di sản thế giới (tập 8: châu mỹ (tiếp theo) - tái bản lần thứ hai): phần 1

f

BÙJ ĐẸP
b iê n s o ạ n

_Ji sản
thế eiới

L'w'.



DI SẢN THẾ GIỚI


■
; ^
HOAN NGHÊNH BẠN ĐỌC GĨP Ý PHÊ BÌNH
N H À XUẤT BẢN TRẺ
161b Lý Chính Thắng - Quận 3 - TP. Hồ Chí Minh
Điện thoại : 9316289 - 9317849 - 9316211
E-mail :

V____________________________________________________________

\


BÙI ĐẸP
Biên soạn

DI SẢN THẾ GIỚI
(VĂN HÓA - Tự NHIÊN - H ỗN HỢP)
( Túi bún lần thứ hai)

TẬ P 8: C H Â U MỸ

TRƯỜNG DẠI

™NGT'*'1THƯVIẸN
I

NHÀ XUẤT BẢN TRẺ


Mẽxicơ
ỉ^girịi Maya ở Mêxi
Đặc tính dân tộc Mêxicơ ngày nay đã đưạc hìn h th à n h dần
dần trong quá trìn h p h á t triển nền văn hóa Anh-điêng trước đây.
Vì vậy tới Mêxicơ m à khơng có một n h ận thiíc cơ bản về nền văn
hóa Anh-điêng sẽ khơng sao hiểu nổi hiện trạn g nền văn hóa
nước này.
Nền văn hóa M aya là m ột trong 3 nền văn hóa Anh-điêng
lớ n
tro n g
b iê n
giới
Mêxicô cũng
là m ộ t n ê n
v ăn h ó a có
trình độ p h át

tr i ể n
cao
n h â 't trư ớ c
k h i ng ư ờ i
T ây
B an
N ha
xâm
nhập
v ào
châu Mỹ.
Thành phố cổ xưa


Những cung điện th iế t k ế cao sang hùng vĩ với h àn g trăm
b ik phù điêu, chạm khắc đầy tín h dân tộc bên trong. N hững điện
thơ với tạo dáng bên ngoài th a n h th o át m à bên trong chứa đầy
văn tự cổ mặc dù trả i qua h àn g ngàn năm vẫn điíng sừng sững
cùng sơng núi. Ngưịi M aya hơn 1000 năm trước, vói b àn tay,
khối óc bình dị, đã khắc phục mn vàn khó khăn, tay khơng tạo
d\mg nên những cơng trìn h này trên những mõm n ú i cao, đã
viết nên những tran g sử kiến thức hào h ù n g của dân tộc với một
nghị lực siêu pham.
H oạt động kinh tế chính của người M aya là nơng nghiệp săn
bắn và đánh cá. Họ có một
n ề n v ăn h ó a lâ u đời với
trìn h độ cao về các m ặt thiên
văn, sô"học, kiến trúc.... M ặt
khác, họ còn sán g tạo ra loại
ch ữ v iê t tư ợ n g h ìn h đ ến

nay chua ai giải m ã đưọc. Họ
- những ngtrời M aya đã để
lại trên đât Mêxicơ m ột nền
văn hóa lịch sử huy hồng.
Đó là vùng p h ía nam bán
đảo Đích Tan, xứ B renquây,
noi tập tru n g mọi tin h hoa
của di tích Maya, nơi ngày
nay, m ậ t độ người M aya
đơng nhất, tói vai vạn ngưbi,
trong đó chủ y ếu tập tru n g

tại th à n h phô lớn M erida.
Điêu khắc hỗn hợp

M erida n ằ m tạ i p h ía


Bắc bán đảo Đích-Tan, là m ột th à n h phô" đông vui sầm u â t n h ât
của ngi Maya. Mn biết cuộc sơng của ngưịd M aya khơng th ể
khơng tói đây. Trung tâm M erida là chợ của ngiiòi M aya - m ột cái
chợ CIỊC kỳ lớn. Tới đây, b ạn sẽ gặp những ngưòi M aya đủ các lira
tuổi trong bộ quần áo d ân tộc có thêm nhiều hoa văn tru y ền
thông đủ m àu sắc noi cổ tay và cổ áo đã cuô"n h ú t sự chú ý của
khách th ậ p phưong. ơ đây, p h ần nhiều những phụ nữ quàng
trên vai chiếc khăn dài đều là ngi Maya biết nói tiếng Maya.
Họ đều là ngưịi M aya có tuổi, trong sắc phục tưong p h ản giữa
m àu khăn: xanh da trbi, đỏ, nâu, vàng hoặc trắn g với q u ần áo đã
tạo nên khung cảnh CXỊCkỳ rực rỡ đập vào m ắt mọi nguòi.
Tại Mêxicô, noi sử dụng tiếng Tây Ban N ha r â t th ịn h h àn h

