Khiếu Năng Tĩnh - Người viết bài tựa sách “Khâm định Việt sử cương mục tập yếu”

KHI€U N A N G TINH - NGlfdl VICT dtw Tim sncH
"KHfiM DiNH VICT SIT CU'ONG MUC TRP Vl'U"

NGUYfiN H t r u TAM*

lagc ve tac ph^m nay. Mdt sd tac gia hi$n
dai trong cac cdng trinh ve t h a muc Han
Ndm nha: hgc gia Tran Van Giap khi gidi
Tac pham Khdm dinh Viet sd ciicfng muc thieu ve sach nay da viet: Viet sd cUctng
tap yeu t J ; ^ S £ < f l S l i g ciia Nguyin Sa muc tap yeu ® ^ Ifl i IS M quyen,
Hoang hoan thanh nam 1906. Nha vay,
Nguyen Sa Hoang soan, sach ch6p tay, gia'y
sach dadc hgc gia hg Nguyin bien soan vao
ban thadng (26x15), 350 td, td 2 trang,
ngay nhQng nam dau ciia the ky XX, tQc la
trang 8 ddng, ddng 20 chQ, da thao, nhang
sau khi bd Khdm dinh Viet sd thdng gidm
khdng dep. Theo n h a ten ggi, day la cudn
Cuong muc (1) & S iffi i 31 « « do Qud'c
sach tdm lade lai bg CiiOng muc, cd khao
sii quan trieu Nguyen bien soan dadi si,l chi
cQu them cac sach khac, ddi chd cd phe
dao trac tiep, kham duyet l i n cud'i cua
binh, tdng luan, n i t ggn cho ngadi doc de
dadng kim hoang de - vua Ta DQc, xua't
xem, d i nhd. Trong phan Pham le sach, tac
ban vQa trdn 22 nam (1884). Vi do sach cua
gia trich 41 dieu trong 49 dieu sach CiiOng
Nguyen Sa Hoang cung mdt sd' trade tac
muc, bd sung them vao 13 dieu dQng trong
cua cac hgc gia khac dadng thdi nha Viet sd

sach Tap yeu (2). Hgc gia ho T r i n cho biet
thdng gidm khdo lUOc j62 i S ffi # i | ciia
sach khdng de ten tac gia, nhong cd bai ti,ia
Nguyen Thdng, Viet sd dia dii SSittkH cua
ciia Khieu Nang Tinh de nam Thanh Thai
Phan Dinh Phung, Viet sd ciicfng muc tiei
thQ 18 (1906), sau dd cd ddng chQ Ha Ddng,
yeu ® i deu daa vao bd CiiOng muc nham giai thich Tay Md Nghiem thi tii phung sao M M ^
rd them tQng linh vac, cho nen chiing tdi $S K K ^ * i^ (nghia la: day la (ban do)
xin dadc xe'p vao nhQng tac pham thudc he Ho Nghiem d Tay Md Ha Ddng kinh cin
sao lai). Sau dd trong tac p h i m Di sdn Hdn
phai cua bo CiiOng muc.
Nom: Thii muc de yeu (3), cac soan gia chi
Sach cua Nguyen Sa Hoang dadc cac hgc daa ten sach la Viet sd ciicfng muc tap yeu
gia ddi sau quan tam va da cd gidi thieu sd jffl i£ « g « 5 . Bg Viet Nam Hdn Ndm
1. Vai n e t ve Bo Khdm
cuang muc tap yeu

• TS. ViSn Sir hoc

dinh

Viet sd


Vhiiu Rang Tinh - Rgucri viet bai hra...
vdn hien muc luc de yeu (4) dQdc hdp tac
xua't ban tai Vien Nghien cQu Trung adng
Dai Loan xua't ban nam 2002, ciing ghi ten

