Những điều cần thiết để có tin hay

Những điều cần thiết để có tin hay

Gần đây, một tờ báo trích lời của Tổng Thanh tra Nhà nước phát biểu về một vụ
cũng khá ầm ĩ. Sau đó quan chức này tuyên bố ông không hề phát biểu như vậy.
Rồi loại tin kiểu "có tin đồn sẽ tăng giá gạo, tăng giá xăng..." cũng xuất hiện
khơng ít trên báo chí Việt Nam. Chưa dám nói những tin kiểu này góp phần gây
bối rối cho xã hội, nhưng chắc chắn nó đi ngược lại những nguyên tắc cơ bản của
báo chí.
Thực ra những ngun tắc cơ bản này ln là những điều đầu tiên được nhắc nhở
đối với bất kỳ nhà báo nào, vậy tại sao tình trạng đăng tin không kiểm chứng, đăng
tin đồn, tin với quan điểm thiên vị, thậm chí tin sai, lại nhiều như vậy?


Sau khi đảm bảo nắm vững cấu trúc cơ bản của tin, hãy để ý đến một số yếu tố cần
thiết để bài viết được hay. Những yếu tố này gồm có: tin tức chính xác, xác định
nguồn gốc của tin, công bằng, cân bằng, không thiên vị và thấu đáo. Diễn đàn Báo
chí Việt Nam xin giới thiệu quan điểm của Peter Eng và Jeff Hodson, nêu trong
cuốn "Cẩm nang viết tin."
Chính xác
Điều quan trọng hơn cả là phóng viên cần phải đưa tin thật chính xác, nếu khơng,
độc giả sẽ khơng tín nhiệm vào báo của bạn và mua báo khác. Các sai sót có thể
làm hại đến các nguồn tin và độc giả.
Không bao giờ nên cho rằng một điều gì đó là đúng. Ln ln đặt câu hỏi. Ln
ln kiểm chứng. Chính xác có nghĩa là luôn luôn lưu ý đến mọi chi tiết. Bắt đầu
từ việc đơn giản nhất như: cách đánh vần tên, chức danh và địa điểm. Tiếp đến là
việc xác nhận các thơng tin chứa đựng trong các thơng cáo báo chí, và trích lời
một người nào đó thật đúng, hoặc mơ tả đúng quan điểm của họ.
Có thể bạn nghĩ rằng viết tên sai ‘không quan trọng lắm’ nhưng nếu bạn mắc lỗi
này, một độc giả biết cách đánh vần đúng sẽ nghĩ rằng, ‘nếu phóng viên viết tên
cũng sai thì khơng hiểu cịn sai thêm những gì nữa trong bài.’ Các nguồn cung cấp
tin có thể bực mình nếu bạn viết sai tên của họ. Họ có thể khơng tin cậy bạn nữa.

Hãy hỏi nguồn tin này cách đánh vần, xin họ danh thiếp. Xem trong niên giám
điện thoại. Viết là Chuan Leepai hay Chuan Leekpai? Jacky Chan hay Jackie
Chan?
Một tờ báo có thể gây ra nhiều vấn đề nếu phạm sai lầm. Một tờ báo Campuchia
làm cho người dân lo ngại khi đưa tin rằng một loại bao cao su tránh thai có thể đã
bị nhiễm vi khuẩn HIV gây ra bệnh AIDS. Chính phủ đã phải mở một cuộc họp
báo để bác bỏ tin này. Tờ báo đăng tải lời xin lỗi: ‘Chúng tôi sai lầm trong tư cách
phóng viên chuyên nghiệp.’


