Nghiên cứu khán giả điện ảnh tại Liên Xô

Xã h i h c s 3 - 1983

110

Th i s

NGHIÊN C U KHÁN GI
I N NH T I LIÊN XÔ( * )

M. I. MASCOVSKI

rong nh ng n m qua, Vi n l ch s đi n nh thu c B v n hóa Liên
xơ đã ti n hành m i cu c nghiên c u xã h i h c v khán gi và đi n
nh, t p trung vào v n đ : nh h ng c a đi n nh đ i v i công
chúng nh th nào? Các cu c nghiên c u này có m c đích tìm hi u:

T

T n s đi xem c a các nhóm đ i v i các lo i phim
L a tu i c a ng

i xem.

Hoàn c nh gia đình có tác đ ng đ n s ng

i đi xem hay không ?

Tác đ ng c a phim nh trong đ i s ng tinh th n c a nhân dân?
Cách tuyên truy n, qu ng cáo phim thu hút ng

i xem nh th nào?

Liên xô, ng i xem r t chú ý đ n đ o di n, và di n viên đóng vai chính trong
phim. Nh ng k t qu cho th y ng i xem không ch chú ý đ n n i dung mà hình
th c ngh thu t c ng r t đ c coi tr ng.
Chúng tơi đã tìm hi u tác đ ng qua l i gi a vô tuy n truy n hình và phim. Phim
đ c chi u trên vơ tuy n truy n hình có nh h ng đ n phim r p khơng? Nh ng
ai thích xem vơ tuy n truy n hình? Nh ng ai khơng thích lo i phim này?
Khán gi Liên xơ cịn quan tâm đ n vi c “đi n nh hóa” các tác ph m ngh
thu t. Các nghiên c u đã góp ph n làm rõ: nh ng

* Bài ghi theo tài li u c a đ ng chí Mascovski l u tr t i Phòng T li u và th vi n –
Vi n xã h i h c.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Th i s

111

tác ph m v n h c, sân kh u nào nên chuy n thành k ch b n đi n nh, tác ph m nào
không nên làm nh v y?
ti n hành các cu c nghiên c u, các nhà xã h i h c Xô-vi t đã đ ra cho phim
sáu ch c n ng. D a vào sáu ch c n ng này đ xem phim nào thích h p, phim nào
ch a thích h p? Cơng chúng c a phim đánh giá phim đó theo s thích c a h nh
th nào? Sáu ch c n ng đó là:
1) Giáo d c t t
gi .

ng, đây là ch c n ng quan tr ng, có liên quan đ n t t c khán

2) Ch c n ng nh n th c,
3) Ch c n ng ngh thu t,
4) Ch c n ng cung c p ki n th c.
5) Ch c n ng gi i trí, ch c n ng này nhi u khi b lãng quên, nh t là các n c
xã h i ch ngh a. Phim gi i trí có s c thu hút đông đ o ng i xem. Nh ng ng i
làm phim ph i k t h p nhu n nhuy n ch c n ng gi i trí v i các ch c n ng khác.
M t b phim s n xu t ra ch nh m vào m c đích giáo d c chính tr , mà thi t ch c
n ng khác, nh t là ch c n ng gi i trí thì s h n ch r t nhi u đ n ch c n ng giáo
d c, vì r t ít ng i xem.
6) Ch c n ng kinh t có ý ngh a quan tr ng, vì m t b phim hay có th thu hút
đ c 1 tri u ng i xem trong m t n m. Phim Ng i cá đã đ t đ n s khán gi k
l c là 150 tri u ng i xem trong m t n m. Các b phim hay còn đ xu t kh u, thu
ngo i t .
Ngoài sáu ch c n ng ch y u trên đây, phim còn thêm ch c n ng ph tr , song
c ng không đ c quên: đó là ch c n ng giao ti p. Ví v , chúng ta t ch c nói
chuy n chính tr , dù đ tài hay ng i nói h p d n, c ng không th thu hút đ c
m t l ng ng i xem đông đ o b ng n u trong cu c nói chuy n đó có chi u phim,
thì ch c ch n s ng i đ n d câu l c b : n u mu n có nhi u ng i đ n thì nên có
chi u phim.
Qua các cu c nghiên c u, các nhà xã h i h c Xô-vi t đã bi t đ c r ng: n u
phim ch đáp ng đ c m t ch c n ng thì s khơng có đơng ng i xem. N u ch
nh m m c đích cung c p ki n th c thì ta dùng ph ng pháp gi ng bài t t h n.
Nh ng n u ch chú

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

Xã h i h c s 3 - 1983

112

Th i s

đ n ch c n ng kinh t thì s t o nên nh ng s l ch l c không th ch p nh n đ

c.