thì tiếng Maya liệu có là th ứ tiếng đang bị diệt vong?
Một sơ"gia đình coi trọng nền văn hóa dân tộc vẫn kiên trì các
tập qn văn hóa Maya và nói tiếng nói của Maya trong giao tiếp
vói ngưịi thân. N hững ngưịi Maya trưỏng th àn h trong gia đình
này đã trở th à n h ngưòi bảo vệ nền văn hóa dân tộc của mình.
Tuy nhiên, cũng có r ấ t nhiều gia đình hiện đại, đã xa dần với
nền văn hóa dân tộc, cho ra địi các th ế hệ con em ngttịi Maya
khơng biết nói tiếng Maya.
Thịi gian ở đây h ầu như ngừng trơi. Ngưịi Maya cứ tưỏng
sống như vậy địi đbi nơl tiếp nhau theo cách sông tray ền thông xa
xua của cha ông, cách biệt vói th ế giới bên ngồi. Mặc dù làng xóm
lạc hậu, nhà cửa xác xơ, v ật chất thiếu thôn, vậy mà nguữi Maya
lại hào chiía một th ế giói tinh th ầ n cực kỳ giàu có phong phú.
Từ th ế kỷ 16, người Tây Ban N ha xâm lưọc Mêxicô và biến
họ th à n h thuộc địa, tiếng Tây Ban N ha đã trở th à n h ngôn ngữ
của bọn quan lại. Sau khi Mêxicô độc lập, tiếng Tây B an N ha


nghiễm nhiên trỏ th à n h ngữ quốc. Ngôn ngữ A nh-diêng của r â t
nhiều bộ lạc đã trỏr th à n h th ứ ngôn n g ữ khơng có “giá trị kin h tê ”.
Điều đáng uy nghi là: qua h an g tră m n ăm th a y đổi, tiến g M aya bị
“viit bỏ”, bị “đơng ciỉng”, trê n thirong trưịng, tói nay, tro n g các
lang m ạc vẫn còn điiạc mọi ngiròi sử dụng rộng rãi, coi n h ư m ột th ứ
vũ khí lọi hại. Đó là do: tiếng M aya là cội nguồn của ngưòi M aya.
Ngưòi M aya từ n g m ột thịi bc lên đ ỉn h cao củ a lịch sử, hào
hùng, tỏ a sá n g tro n g mọi lĩn h vực, n g ày n ay họ đ an g im lìm
trong các thơn làn g xa xơi hẻo lán h , ch ẳn g ai b iê t tới, cách b iệ t
h ẳ n vói th ế giói văn m inh bên ngồi.

Khu bảo tồn sinh quyển

Sìan Kaan
K hu bảo tồn n ằm trê n b án đảo Y u catan ỏ Mêxicô cho phép
bảo vệ hơn 5.000 km 2 rừ n g n h iệ t đới, đồng lầy, rừ n g đước và đá
ngầm san hô. ơ đó h iện cịn sinh sống k h o ản g 800 con ch áu của
nguòi da đỏ M aya. Ngưòi M aya gọi vùng n ày là Q u in ta n a Roo và
để lại ở đó n h ữ ng ngơi đền có từ th ế kỷ th ứ 5 trước CN. Người
M aya hiện nay sinh sống chủ yếu b ằn g nghề đ án h b ắ t tôm h ù m ,
như ng họ vẫn còn tiếp tụ c nhữ ng phương thứ c trồ n g trọ t đã có từ
h àn g nghìn địi nay và th u hoạch n h ữ n g loại cây cổ tru y ề n d ù n g
làm thuôc chữa bệnh, làm thứ c ăn hoặc n h à ở. Đ ể xây dự ng tạ i
chỗ m ột tru n g tâ m nghiên CIXU n h ằm tìm h iểu và cải th iệ n k h u
bảo tà n g này, n h ấ t là b ằn g cách học tậ p các phong tụ c tậ p q u án
của ngiròd dân b ản địa.