sach la Viet sd tap yeu M $. M. W, hokn
tokn khdng cd hai chQ Khdm dinh tX S dQng
diu.
;
r r..
Chiing tdi da trac tie'p de'n doc tai Vi^n
Nghien cQu Han Ndm, theo tha muc hi$n
cd 3 ban sach gdm cac ky hieu sau:
A.2809/1-8, VHv.162/1-11, VHv.1579/1-9.
Trong dd ban sach ky hieu VHv. 1579/1-9
khdng cd bai taa ciia Khieu Nang Tinh. Bai
taa cua hai ban sach k^ higu A.2809/1-8 va
VHv.162/1-11, deu cd ghi rd d ddng dau
tien la Khdm dinh Viet sd ciicfng muc tap
ye'u tu- tJ: S iffi i W S « M i?. Trong ngi
dung bai taa cua Khieu Nang TTnh cdn cho
biet ro "nhan de cudn sach la Khdm dinh
Viet sd cUOng muc tap yeu tlC S M ^ iW @
W 3?" (5). Nha vay, chung ta cd du cd sd tin
cay de xac djnh ten ggi va nen hoan tra lai
danh xang chinh thQc tac phim cua
Nguyin Sa Hoang la Khdm dinh Viet sd
ciiOng muc tap yeu tlum U ^ m S KW.
2. Bai tiia c u a K h i e u N a n g T i n h
t r o n g s a c h Khdm dinh Viet sd cuang
muc tap ye'u c u a N g u y e n Si^ H o a n g
2.1. Sd Ixidc ve K h i e u N a n g T i n h
Cac tac gia ch6p ve tieu sii, hanh trang
cua Khieu Nang Tinh tQ trade den nay deu
chi neu dng sinh nam At Mui 1835 khdng

ro nam mit. Theo nhQng phat hi?n g i n
day, cd hai gia thiet daa ra ve nam m i t ciia
dng, theo sach Dia chi Nam Dinh ghi rd
dng sinh nam 1835 tQ t r i n nam 1920 (6).
Cdn tac gia Nguyen Duy Vadng trong bai
gidi thieu ngdi dinh cd Sung Van tai xa My
Thuan, huy^n My Lge, tinh Nam Djnh lai
cung cip thdng tin sau: "Dinh cd Sung Van
tQng thu hut nhieu danh nhan van hda.
Tien si Khieu Nang Tinh (1833-1915)

29
nhieu l i n tham dinh va tie'n cung cau doi
thd nay v i n dagc lau giQ trang trgng" (7).
Nha vay theo Duy Vadng, Khieu Nang
Tinh sinh nam 1833 m i t nam 1915 hadng
thg 83 tudi. T i m bia Tien sl Tham tri
Khieu tien sinh chi thgch i i ± # ^ Ilt( 5fe
^ IS 5 dadc dang tai khu lang mg Khieu
Nang Tinh vao nam Duy Tan thQ 5 (1915)
ngay sau khi Ong tQ t r i n , xac djnh chinh
xac Khieu Nang "Hnh sinh ngay 19 thang 7
nam Quy Ty, nien higu Minh Menh thQ 14
(1833), tQ t r i n ngay 6 thang 4 nien hieu
Duy Tan 9 (1915) tai nha rieng (8).
Khieu Nang Tinh la danh si ddi TQ DQC
(1848 - 1883), ngadi lang TnJc My (Chan
My), xa Yen Thing, tdng TQ Vinh, huy^n
Dai An (Yen), phii Nghia Hung (9) nay la
thdn TrvJc My, xa Yen Cadng, huy^n Y Yen,

tinh Nam Djnh.
Khoa thi Hadng nien hieu Ta DQc thQ
31, nam Mau D i n (1878), dng tham dy
tradng thi Nam Djnh do Thj lang Bg Binh
Ha Van Quan lam Chanh Chii khao, Bi^n
ly Bg Hinh Ladng Huy Y (theo m$nh vua
ddi la Ladng Ta ThQ) lam Phd Chu khao,
la'y do 24 ngadi. Theo danh sach cdng bd do
Cii nhan (10), Khieu Nang Tinh dQng thQ 5
ky thi nay. Nam dd, dng vQa 44 tudi (11).
Nha vay, cd the nhan thiy dng d i n than
con dadng cii tii kha mugn, khi da bade
sang dg tudi 40 "nhi b i t hoac" (khdng cd
dieu gi nghi ngd nQa). Hai nam sau, dng
vao Hue tham gia ky thi Hdi vao thang 3
nien hieu Ta DQc thQ 33, nam Canh Thin
(1880), trong ky thi Hdi, Khieu Nang 'Hnh
dQng d i u (Hdi nguyen). TrQdng thi thQ 2
ciia ky thi Hgi vua Ta DQc ra de bai r i t
thac te lien quan cap nhat de'n vi^c tien
hanh thvlc hi^n phdp quan dien tai Bic Ky,
thi sinh phai viet dadi dang Bieu va theo
the thQc viet cua Han Du - mgt trong "Bat
dai gia ndi tieng" ciia ddi Dadng - Tdng.