Các nhà làm phim ph i có nh ng suy ngh , tìm tịi đ đáp ng th hi u ngày
càng đ c nâng cao c a khán gi , n u không chú ý đ n yêu c u này thì ng i xem
s khơng thích. i u đó d n t i tình tr ng là khán gi s đ xơ đi xem phim c a
n c ngoài. Ph i th a nh n r ng: phim các n c t b n r t chú ý đ n yêu c u này.
Chính vì v y phim n c ngồi khi đ c chi u lên thì có nhi u ng i xem.
Qua T p chí Màn nh, các nhà xã h i h c và các nhà làm phim đã bi t đ
nhu c u c a khán gi đ i v i các lo i phim.

c

1) Hi n nay, Liên xô, phim v đ tài Cu c chi n tranh v qu c v đ i đang có
đơng ng i xem nh t. Trong đ tài này, lo i phim trình bày di n bi n tâm lý c a
con ng i qua chi n tranh nh th nào, và lo i phim nói lên m t giai đo n l n c a
chi n tranh v i nh ng s ki n l ch s c th , v i nh ng nhân v t có th t, th ng
đ c xem đánh giá cao.
2) Công chúng thanh niên th ng quan tâm đ n lo i phim giáo d c đ o đ c, vì
lo i phim này có tác đ ng g n g i đ n vi c xây d ng cu c s ng c a h . Ví d :
phim M c-t -khoa khơng tin vào nh ng gi t n c m t, r t đ c thanh niên a
thích. B phim nói v ba cô gái tr xây d ng cu c s ng theo cách riêng c a mình
trong đi u ki n th c M c-t -khoa n m 1951. Sau khi chi u phim các câu h i sau

đây đ c đ a ra đ tìm hi u ý ki n khán gi :
- Ph n đánh giá ng

i đàn ông nh th nào?

- H i v ng i ch ng t ng lai c a mình nên nh th nào… thì các n sinh tr
l i: h mu n có ng i ch ng nh “anh cơng nhân”, m t nhân v t chính c a phim,
ch ng h n. i u đó ch ng t b phim này có giá tr tích c c trong vi c xây d ng
l i s ng ch ngh a.
3) Phim trinh thám thích h p cho s gi i trí và th ng thu đ c l i nhu n cao.
Liên xơ, có m t th i gian dài, lo i phim trinh thám b phê bình nói r ng: c n
ph i s n xu t lo i phim này. Th c t ch ng minh r ng r t nhi u ng i xem, nh t là
thanh niên a thích lo i phim trinh thám. N u chúng ta bi t k t h p s m o hi m,
ly k và l ng vào đó nh ng ph m ch t đ o đ c cao c thì s đ t đ c

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

Th i s

113

ch c n ng giáo d c. S c h p d n c a nh ng b phim ca ng i chi n công k di u
c a các chi n s công an Xô-vi t đã ch ng minh đi u đó.
4) Phim v đ tài s n xu t, xây d ng th ng n m v trí cu i cùng trong danh
m c các lo i phim đ c khán gi a thích. Song, khơng ph i t t c các phim v đ
tài này đ u nh v y. B phim Biên b n m t cu c h p l i đ c r t đơng ng i xem
a thích.

5) Phim âm nh c, nh y múa,
Ngồi ra, chúng tơi có làm nhi u phim hài h
cao ch t l ng c a lo i phim này.