Các khu bảo tồn sinh quyển nhằm bảo tồn những m ẫu vật
của các hệ sinh th á i khác n h au trên h àn h tin h chúng ta. Một sô
hệ sinh th á i này quan trọng đốỉ vói địa phưong nhưng chua có ý
nghĩa th ậ t nổi b ậ t để được ghi vào D anh sách Di sản thê giói.
Riêng ở Mỹ đã có 43 khu bảo tồn sinh quyển, trong đó chỉ có 5
khu đuọc ghi vào D anh sách, đó
là cơng viên quốc gia Yellowatone,
Evergiades, Redwood, Olympic và
G reat Smoky M ountains. N hững
n g ọ n n ú i n à y ở h a n g N o rth
C arelsn a n ằ m tro n g d ãy rừ n g
Appalaches và từ xa trông chúng
như đưạc phủ trong một làn suong
x a n h do đó mới có tê n gọi là
Smoky. N ằm về phía nam các dãi

băng h à lón xưa kia, chúng vẫn
cồn giữ được một sơ lồi cây nh ư
nh ân sâm, có họ hàng r ấ t gần gũi
với những loài nguồn gốc ỏ miền
Hoa Trung. Đây cũng là một vùng
nhiều hoa lưỡng cư, ở đó có tói 22
loại kỳ giơng trong đó lớn n h ấ t là
lồi ménopone dài tói 75cm.
N hững khu rừng sồi và th ắn g
núi, hutni đuôi trắn g và gấu đen
này không phải là noi không có
ngưịi ở. Hồn tồn khơng có vấn
đề xua đuổi các cư ân ở đây đi chỗ
Một giống hoa lạ

k hác hoặc n găn cấm k h ôn g cho


k h ách du lịch đến th ăm , n h im g phải
giám s á t cẩn th ậ n việc xây dự ng và
đơn cây để duy trì nguồn th u n h ập
b ằn g du lịch hỗ trợ cho v ù n g này. Va
n h ấ t là ơ nhiễm vì xe hoi và các cơ sở
nơng nghiệp lân cận có th ể làm th ay
đổi chính b ản chât của đ â t đai. Ý thiré
của chúng ta về các giá tr ị sẽ bị th â p
kém biết bao n ếu ta để cho các tr ậ n
m ư a axit tiêu diệt n h ữ ng k h u rừ n g
đã sống sót qua được n h ữ n g thịi kỳ
đóng b ăng lớn.

C ần tiến h à n h n h iều chiến lixọc

^ X

^ ..

k h á c n h a u đ ể p h á t triển các h ệ th ố n g

Đầu đàn ông điêu khắc Maya thời

bảo tồn và q u ản lý. Đơi k h i điều đó

cổ điển (600-900) Chiapas

có nghĩa là mở ra nh ữ ng cơng trìn h
đ ầu tư lớn tạ i vùng lân cận để hướng d ẫn d ân ch ú n g địa phuơng
theo n h ữ ng h ìn h thức sinh sơng khác. Đôi k h i lại p h ải p h ụ c hồi
n h ữ ng tru y ền thông sinh sông cũ.
Xem chừng không bao lâ u n ữ a chứng ta sẽ p h ải cần đến m ột
hệ thống phiíc tạ p hơn r ấ t nh iều , trong đó các k h u bảo tồ n sin h
quyển đuực tậ p họp lại th à n h “chùm ”. Nhơ vậy, việc q u ả n lý m ột
số k h u V IỊC riêng b iệt đưọc phối họp để thự c h iện chiíc n à n g của
m ột K hu bảo tổn sinh quyển sao cho m ột số tìn h h ìn h s in h th á i
và xã hội - k in h t ế khác n h a u đuọc họrp n h ấ t lại th à n h m ột k h u
sin h - địa lý duy n h ât. Q uan niệm bảo tồ n vĩ mơ mói m ẽ n ày đem
lại m ột sự linh h o ạt n h â t địn h không th ể th iế u đuọc tro n g m ột
th ế giói đang biến chuyển m au lẹ.

10

Thành phố và Quốc gia
lâm viên Palenque
M ột đ iể n h ìn h q u an
trọng n h ất của khu bảo tồn
chim th ú trong thòi kỳ cổ
điển là khi Palenque tồn tại
từ năm 500 đến năm 700
sau CN có ảnh huởng đến
to à n v ù n g U su m a c in ta
River. Sự thanh lịch và khéo
léo của câ"u trúc cũng như
sự lộng lẫy của những tác
phẩm chạm khắc mơ tả thần
thoại Maya, chiíng minh tài
năng sáng tạo của nền văn
minh này.