R g h i ^ cuu Ljch sit. s6 2.2010

30

Rat nhieu thi sinh lung tung va bat ngd
trade de thi hdc bua nay va p h i n nhieu
khdng lam trgn ven dadc bai Bieu tren.
Thang 4 cung nam dd (1880), Khieu Nang
Tinh dQdc tham gia ky thi Dinh, dng dadc
dd De tam giap Ddng Tie'n si xua't than,
danh tinh tieu sii dadc khac vao t i m bia da
Hoang trieu Ta DQc tam thap tam nien
Canh Thin khoa Tien si de danh fi IB P ^

^i^^^mmnm±a^n
cdn dagc tran trgng lau giQ tai
Hue n h a sau: Khieu Ndng Tinh,
nien canh At Miii, tii thdp luc
Dinh tinh, Nghia HUng phd, Dgi
Td Vinh tong, Chdn My :cd Dl} f l

hi?n v&n
Van Mieu
Cd nhdn,
tue, Nam
An huyen,
IS * A ¥

^ SI? iiSi H II tt nghia la: Khieu Nang
Tinh, nguyen dd CQ nhan, sinh nam At
Mui, 46 tudi, ngadi xa Chan My, tdng Tii
Vinh, huyen Dai An (Yen), phu Nghia
Hang, tinh Nam Djnh (12). Day la mdt
vinh da ldn gianh cho Khieu Nang Tinh

cung gia dinh va que hadng dng, vi n h a
tren da neu, ky thi Hdi nam dd, vua Ta DQc
ra d i u bai r i t khd, cac quan khi chim thi
phai xin chgn l\Ia tQng doan van de cho
diem, vi the chi chgn dagc 6 ngadi hang
Trung each (trong dd cd Khieu Nang Tinh)
va 7 ngadi hang Phd bang. Neu theo le
thdng thadng thi chi cd hang Tning each
mdi dadc thi Dinh, nhang Ta DQc cho rang
n h a vay sd Tie'n si dagc chgn chic chin r i t
it, nen vj vua ky tinh, cin than trong hgc
thuat nay da chap thulln ca 13 ngiidi dagc
thi Dinh, rdt cugc cung chi li^a dagc 5 ngadi
dii diem dd. Trong dd, cd 1 ngadi dii diem
De nhj giap Tie'n si x u i t than (Hoang giap)
la Nguyen Dinh Dadng ngadi phu Qud'c
Oai, tinh Sdn Tay (nay thudc Ha Ndi) va
trong sd 4 ngadi dd D^ tam giap Ddng Tie'n
si xuit than, Khieu Nang Tinh dQng thQ 2
(13).

Sau khi thi do, con dadng hoan lp cua
Khieu Nang Tinh kha h a n h thdng, hien
dat. Ong da nhieu nam giQ chQc Ddc hoc
Nam Djnh (14), Ha Ngi (15) dao tao, li,Ia
chgn ra nhieu ngadi tai gitip rap quoc gia.
v a o thap nien 90 cua the ky XIX, dng da(?c
trieu Nguyin trong dung thang cii giii chQc
Qudc tii giam Te tiiu. Khoa thi Canh T^
nien hi$u Thanh Thai thQ 12 (1890), dng