Sai sót là quá tệ khi chúng ta phải vội vã và để kịp hạn ra báo. Nhưng mẵc lỗi lầm
chỉ vì bất cẩn hay lười biếng khơng kiểm lại tin là điều không thể tha thứ được.
Kiểm chứng
Không bao giờ nên đăng tải những tin dễ gây tranh cãi mà không kiểm chứng. Nếu
được, hãy kiểm chứng bằng cách đến tận nơi. Nếu khơng thể đến được thì u cầu
những ai chứng kiến tận mắt xác nhận sự việc. Đồng thời, cũng nên xem những tài
liệu chứng tỏ sự việc có thật.
Trong cuộc chiến tại Campuchia năm 1997, một viên chức tỉnh Siem Reap đã nói
với một phóng viên là khơng hề có vấn đề gì tại nơi đó, ông cho biết chỉ ở Phnom
Penh mới có giao tranh. Tuy nhiên, người phóng viên này nghe thấy tiếng súng từ
xa vọng lại. Anh đã không tin lời viên chức đó. Anh đến xem tình hình tại nhà
thương. Tại đấy, anh gập các bác sĩ đang chữa trị cho một bé trai bị thương vì đạn.
Thân nhân của em cho biết, hai nông dân lớn tuổi đã thiệt mạng. Nhưng người
phóng viên này khơng thấy có binh lính nào bị thương. Anh đến bệnh viện quân
đội bên ngoài thành phố để xem xét. Tại đó anh thấy có nhiều binh lính bị thương,
họ cho anh biết có những người khác bị thiệt mạng nữa. Anh phóng viên liền đến
một ngơi chùa để xem, chùa là nơi xác những người chết được hỏa táng.
Kiểm chứng cả giấy tờ nữa. Nếu bạn khơng kiểm chứng, bạn có thể trở thành nạn
nhân bị lừa.
Một đêm, tờ báo Căm Bốt, Campuchia, nhận được một tờ fax của ai đó nói rằng

ơng ta là tân chủ tịch của đảng đang cầm quyền. Tờ fax nói các đảng viên đã bỏ
phiếu bầu tân chủ tịch đảng trong một buổi họp đặc biệt tại một nơi hẻo lánh trong
nước. Tờ báo không kiểm chứng được tin này nhưng vẫn đăng. Đó là một sai sót
lớn. Ngày hơm sau, các viên chức trong đảng nói khơng hề có một buổi họp như
vậy.


Xử trí như thế nào với các tin đồn là một trong các thử thách khó nhất của người
ký giả đang phải gấp rút viết bài cho kịp kỳ hạn. Các chính trị gia và những người
khác muốn đề cao quyền lợi riêng của họ thường lợi dụng các phóng viên để nói
xấu đối thủ. Khơng bao giờ nên đăng tải tin đồn. Hỏi thẳng nguồn gốc của tin đó,
địi phải có chứng cớ. Hỏi người bị đồn về thực hư. Nếu khơng thể kiểm chứng
được tin đồn đó là thực, đừng đăng.
Các sai sót gây bối rối cho tờ báo và làm hại đến uy tín của báo. Nhưng khơng
phải chỉ có thế. Có thể cịn làm cho báo bị tổn hao nữa. Một tờ báo Hồng Kông
đăng một bài ngầm ý cho rằng một trong các hoàng tử của quốc vương Norodom
Sihanouk khơng phải là con chính thức của ngài. Quốc vương Sihanouk nói tin
này sai và làm hại đến uy tín của ngài. Ngài dọa sẽ kiện tờ báo, đòi bồi thường
hàng triệu USD. Nếu một tờ báo nhỏ phải bồi thường một số tiền như vậy, báo sẽ
phải đóng cửa.
Khách quan
Các phóng viên ln ln nên tìm cách tường thuật sự thật một cách trung lập và
giữ khơng để ý kiến cũng như tình cảm của mình len lỏi vào bài.
Nếu phóng viên pha trộn giữa sự thật và ý kiến riêng, độc giả sẽ không thể coi bài
báo là tin chính xác được. Phóng viên nên dành cho độc giả của mình quyền tự có
ý kiến, dựa trên sự thật mà phóng viên tường thuật trong tin.
Điều này khơng có nghĩa là báo của bạn khơng được có quan điểm về các vấn đề.
Báo có quyền làm như vậy, và nên làm. Nhưng, tờ báo phải xác định rõ các ý kiến
đó là bình luận, hoặc xã luận, đăng trên một trang riêng, khác với các trang tin tức.
Làm như vậy sẽ gia tăng uy tín của tờ báo.