Tấm bia đại sử (khoảng 1500 trước CN)
tìm được tại di chỉ La Venta

11


Bang Tabasco và nền
vãn minh Maya eổ đại
ỏ m iền cực N am vịnh Mêxicô là tiể u b an g Tabasco. Đ ây là
vùng có k h í h ậ u ven biển, th u ậ n lọi cho việc trồ n g cây ca cao, cây
cà phê và cây chi. T iểu bang n ày có n h iề u rù n g rậ m và đầm
lầy, sào h u y ệt của cá sấ u và rắ n độc. về m ặ t chính trị, b an g này

từ lâu theo chê độ độc tà i chông giáo sĩ. M iền đ â t h u n g bạo đã tạo
n ên tín h cách m ạo hiểm noi
n h iều nguòi n h â t là tro n g việc
đổ xơ đi tìm giếng d ầu hỏa. T hủ
p h ủ c ủ a b a n g T a b a s c o là
V illaherm osa, m ột tru n g tâm
h o ạt động lớn, các chuyên m áy
b ay đi về đ ư a các kỹ s ư và
th u o n g gia gặp n h au .
C ư d ân V illaherm osa chỉ
có 200.000 ngươi. Con sơng
G rijalva chảy q u a th à n h phố,
đã m an g lại cái x an h tuoi rậm
rạp cho cái th à n h phố vô duyên
này. C ái đ án g chú ý n h ấ t của
nó là V iện bảo tà n g Tabasco,
m ột trong nhữĩig viện bảo tà n g
p h o n g p h ú n h ấ t M êxicô vê
nghệ th u ậ t thbi tiền Colomb

Đâu người băng đất sét

12


(trc khi ngirịi Tây Ban N ha tói). Cơng viên khảo cổ học La
Venta cũng là m ột điểm dộc đáo khơng đâu có. ơ cửa ngõ th à n h
phố, ngưòi ta đã SXIU tập các kho tà n g cổ tích vùng La V enta và
trung bày trong m ột khu rừng rậm , khi k h u di tích này bị bọn
khai thác dầu xâm chiếm. Trong rừng cổ tích du khách có th ể

ngắm những cái d ầu nguời khổng lồ n ặn g tói vài chục tân , đó là
cơng trìn h của các n h à điêu khắc Olmèoues. Đó là nhũng đầu
của giơng dân da đen tạc từ đá hoa cưang. T ừ Villahermosa, du
khách có th ể dễ dàng đến thăm Palenque, kinh đô cũ của đ ế quốc
Maya xưa, nằm trong tiểu bang Chiupas.
Cách nay sáu th ế kỷ, khi nhà chinh phục Cortés đ ặt chân lên
đất Mêxicơ, th ì kinh th à n h Palenque đã chìm trong giấc ngủ quên
lãng, ẩn k h u â t nghẹt thở trong đám cây rù n g nh iệt đód. Ngi ta
tự hỏi, tại sao ngưịi M aya trong mn vàn khó k h ăn gian khổ đã
dimg nên cơng trìn h k iệt tác bằng đá vói nghệ th u ậ t kinh tê như
vậy, lại bỗng dung bỏ đi vào năm 900? Đây là m ột bí m ật m à lịch
sử chua soi rọi m ột ch ú t tia sáng nào. K inh th à n h này chắc chắn
đă có ngưịi ở truớc CN, nhim g chỉ đ ạt đến đỉnh cao của văn m inh
vào th ế kỷ th ứ 8 hoặc th ứ 9. Cơng trìn h có những n ét kiến trúc
khiến ta nhớ đến A ngkur V at của virong quốc Campuchia. Sau
khi trềo lên bảy mưoi bậc, du khách lên đến đền thơ Bi Ký, thăm
lăng mộ tuyệt tác không kém lăng mộ ở Kim tự th á p Ai Cập, vói
những bức phù điêu q giá, tạc những hình ngưịi. Trong quan
tài bằng đá có chạm khắc, đã yên nghĩ hài cốt của m ột vị vua,
hay một vị tư tế, chung quanh là muôn vàn châu b áu bằng vàng
bằng ngọc, hiện tn in g bày ở Viện bảo tà n g n h ân chủng Mêxicô.
Một cái th á p vuông đột khỏi lên ở tru n g tâm quần th ể rộng
lớn, đuọc gọi là lâu đài, có lẽ dùng để quan s á t thiên văn. Vùng
Trung Mỹ khơng có cái th áp nào tương tự cả.