c, chúng tôi đang c g ng nâng

Phim nh tác đ ng đ n con ng i nh th nào? Các phim đã tr l i câu h i này
b ng nhi u h ng khác nhau. Câu tr l i c ng có th làm chúng ta kinh ng c. Ví
d : phim Ph ng-tơ-mát c a Pháp đ c chi u là Ph ng-tô-mát. Các nhà phê bình
cho r ng: c n ph i th n tr ng, n u c chi u lo i phim này s gây ra nhi u h u qu
đ i v i thi u niên. Song, c ng có ng i l i nói: có chi u nh ng phim nh v y m i
thu hút đ c thi u niên, cịn h n đ chúng đi lang thang ngồi ph !
Phim
i bay đ c chi u ra, c ng d n đ n nh ng nh n xét khác nhau nh v y.
Phim nói v m t ng i lái máy bay thi t k ra lo i nh c màu. Sau khi xem phim,
m t s thanh niên đã n c p đèn tín hi u c a đ ng tàu h a. H i vì sao làm nh
vây? H tr l i: h n c p nh ng đèn này đ l p b nh c màu nh trong phim
i
bay. Th là, có ng i cho r ng không nên chi u phim này n a. Nh ng đây là m t
b phim hay, có tác d ng giáo d c tinh th n đ ng đ i cao. Ch ng l ch vì m t s
thanh niên hành đ ng nh v y mà không chi u phim
i bay n a? Các nhà xã h i
h c chúng tôi cho r ng v n nên chi u phim, song c n có nh ng bài báo phân tích
cho ng i xem th y đ c m t t t và m t h n ch c a b phim.
Trong nh ng n m g n đây, có m t tình hình là nhi u phim v đ tài tâm lý xã
h i l i ch nói đ n nh ng m i tình th t b i, nh ng cu c s ng chung trong các gia
đình b t h nh. i u đó là nh h ng đ n các quan h v ch ng trong gia đình.
Trong khi đó l i r t ít phim nói v cu c s ng c a các gia đình h nh phúc. Các phim
khơng nói lên tình yêu tr c khi c i mà ch đ c p các m i tình sau

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c s 3 - 1983

114

Th i s

C i v v i ng i khác. Nhi u phim có k t c u d n đ n cho thanh niên hi u sai
r ng hôn nhân là nhà tù c a tình yêu.
Nh ng đi u trên đây, đòi h i nh ng ng i làm phim ph i chú ý đ n ch c n ng
giáo d c và y u c u c a xã h i đ i v i ngh thu t đi n nh nhi u h n n a. Chúng
ta ph i c g ng đ hình dung tr c nh ng tình hu ng di n ra trên màn nh s tác
đ ng đ n ng i xem nh th nào? Không th ch y theo “s h p d n” mà không
l ng h t đ c các h u qu c a nó. Nh ng ng i làm phim ph n ánh các v n đ
ph c t p c a hi n t i và t ng lai và gi i quy t nh ng v n đ theo quan đi m c a
ch ngh a xã h i.
y chính là ph ng h ng quan tr ng đ liên k t xã h i v i
toàn b các ho t đ ng đi n nh.
Trong khi duy t phim, có th chúng ta s v p ph i nh ng ý ki n r t trái ng c
nhau. ã có tình hình là đ i v i m t b phim, các nhà tuyên hu n thì b o khơng
nên chi u, các nhà đi n nh và các nhà xã h i h c thì b o v n chi u đ c. ây là
m t th c t mà chúng ta th ng g p. Song, khơng nên vì m t b phim hay, có tính
ngh thu t và kinh t th ng m i cao. đay, vai trò h ng d n d lu n ng i xem
c a các nhà phê bình phim, các nhà xã h i h c có ý ngh a đ c bi t quan tr ng.
Liên xô, m i H i đ ng duy t phim th ng đ c t ch c v i kho ng ba m i
ng i. Trong đó, g m các nhà làm công tác tuyên hu n, các nhà làm phim, các nhà
phê bình phim, các nhà xã h i h c và tâm lý h c.
Vi c duy t phim đ

c ti n hành qua b n b

c ch y u nh sau:

1) T ng cá nhân phát bi u ý ki n riêng c a mình v b phim đ
cách ghi ra gi y.

c duy t b ng

2) T p h p các ý ki n riêng l i, h th ng các đi m t t, các đi m x u, nên chi u
hay không nên chi u.
3) C n c vào ý ki n đã đ c h th ng l i
thành v n b n, r i phát l i cho các y viên.

trên, H i đ ng duy t phim s in ra

4) Sau khi xem b ng t ng k t, nh ng ng i tham gia duy t phim s phát bi u ý
ki n c a mình v nh ng nh h ng c a phim đ i v i công chúng nh th nào, r i
đi đ n k t lu n b phim đó có hay khơng đ c chi u.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn