ngun Nguyễn Trực, có khoa thi chưa chính quy năm Ất Mão ở nhà Vân tập chỉ
lấy có 6 người, có Nguyễn Nhật Tuyên đỗ đầu. Những chi tiết như vậy rất cần


thiết cho việc tìm hiểu sự phát triển văn hố thời Lê sơ, vì rằng các kỳ thi đó được
chép rất lộn xộn ở nhiều sách đăng khoa lục khác.

Đặc biệt, Huy Ơn rất chú trọng về tốn học: Quyển Chỉ minh lập thành tốn pháp
của ơng khá thơng dụng thời Lê và Nguyễn, lúc mà ngành toán ở nước ta đang ở
bước sơ đẳng, so với ngành toán hiện đại ngày nay. Không rõ tác giả soạn sách
này vào những năm nào, có thể trước thời gian ơng làm quan, tức trước năm 1779,
lúc ơng cịn dạy học ở Đông Ngạc (Từ Liêm, ngoại thành Hà Nội hiện nay), vì
rằng tên tác giả ghi là: Đơng Ngạc xã, lão phố Phan Huy Khng tức là cái tên lúc
cịn hàn vi.

Bản chép tay này ở Thư viện khoa học xã hội là một bản phần đầu gồm quyển Chỉ
minh lập thành tốn pháp của Huy Khng, cịn phần sau phụ lục nói về nhà tốn
học rất xưa của ta là trạng nguyên Lương Thế Vinh thời Lê Thánh Tông và nhà
tốn học lớp trước Huy Khng là Phạm Hữu Chung tự là Phúc Cẩn, người huyện
Thanh Lâm (Hải Hưng), thời Lê Dụ Tơng.

Tác phẩm của Huy Ơn gồm bốn quyển, tức là bốn mục và một bài tựa đặt ở đầu
sách: “Phan gia toán pháp chỉ minh tự” (Bài tựa sách làm toán của họ Phan). Mở

đầu Quyển I là sơ đồ hình vẽ bàn tính ngũ phân, tức bàn tính gồm 15 hàng, mỗi
hàng có 5 con tính ở dưới, 2 con tính ở trên, hiện còn lưu hành trên miền Bắc ta, ở
nhiều cửa hàng thuốc bắc, bách hố và thực phẩm… Tiếp đó, là bài thơ tổng quát
về cương lĩnh chung, rồi đến các phép tắc chung, bản cửu chương, sau phép tính
gốc (tương đương với bốn phép tính gốc của ta hiện nay là: nhân, chia, trừ, cộng),
các đơn vị đo lường xưa như tiền (tiêu dùng), nhận (đo), ly (cân), quẻ (đong)…

Quyển II nói về phép đo đạc ruộng đất, gồm 32 hình vẽ các kiểu diện tích, các
phép hình học mặt phẳng, phép lấy số pi, phép bình phương, khai phương…

Quyển III nói về phép thực hành đo đạc, đong lường, đặc biệt áp dụng vào phép
chở thuyền, phép đắp đê.

Quyển IV nói về phân số như các cách bình phân, sai phân.

Cuối sách là bảng toán học điều lệ, ghi rõ các bước học tập, các lời căn dặn như
phải nắm vững lý thuyết, trước khi thực hành và khi thực hành phải thận trọng, để
tránh sai sót, để đến nỗi sai một ly, đi một dặm.