13


Bang Tabasco và nền
ván minh Maya cổ đại

ơ miền cực Nam vịnh Mêxicơ là tiểu bang Tabasco. Đây là
vùng có khí h ậu ven biển, th u ận lọi cho việc trồng cây ca cao, cây
cà phê và cây chuôi. Tiểu bang này có nhiều rừng rậm và đầm
lầy, sào huyệt của cá sấu và rắn độc. về m ặ t chính trị, bang này
từ lâu theo chế độ độc tài chống giáo sĩ. M iền đất hung bạo đã tạo
nên tín h cách mạo hiểm noi
nhiều ngưịi n h â t là trong việc
đổ xơ đi tìm giếng dầu hỏa. Thủ
p h ủ c ủ a b a n g T ab a sc o là
V illahermosa, một tru n g tâm
hoạt động lớn, các chuyến máy
bay đi về đưa các kỹ sư và
thương gia gặp nhau.
Cư dân Villaherm osa chỉ
có 200.000 người. Con sơng
Grijalva chảy qua th àn h phố,
đã m ang lại cái xanh tiioi rậm
rạp cho cái thành phô" vô duyên
này. Cái đáng chú ý n h át của
nó là Viện bảo tàng Tabasco,
một trong những viện bảo tàng
phong p h ú n h á t Mêxicô vê'
nghệ th u ậ t thơi tiền Colomb

,

Đáu người bang đát sét

12

Khu khảo cổ
thành phố Mexico
Được xây dựng vào th ế kỷ 16 bỏi ngưừi Tây B an N ha, diỊa
trên tà n tích của vùng Tenochtitlan, là th ủ đơ cũ Aztec, ngày nay
nói là m ột trong những th à n h phố có m ậ t độ dân cư dày và đơng
n h ất th ế giới. Ngồi 5 đền thơ Aztec cồn có n h à thơ và những
cơng trìn h xây dimg cơng cộng vào th ế kỷ 19 và 20 n h ư là Palacio
de las Belas A rtes, cách 28 km về p h ía N am của th à n h phơ"
Xochimilco vói hệ thống kênh đào và đảo n h ân tạo là m ột chung
cư đặc biệt cho sự cố gắng xây dụmg m ột xứ sở nằm giữa m ột mơi
trường sơng khơng trong lành của ngưịi dân Aztec.

Thành phố cổ ở Mêhicô

14


M éxico n h ìn từ q u á k h ứ
Theo sử gia B em al Diaz del Cartillo, tác giả cuốn ký sự nổi
tiến g chuyện th ậ t về việc chinh phục nước Tây B an N h a mới
(H istone V érique de la conquête de la Nonvelle -j Espagne) th ì
ngày 12-11-1519, ơng H ern a cortes và b ạn bề đã lầ n đ ầu tiên
vào thăiĩì th à n h phơ" của Mêxicơ là Tenochtitlan. T ấ t cả họ r ấ t
kinh ngạc, sửng sô"t được th ấ y “N h ữ n g điều chưa từ n g thấy, cũng
chiia tù n g mơ th ấ y ”.
H ình ản h vua M otezum a II d ắ t tay ông Cortés trềo lên 114
bậc th a n g của đền thơ Teocalli, là m ột trong nhữ ng h ìn h ản h gây
ấn tượng n h ấ t lịch sử. T ừ trê n đỉnh cao của đền thơ cao n h ấ t
nước Mêxicô này, vua

đã chỉ cho ông C ortés
th â y to à n c ả n h c ủ a
th ủ
đô
người
A ztëques, với n h ữ n g
chợ b ú a s â m uâ"t,
n h ữ n g đư ờ ng phô
th ẳ n g tắ p (bên cạn h
luôn luôn là m ột con
rạch đi song song), hề
phô rộ n g r ã i... H ai
n ền văn m inh đ ều ở
đỉnh cao đã có dịp gặp
gỡ, có điều ngirịi Tây
B an N ha không làm
sao q u ê n được cảm
giác h ã i h ù n g , ta n h
Tượng lính ngự lâm
lợm khi vào trong ngơi