Một bài gần đây đăng trên tờ báo tiếng Campuchia đã gọi một viên chức hàng đầu
trong chính phủ là: ‘chỉ biết có tiền... cha đẻ của tham nhũng chẳng khác gì một


con cá sấu già cỗi, một nhà độc tài với các tư tưởng quan liêu.’ Bài báo này nói,
đây là ‘lời của các viên chức Bộ Phát triển Nông thôn’ nhưng khơng nêu danh
những viên chức đó cũng như khơng đưa ra bằng cớ nào để chứng minh cho
những lời cáo giác của họ.
Nhưng không phải chỉ riêng các tin chính trị gặp phải lỗi lầm này. Khơng may là
nhiều phóng viên thường hay thêm ý của họ vào đủ mọi loại tin, kể cả tin xã hội,
thể thao, tội phạm, hay ngay cả về tai nạn nữa.
Không thể nào tỏ ra vô tư 100% được. Tất cả mọi chúng ta đều có tình cảm và ý
kiến gây ảnh hưởng đến cách chúng ta đưa tin và viết bài. Song phóng viên giỏi
biết sử dụng tình cảm của mình. Một phóng viên nổi giận khi thấy các vấn đề của
nơng dân nghèo khổ có thể quyết định viết bài để chia sẻ tình cảm với những
người khác và buộc chính phủ phải có hành động. Nhưng cho dù phóng viên có
cảm nhận sâu sắc về một câu chuyện nào đi nữa, phóng viên đó cũng vẫn phải viết
bài một cách chính xác và cơng bằng.
Cách đây vài năm, nhiều tờ báo Campuchia chỉ đăng tải ý kiến. Nhưng nay, họ
đăng thêm nhiều tin tức. Không những chỉ các báo độc lập, mà cả các báo thân
chính phủ và chống chính phủ nữa. Đó là vì người dân bây giờ muốn đọc ‘khơng
những chỉ ý kiến, mà cịn về những gì xẩy ra ở đâu đó,’ ơng Pen Samitthy, chủ
biên của nhật báo bán chạy nhất Rasmei Kampuchia (ánh sáng Campuchia), nói
vậy.
Xác định xuất xứ
Nếu bạn có mặt tại một sự kiện có tính chất thời sự nào đó, bạn chỉ cần viết lại
những gì mắt thấy tai nghe tại đó. Nhưng trong nhiều trường hợp, tin của bạn do
người khác cung cấp hay từ nơi khác đến. Đó cũng có thể là một lời tuyên bố, một
cuộc phỏng vấn, một văn kiện. Vậy phải xem ai đã nói.

Cho độc giả biết tin của bạn từ đâu đến gọi là xác định nguồn tin. Nếu độc giả biết
tin đó từ đâu đến, họ có thể nhận định xem có nên tin hay khơng, hoặc tin đó quan
trọng như thế nào. Bạn phải ghi rõ xuất xứ những lời trích dẫn, cũng như những
lời mơ tả hay giải thích về sự kiện mà chính bạn khơng chứng kiến. Nếu bạn
không xác định rõ ràng xuất xứ nguồn tin, người đọc sẽ cho rằng chính phóng viên
hay tờ báo là nơi xuất phát ra những tin đó. Xác định nguồn tin thường được đặt ở
đầu hay cuối câu. Chỗ đặt tùy theo cách viết và ý trong sáng của bài. Sau đây là
vài thí dụ:
- Bộ Trưởng Ngoại giao Thái Lan nói quốc gia ơng sẽ tiếp tục hợp tác lâu dài với
ASEAN
- Con số du khách nước ngoài đến thăm Malaysia đã tăng gấp đơi trong năm
ngối, theo lời văn phịng du lịch chính phủ.
Xác định xuất xứ nguồn tin khơng làm cho tin đó xác thực nhưng chỉ cho độc giả
biết đó là lời của một người khác. Bạn khơng nên đăng tải bất cứ lời ai nói chỉ vì
bạn có thể nêu xuất xứ của lời nói. Bạn khơng nên trích bất cứ lời nói nào của bất
cứ một người nào đó. Trước tiên, nguồn tin phải có thẩm quyền về vấn đề mà họ
nói tới. Tiếp đấy, bạn có trách nhiệm kiểm tra lại xem lời nói đó có đúng sự thật
hay khơng. Nếu điều đó khơng đúng nhưng bạn vẫn trích dùng vì đó là lời của một
viên chức cao cấp hay của một nhân vật có tiếng nào đó, bạn phải thêm vào trong
bài một câu cho độc giả biết sự thực là như thế nào. Điều này có thể trở thành một
vấn đề trong một tình huống dễ gây va chạm, vì người này nói ngược lại với người
kia. Bạn nên trình bầy lời của cả hai phía và cho độc giả biết rõ ràng lời nào là của
ai.
Phóng viên nên ghi xuất xứ các nguồn tin của họ bằng cách dùng tên, chức vụ
nghề nghiệp và các chi tiết khác, nếu có. Độc giả càng biết nhiều về nguồn tin, họ


càng dễ quyết định xem tin đó có đúng hay không, hoặc họ nên phản ứng như thế
nào trước tin đó. Lấy thí dụ, có người nói: ‘nền kinh tế đang bắt đầu cải thiện’.

Người đọc sẽ phản ứng khác đi nếu đó là lời của giám đốc ngân hàng trung ương
thay vì của một người chủ tiệm bán hàng. Nhưng bạn khơng cần phải đề tên hay
tồn bộ chức vụ của nguồn tin ngay trên đầu. Nếu tên này không được nhiều người
biết đến, hay chức vụ của họ dài dịng, đoạn mở đầu sẽ trở nên khó đọc. Bạn có
thể để các chi tiết đó trong đoạn văn thứ nhì. Hãy tránh loại mở đề như sau, đó là
tin của một cơ quan thông tin Lào:
Người đứng đầu cơ quan nông nghiệp và trồng rừng tỉnh Borikhamsay
Bounckham Phommachuk tuyên bố các nông dân trong tỉnh đã bắt đầu gặt lúa vụ
mùa mưa vào tháng 10.
Đoạn mở đề sau đây của cựu học viên IMMF Parista Yuthamanop cho thấy cách
đưa các chi tiết đó vào đoạn văn thứ nhì của bài viết:
Ngân hàng Thế giới ngợi khen chính phủ Thái Lan đã đạt được tiến bộ trong việc
giảm nghèo và giải quyết các vấn đề trong ngành ngân hàng.
Ông Jemal-ud-din Kassum, Phó Chủ tịch Ngân hàng Thế giới tại Đơng Á và Thái
Bình Dương, nói, ơng thấy phấn khởi vì chính sách của chính phủ Thái Lan chú
trọng đến người nghèo và đến phương pháp quản lý trong thương nghiệp.
Không cần phải nêu xuất xứ của tất cả mọi thứ. Đừng ghi xuất xứ của những lời
nói đã rõ ràng quá rồi, dễ kiểm chứng và không gây tranh cãi:
- Hàng đống rác chất đầy trên con đường chính tại Pattaya. (rõ ràng q, do chính
mắt phóng viên trơng thấy)
- Chỉ có năm cơng ty liệt kê trên danh sách thị trường chứng khoán non trẻ của
Việt Nam (dễ kiểm chứng)


- Nhiều người tại Đông Nam Á bị thiệt hại vì cuộc khủng hoảng tài chính bắt đầu
vào năm 1997. (khơng gây tranh cãi)
Có được trích đăng lời nguồn tin hay không
Đôi khi nguồn tin giới hạn việc cách thức bạn sử dụng tin của họ cung cấp. Một
nguồn tin có thể cho phép bạn dùng tất cả mọi thơng tin họ cung cấp và dùng tên
của họ trong bài viết. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn được gọi theo

tiếng Anh là ‘on the record,’ nghĩa là được trích đăng. Nói chung, một khi bạn đã
tự giới thiệu là phóng viên, bạn có thể cho rằng mọi cuộc phỏng vấn đều được
trích đăng. Khơng bao giờ đề nghị để nguồn tin nói ‘off the record,’ nghĩa là
khơng được dùng trong bài.
Đơi khi một nguồn tin có thể nói bạn khơng được dùng bất cứ điều gì họ nói trong
bài viết của bạn. Trong trường hợp đó, cuộc phỏng vấn của bạn bị gọi là ‘off-the
record,’ nghĩa là ‘khơng được đăng’.
Nguồn tin có thể có các dữ kiện giúp bạn hiểu một tình huống nào đó, nhưng có
thể quá nhạy cảm, không loan báo cho công chúng được. Hoặc điều đó có thể làm
cho nguồn tin bị mất mặt hoặc làm hại đến họ nếu bạn đem dùng vào bài viết. Nếu
bạn đã đồng ý không dùng các dữ kiện đó trong bài viết, bạn phải giữ lời.
Lúc nào cũng phải chắc chắn rằng bạn và nguồn tin của bạn hiểu rõ các điều kiện
của cuộc phỏng vấn.
Các nguồn tin vô danh
Đôi khi một nguồn tin sẵn sàng cho bạn thông tin nhưng với điều kiện bạn không
nêu tên họ là xuất xứ của tin đó trong bài. Có thể bạn phải viết như thế này: ‘theo
lời một viên chức chính phủ u cầu khơng nêu danh’. Một nguồn tin như vậy
được gọi là tin vô danh.


Bạn ln ln nên tìm các tin có thể đăng rõ xuất xứ, nhưng có thể bạn cần phải
dùng đến các nguồn tin vơ danh khi tin đó quan trọng cho bài viết của bạn.
Bạn và nguồn tin của bạn nên thoả thuận trước về cách giới thiệu hay xác định
nguồn gốc xuất phát tin của họ. Càng nói rõ càng hay mà không cần phải nêu tên
tuổi của nguồn tin. Chẳng hạn, ‘một viên chức cao cấp trong Bộ Tài chính’ hay
hơn là ‘một viên chức chính phủ’. Càng nói rõ về nguồn tin, tin đó càng có giá trị.
Đừng dùng quá nhiều nguồn tin vô danh. Nếu không nêu tên nguồn tin thì người
đó có thể tỏ ra khơng có trách nhiệm về lời nói của mình. Họ có thể chỉ trích dẫn
hoặc đưa ra những nhận xét không đúng về người khác hay về các biến cố nếu họ
biết rằng họ sẽ không phải chịu trách nhiệm. Họ có thể muốn nói gì thì nói để giúp

ích cho chính đảng hay chủ trương nào đó họ muốn ủng hộ. Bạn càng dùng nhiều
nguồn tin vô danh trong bài, giá trị của bài càng giảm đi.
Hãng tin Associated Press cho biết họ dùng các nguồn tin vô danh khi các nguồn
tin này nói về các dữ kiện có thật, khơng phải về ý kiến riêng. AP nói họ chỉ dùng
tin vơ danh trong những tình huống nếu (1) AP biết rõ nguồn tin; (2) nguồn tin ở
vào địa vị được biết về tin đó; (3) tin đó tối cần cho bài viết; và (4) khơng thể nào
tìm được ai khác cho biết về tin đó mà ‘cho phép được đăng’
Cân đối và cơng bằng
Phóng viên biết rằng trong mỗi câu chuyện đều có nhiều mặt khác nhau. Vì thế họ
phỏng vấn nhiều nguồn tin cho bài của họ. Quan trọng nhất là khi họ viết về các
vấn đề chính trị hay xã hội, các cuộc vận động bầu cử, hay các diễn biến khác liên
quan đến nhiều người có các ý kiến khác nhau.
Bài viết của bạn sẽ cân đối nếu bạn cho thấy quan điểm của cả hai phía trong một
vấn đề. Bài viết của bạn là công bằng khi không thiên vị bất cứ bên nào.


Điều này khơng có nghĩa là bạn phải dành chỗ ngang nhau cho mỗi quan điễm.
Nhưng bạn phải bao gồm trong bài một điều gì đó cho thấy các quan điểm khác
nhau. Một bài về vận động bầu cử không thể nào được coi là công bằng nếu không
bao gồm quan điểm của tất cả các chính đảng lớn.
Khi có lời tố cáo nào đó nhắm vào một người, bạn phải để cho người đó có phản
ứng. Bạn phải cho họ có cơ hội tự biện minh.
Các cơ quan thơng tin do chính phủ hay chính đảng kiểm sốt cũng phải nên tìm
cách cân đối bài viết và tỏ ra công bằng. Nếu không, độc giả sẽ nghĩ rằng bài đó
chỉ là để tun truyền. Bài viết sẽ uy tín hơn nếu bao gồm một lời đề cập nào đó
đến các quan điểm khác cho dù ở cuối bài đi nữa.
Trong sáng
Nên viết bài cho thật trong sáng để độc giả có thể dễ hiểu. Muốn viết rõ, bạn phải
biết suy nghĩ rõ ràng. Bạn phải hiểu về sự kiện đó trước khi viết về các sự kiện đó.
Để thực hiện điều này, nên hỏi những câu hỏi khéo và đặt nhiều câu hỏi khéo để

tìm được các tin cần thiết. Tiếp đấy, ngẫm nghĩ về các thông tin bạn thu lượm
được trước khi viết. Một khi bạn hiểu rõ vấn đề bạn có thể chọn được khía cạnh
chính cho đoạn mở đề. Tiếp đấy, bạn có thể sắp xếp các chi tiết cho mạch lạc.
Trong sáng nghĩa là dùng các từ đơn giản để người thường cũng hiểu được. Tránh
dùng thuật ngữ, hay những chữ lóng của các chuyên gia. Trong sáng cũng có
nghĩa là gọn gàng. Khơng dùng nhiều chữ hơn cần thiết. Viết rõ rệt, và tránh nói
chung chung.
Đoạn mở đề sau đây của một hãng tin châu Á viết bằng tiếng Anh xem ra có vẻ
như do các viên chức Bộ Thương mại viết:


Malaysia và Myanmar sắp sửa hoàn tất thoả thuận để làm cho công cuộc buôn
bán đổi chác giữa hai nước được dễ dàng hơn, Bộ Trưởng Công nghiệp và
Thương mại Quốc tế Malaysia Rafidah Aziz tuyên bố hôm thứ năm.
Những từ đó có nghĩa gì? Hãy viết lại gọn gàng hơn: Malaysia va Myanmar sắp
sửa hoàn tất một thoả thuận để thúc đẩy bn bán, trao đổi hàng hố, Bộ trưởng
Thương mại Malaysia tun bố hơm thứ năm.
Trong sáng có nghĩa là giải thích rõ các từ. Nếu bạn dùng từ ‘deflation’ ‘thiểu
phát’ trong một bài viết về thương mại, hãy thêm câu giải thích này cho độc giả :’
thiểu phát nghĩa là ngược lại với lạm phát, nghĩa là giá hàng hóa và dịch vụ bị tụt
mạnh’.
Trong sáng có nghĩa là dùng chữ ngắn và viết câu ngắn. Trong nhiều ngôn ngữ,
cấu trúc Chủ ngữ động từ-tân ngữ là cách viết rõ ràng nhất cho một câu.
Thí dụ: Cảnh sát bắt ba người đàn ông hôm thứ năm
Chủ ngữ: Cảnh sát
Động từ: Bắt
Tân ngữ: Ba người đàn ơng
Thí dụ: Thủ tướng sẽ đi thăm Trung Quốc
Chủ ngữ: Thủ tướng
Động từ: Sẽ đi thăm

Tân ngữ: Trung Quốc
Hoàn thiện


Bài viết của bạn không nên để thiếu bất cứ một yếu tố quan trọng nào. Không
những bạn phải trả lời năm chữ W và một chữ H, bạn còn cần phải nói chuyện với
các nguồn tin chính, xem xét các văn kiện chính yếu, đi thăm những nơi then chốt.
Những yếu tố then chốt đó là gì tùy ở chỗ bài của bạn nói về gì. Thí dụ bạn viết
một bài phóng sự về sự lây lan của bệnh AIDS tại Hà Nội. Nếu có một bác sĩ hàng
đầu chuyên về đề tài này, bạn nên hỏi chuyện bác sĩ đó. Nếu có ai từng viết một
bản nghiên cứu lớn về đề tài này, bạn nên đọc bản nghiên cứu đó. Nếu có một
bệnh viện điều trị cho phần đông các bệnh nhân bệnh AIDS trong thành phố, bạn
nên đến thăm bệnh viện./.