lam quan Chanh Chii khao trQdng thi
Hadng Ngh$ An, Tham ta Ngi cac Mai
Khic Ddn lam Phd Chu khao. Kj^ thi nay
tai Nghe An, dng cung cac cdng sa lay do 30
Cii nhan. Cd mgt dieu thu vi, trong bai thi
ve phan Phu do Khieu Nang Tinh vdi chQc
vu Chanh Chu khao ky thi ra de "Bai thach
vi huynh" (Lay da lam anh) da dQqfc Phan
Bpi Chau lam bai vagt trgi, ndi tie'ng thdi
biy gid. Ong cung cac quan cha'm thi da la'y
Phan Bgi Chau (ngadi xa Dan Nhiem,
huyen Nam Dan, tinh Ngh$ An) do Giai
nguyen (dQng d i u ky thi HQdng) va li^a
chgn Doan Td Quang (ngQdi xa Phyng
Cdng, huyen HQdng Sdn, tinh Ha Tinh) khi
dd da 82 tudi do Cii nhan (16). Day la
tradng hpp duy n h i t trong ljch sii khoa cii
Vi$t Nam liy do khi Thi sinh da cl dg tudi
ngoai 80. Khi ve gia, Khieu Nang Tinh cd
md tradng hgc tai que nha, dao tao dadc
nhieu hgc trd x u i t sac. Hgc gia ddi sau khi
danh gia ve dng, deu gianh nhQng ldi kinh
trgng khen ngpi ve dao cao dQc trgng ciia
mgt ngadi Thay giao, ve kie'n thQc sau rgng
cung t i m ldng yeu nadc va qu^ men nhan
tai cua dng.
2.2. Bai tiia trong sach Kham
Viet sd cuang muc tap yeu

dinh

Trong p h i n tren khi t n n h bay ve van
ban cua Khdm dinh Viet sd ciiOng muc tap
yeu, chung tdi da cho biet trong kho sach
cua Vien Nghien cQu Han Ndm hi^n cdn 1^1
3 ban ch6p tay chQ Han tac p h i m nay (17).


Khjgu Rang TTnh - Rgu£rt vi^t bai hia.
Stt

1

2

3
4

Td,
ddng

B a n A.2809
( v i e t t a t la b a n A)
C6 da'u b i u due cua EFEO
Vi§n Vien Dong bac co), ciing
la
ac da'u kiem ke ghi cac nam
.967, 1974, 1986, 1991
Chti viet chan, da thao, de
Toan

doc, khong cha'm cau (cii
d a u ) , l dong t r u n g binh 24-26
bai
chii
K h a m dinh Viet sii cUdng
l a , Tieu
muc t a p ye'u t u it: S iffl i dg
la, 4

5

la, 6

6

la, 7

8

la,7(A)
la, 8(V)
la, 8

9

7

31
B a n V H v . 162

( v i e t t a t l a b a n V)
C6 da'u vuong de ' T h u
vi$n khoa hoc
trung
Udng"
Chii viet chan phUdng, de
dpc, c6 cha'm cau (cii dau),
1 dong t r u n g binh 24-26
chQ
Kham dinh Viet sii cildng
muc tap yg'u tu fti; S jffi

Them chii "di tu hang" U ^ ^ t r

Khong CO

"bi^n luan" Wfid

"sd dac ta'u" ^ ^ S

' l u a n bien" Sft^
"scl ta'u" SffS

"dl Ha N a m triicfng hdp t h f

"di Ha N a m hdp t h f

W

5R1ffi«

Khong CO

la, 8

"thf sinh gia" I J 4 #

"thi sinh" S i

10

lb, 1

"sach va'n" MJ°\

"sach lUdc" W.li

11

lb, 3(A)
lb, 4(V)

"BaL6"fift

"Ba Tang" ffiW

12

lb, 4(A)
lb, 5(V)

"mien hi"

14

15
16

lb, 5(A)
lb, 6(V)
lb, 5(A)
6(A)
lb, 6(V)
7(V)
lb, 6(A)
lb,7(V)
lb, 6(A)

ft^

Khong ro chfll gi

"Su Hoang" Sf J t

"mien phu"

Ban V thie'u chii
"gia" ^
Ban
V

nhim
"va'n" ra t h a n h
•lUdc" IS
Ban V n h i m "Lo"
ft t h a n h 'Tang"
Ban V n h i m "hV
^ t h a n h "phu"

ft^

"dieu" S>

"Su Hoang q u a n "

&m^

"cdp Vi$t Nam" SjffiBg

"cap U Vi?t N a m " S , M l i S 9

"Bac sii Han chi chi khuyet
Binh
chi
da"

khong c6

db4ai*;^W:S*tfe
17

18

2a, 2(V)

"Chi" i

2a, 3(V)

"Hoang" S
"Van
van

2a, 3(A)
19
2a, 5(V)
20

2a, 2(A)
2a,4(V)