15


đền Teocalli, noi diễn ra các cuộc giết ngTJÔi để tê th â n (sát tê).
Cho nên họ đã từ chơi việc chung sơng hịa bình, tu y họ r ấ t khâm
phục việc tổ chức hoan hảo ở kinh th à n h vĩ đại và trù phú.
Theo uớc tính của sử gia Tacques Soustelle, th ì cư dân của
kinh đơ ngưịi Azt'eque hồi đó là vào khoảng 700.000 ngxiịi. H ai
trăm năm tnróc đó, (tiíc trước 1519), m ột bộ lạc từ phía Băc đổ

xng đã gặp m ột con đại bàng đang xé xác m ột con ră n trên
ngọn cây xưong rồng, họ cho đó là điềm lành, nên đã dừng chần
vì tin rằn g m ình đã đ ặt chân lên m iền đâ't hiía.
Hiện nay, di tích cbn lại của kinh th à n h T enochtitlan khơng
cịn bao nhiêu, ngồi nền của Kim tự th á p lớn, mói p h á t hiện bên
cạnh nhà thb chính tba. Các viên đá đẽo dùng để xây dim g cung
điện quốc gia phần nhiều lấy từ đống gạch hoang tà n của đền
vua Moctezuma. Nguời Tây Ban N ha vào đây đã p h á sạch, giết
sạch, h ầu như tiêu diệt h ẳ n nền văn m inh A ztèques.
Mn tìm hiểu q k h ừ vàng son của nền văn m inh này, du
khách phải đến thăm Bảo tà n g viện quô"c gia về N hân loại học tại
khu rừng Chaphltepec.
N ếu di tích của cơ đơ Tenochtitlan hiếm hoi, th ì kỷ niệm về
thịi huy hồng và cuộc k h án g chiến của ngưòi da đỏ đã trở th à n h
một trong những huyền thoại làm nền cho N hà nưóc Mêxicơ cách
m ạng ở nửa đầu thê kỷ XX, nhà nưóc của dân b ản địa nổi lên
chơng lại m ẫu q"c Tây Ban Nha. Cịn r ấ t nhiều biíc họa do các
họa sĩ bậc thầy sáng tác từ các năm 20 đến 30 của th ế kỷ 20.
Cortés, nhà chinh phục, h iện nay không có tuợng đài nào, nhưng
tượng đài của Cuauhtém oe người da đỏ th ì đxmg uy nghi sừng
sững giữa ngã tư của hai đại lộ lớn n h ấ t Mêxicô là Reforma và
Insurgentes.

16


D ầu sao, tru y ền thống Tây Ban N ha cũng đã đuợc dân bản
địa th ù a n h ận trong b ản văn khắc ở quảng triiờng Ba nền văn
hóa n h ư sau: “Tại đây, ngày 13-8-1521, th à n h phố Tlatelolco do
ngiròi anh hùng Cuauhtem oc bảo vẹ, đã roi vào tay H erm an Cotés.

Đây không phải là m ột chiến th ắn g cũng không phải một chiến
bại, m à là sự h ìn h th à n h trong đau đớn của m ột giơng nồi lai
chủng, là nịi giống của nước Mêxicô hiện đại.

Thành cổ Teotỉhuacan

Cột phù điêu

17


Là m ột th à n h phố th ung lũng, đuọc xây từ th ế kỷ th ứ I đến
thê kỷ th ứ 7 sau CN, là “noi chúa được sinh r a ” đưọc mọi ngưịi
biết đến vì cách sắp xếp những biểu tuợng hình học của nhữ ng
lăng tẩm và vì kích cỡ khổng lồ của chúng, đặc biệt là Kim tự
tháp M ặt tròi và M ặt trăng. Đó là noi khảo cổ kỳ lạ về sự cuốn h ú t
bỏi nét đẹp của nó cũng n h ư những điều nó giải thích về nhữ ng
tru n g tâm lễ nghi và những câu trú c th à n h phơ trc đây của
đâ"t niróc Mêxicơ xa xua.
Trên đ ấ t Mêxicơ cịn có vết tích của nền văn m inh Tolteque,
một nền văn m inh p h át triển đến trìn h độ cao hon và đã ản h
hưửng đến các dân tộc khác.
Di tích Toltềque nổi tiếng là Teotihuacan, cách th ủ đơ Mêxicơ
50 km. Teotihuacan đã trỏí th à n h m ột điểm du lịch tâ p n ập nhơ
nằm gần th ủ đơ. Địa danh Teotihuacan có nghĩa là “nơi con ngưịi
hóa th à n h th ầ n linh”. Có một số th á p ở k h u virc đông bắc th u n g
lũng Mêxicô.

Kim tụ tháp Mặt tròi
Tháp M ặt tròi cao nhất, cao khoảng 62m, diện tích ở nền

th áp là 45.000 m2. Tháp được xây trên m ột bệ mỗi cạnh rộng
220m. N hìn từ bên ngoài, th áp được xây th à n h 5 tầ n g vói các bậc
thềm dùng làm khán đài khi có những đám riỉác. Các bậc th a n g
ỏ dưới rộng, càng lên trên càng hẹp và dốc dần. Đỉnh th á p ngày
nay chỉ là m ột m ặt bằng, rộng 12m 2. Tnróc kia có một ngơi đền

18


t r ê n đ ỉn h
t h ơ '
Tonacatexili,
th ầ n m ặ t
tr ờ i, t h â n
của
ánh
sán g , của
hơ i n ó n g
n h iệ t đới
v à c ủ a sự
s u n g tú c .
T ro n g đ ề n
s -ỳ
có
m ột
tiiỌTig th ầ n
Kim tự tháp Chi-chen It-xa ở Yacatan
bằng đá,
ngực d á t
vàng, óng án h dưói án h m ặ t tròi. Nhvmg tuợng đã bị giám m ục

Tây B an N h a p há hủy. T háp đuọc xây b ằn g gạch, bên ngoài lá t
các nh am núi lử a m à u đỏ, đưạc g ắn k ế t vói n h a u bằng m ột loạt xi
măng. Các tra n h tra n g tr í được đ ặ t lên trê n tuòng sau khi th á p
đã được xây xong. M ột đuòng h ầm đi xuyên qua th á p từ đông
sang tây, xây b ằn g gạch, trê n tirịng có tra n g trí h ìn h nguòi b ằn g
sứ. T háp n ày và các th á p khác ở Mêxicơ khơng có nhữ ng ngôi mộ
n h ư ở Kim tự th á p của Ai Cập, m à chủ y ếu là làm nền cho các đền
thơ trê n đỉnh th áp . Các n h à khảo cổ học chỉ tìm th â y m ột th á p có
mộ chơn ngưịi ở Palenque.

"'* W Ề ềỉ* "
r

. '-Ỉ

T ừ th á p M ặt tròi, m ột con điròng dài 2km, rộng 45m với hệ
thông th o á t nvróc r ấ t tơ"t ở hai bên lề d ẫ n đến th á p M ặt trăn g . Con
đviờng n ày đưọc m ang tên là đuờng của n h ữ ng ngiiịd chết, vì hai

19


bên đưịng có nhiều ụ đ ât tuong tự như những n âm mộ. Tháp
M ặt trăn g nằm ỏ phía Bắc th á p M ặt trịi, th ấ p hơn, cao khoảng
56m (có sách chỉ ghi là 32m) nền rộng 142m-158m. Có lẽ là th áp
này là xua n h ất trong th u n g lũng Mêxicô, được xây b ằn g đá, sỏi
lấy từ dưói sơng, ơ dưới th á p có tượng ngi phụ n ữ quỳ gơi, đâu
đội đá, mà có ngiiịi cho là tượng th ầ n nước. Đ ỉnh th á p băng, có lẽ
trc đây cũng là một đền thơ.
Khơng xa đó là tháp Quetzalcoatl nằm giữa một tậ p họp nhũng

tháp nhỏ trong một vòng trbn th à n h với mỗi cạnh rộng 400m. ơ
trục giữa là một dãy 3 cái th á p th ẳn g hàng, cái trước th â p hom cái
sau và tháp sau cùng chính là th áp th b Q uetzalcoatl. Theo sử
sách, Quetzalcoatl là vị vua anh m inh của nguòi Toltềque, đã
sáng lập ra một
th ờ i kỳ p h á t
triển rực TÒ của
n ền văn m inh
Tolteque, quan
tâ m đ ến công
b ă n g xã h ộ i,
p h á t triể n văn
hóa,
nghệ
t h u â t .
Q u e tz a lc o a tl
đã đuọc ngxrịi
T olteque đồng
n h á t h ó a với
th ầ n linh.
Thành cổ Teotihuacan

20

M ặ t tiế n
c ủ a đ ế n th ò


Q uetzalcoatl là
m ột cơng trìn h

t u y ệ t tá c c ủ a
nghệ
th u ậ t
đ iê u
khắc
T o ltè q u e v à i
h ìn h ả n h c ủ a
th ấ n
T lalo c
(th ầ n nuớc) vói
cặp m ặ t lồi h ẳ n
lê n , r ă n g n h ô
r a , h o ặ c h ìn h
Mặt nạ tìm được khi khai quật
rắ n có lơng vũ,
hình sò ốc, đvtợc xem n h ư biểu tượng của th ầ n Q uetzalcoatl.
H ình rắ n có lơng vũ đóng m ột vai trị q u an trọ n g trong nghệ
th u ậ t của nhiều d ân tộc ở Mêxicơ, có m ặ t trong h ầ u h ế t các tra n g
trí của các di tích k iến trúc. Do đó, có n h à nghiên cứu cho rằng,
đốỉ với các d ân tộc này, h ìn h rắ n có lơng vũ tượng trư n g cho án h
sáng, sự sông và sự chuyển động. Có th ể nó cũng là biểu tưạng
của nước.
Chung q u an h sân của vòng th à n h có 4 b àn thơ cao, từ đó,
các giáo sĩ và chirc sắc chiíng k iến các lễ lạc, n h ữ ng cuộc n h ả m úa
vui choi, ơ tru n g tâ m có m ột b à n thơ chính, vói 4 cầu th an g , mỗi
th a n g gồm 13 bậc -1 3 bậc X 4 = 52 tuọmg trư n g cho 1 th ê kỷ gồm
52 năm của dân tộc M aya, Azteque... C ứ mỗi 52 năm , các giáo sĩ
tậ p tru n g ở đền Q uetzatcoatl để tiển th ế kỷ cũ đi, đón tiếp ngọn
lử a mới. Trong dịp này, ngưòi ta làm lễ t ế th ầ n m ột m ạng ngưịi
để trá n h cho th ế giói khỏi sụp đổ.

21


Khu khảo cổ Oaxaca
Hon 1500 năm , những tộc nguòi k ế tiếp n h au đên cư trú như
là dân tộc Olinecs, Zapotees va Mixtees, những bậc thềm bầu khơng
khí ẩm thâ'p, những kênh đào, những Kim tự th á p và nhữ ng gò
đ ât nhân tạo của vùng Monte Alban đuạc che ra từ ngọn núi một
cách tự nhiên và là biểu tiitỵng của m ột địa hìn h linh thiêng. Bên
cạnh đó, kiểu th iế t k ế kẻ ô vuông của xứ Oaxaca là m ột khuôn
m ẫu lộng lẫy của kiến trúc thuộc địa nước Tây B an Nha.

Thành phố Oaxaca
và núi Alban
Từ th àn h phô' Puebla, bạn vượt m ột con đường gập ghềnh
vắng vẻ xi xng phía N am , bạn sẽ gặp eo đ ất Tehuautepec, là
cái eo, cái lưng ong nhỏ n h ấ t của Mêxicô (bơ Vịnh Mêxicỏ chỉ
cách bbbiển Thái Bình dưong có 300 cây sơ"). T hành Oaxaca (tiếng
Tây Ban N ha đọc là Hoa-ra-ca) nằm ở đó, dvród chân núi Alban.
Trong ánh chiều tà Oaxaca hiện ra rực rỡ với nhữ ng n h à đá
xanh lẫn k h u ất sau h àn g cây um tùm . Oaxaca có nghĩa là noi có
nhiều cây cối rậm rạp. Du khách tưởng được đi thăm th à n h phố
Florence d át ngọc, nhim g lại ỏ độ cao 1700 mét. Các ngôi th á n h
đường ở Oaxaca là những ngôi th á n h đuờng đẹp n h ấ t Mêxicô,

22


chẳng h ạ n th á n h đưòng Soledad, th á n h đưong tu viện pháo đài

Santo Domingo, có m ột gian d àn h cho d àn đồng ca m à về m ặ t
kiến trúc, là m ột k iệ t tác của nghệ th u ậ t Mỹ La tin h với cây gia
p hả của th á n h Domingo b ằn g cẩm th ạch giả n h iều m àu. N hà thừ
chính toa ba-rốc và lâu đài C hính phủ theo nghệ th u ậ t tâ n cổ
điển, vây q u an h m ột bồn ken (zacalo), tức là m ột nơi trìn h diễn
âm nhạc sinh động và vui n h â t Mêxicô.
Oaxaca là m ột th à n h phố h ài hòa, tro n g tru y ề n thống, không
bị những cái mới của thịd đại cơng nghiệp xâm chiếm, đó là m ột
th à n h phơ" “tỉn h lẻ” vói nghĩa mỹ m iều n h ât.
Từ O axaca, đi vài cây sơ, du khách đã tói chân núi Alban. Noi
này, từ th ế kỷ th ứ 7 trước CN đã
nguòi ở. T ừ th ế kỷ th ứ 2 đến
th ế kỷ th ứ 7 thòi đại ta , đây la kinh đơ của ngd Zapoth'eques.
Rồi, từ th ê kỷ 12, O axaca trơ th à n h k in h đơ mới củ a ngưịd

Nhà ở Mêhicơ

23