21

2a,7(V)

Giong n h a u

"hue" m

"gia" #

13

TUdng tu

Ban V ch6p Ipn
chii "bien luan"
va
thie'u
chii
"dac" W
Ban V thie'u chii
"trUcJng" *

^ H

"thuyen" M

Chu thich

nien

chi"

"Nam Dinh Tn^c My n h a n
N a m Dinh TrUc My n h a n
Khie'u Nang Tinh c^n ti,I" M
S H A 04 SI » ; ? •
"Tli Canh Thin khoa"

"Sic Til Canh Thin khoa"
Ha Dong Tay Mo Nghiem
hi ttt p h y n g sao" )R1 JU ffi

Ban V them chii
"quan" 5
Ban V them chO
"U"t^
3an V thieu 9 chO
nay db i 31 ^ ;;^
Ban V them chii
"Chi" g
Ban V them chii
"Hoang" S
va
"Van van nien

chi" nm^i.
Ban V thie'u chii

"cin" 01
Ban V them chfl
"Sic" 1*
Ban A khong c6 9
chfl nay M M f^


32

Trong dd, chi cd hai ban sach hien cdn

bai taa cua Khieu Nang Tinh, chiing tdi da
tie'n hanh dd'i chie'u kha c i n than va dQa ra
y kie'n ca nhan nhQ sau:
2.2.1. Hien trgng vdn bdn bdi tiia cua
Khieu Ndng Tinh
Chung tdi xin dadc gidi thieu tinh trang
van ban ciia bai taa trong hai ban sach
tren. De tien cho dge gia theo ddi, chung tdi
lap mgt ban so sanh nhiing x u i t nhap giQa
hai bai taa, tQ dd cd the rut ra ket luan cy,
the (xem bdng so sdnh tren).
Thdng qua bang ddi chieu ty my giQa
hai van ban bai taa cua Khieu Nang Tinh,
chung ta cd the dl dang nhan thiy, ban
A.2809 la ban gd'c cua tac gia, ma ban
VHv. 162 la ban sao lai do ngadi hg Nghiem
d lang Tay Mo, TQ Liem, Ha Ddng (nay
thudc Ha Ndi) thac hien (hgc gia T r i n Van
Giap da doc ban nay de daa ra nhQng nhan
x6t dadc ch6p trong Tim hieu Kho sdch
Hdn Ndm). D i u trign cua Vifn Vien Ddng
bac cd cung dau cua cac nam kiem ke trong
ban A.2809 cang chQng td ban sach nay
dapc IQU nhap trong kho sach cua qudc gia
tQ kha sdm, cdn ban sach VHv. 162 dapc sao
ch6p, sau t i m mugn hdn nhieu. Hdn nQa
trong sd' 21 dieu x u i t nhap, n h i m l i n giQa
hai van bang trong bang thdng ke tren, cd
nhieu dieu van ban V rd rang da ch6p
thie'u, chep thQa va sai lac vdi van ban gdc.

Mdt vai thi du chung tdi daa ra dadi day da
minh chQng cho nhan djnh nay: n h a ddng 7
td la ban A chep "di Ha Nam tradng hdp
t h f ma ban V lai chep thie'u chQ "tradng".
Chung ta deu biet, sau khi thQc dan Phap
dat dapc ach thudc dja len nQdc ta vao cuoi
the ky XIX thi chung da lap tQc thay ddi
mgt sd chinh sach dd'i vdi khoa cii giao due
truyen thd'ng Vift Nam. Sa bdp ngh^t ve
van hda giao dye cua thyc dan Phap the
hien ro b4ng nhQng hanh dgng rat cu the,

Rghito ciJru Lich siSr. sg 2.2010
vi vay mdi co viec hpp n h i t trQdng thi Ha
Ngi vdi Nam Djnh. Nha thd Tu Xadng
trong bai thd Vinh khoa thi HiiOng da cd
cau thd ndi len tinh canh nay: 'Tradng
Nam thi l l n vdi tradng Ha" (18). Vi vay
"Ha Nam tradng hpp t h f do Khieu Nang
Tinh viet phan anh thQc te khoa cii dadng
thdi, ma ban sao V da thie'u chQ "tradng"
da lam m i t di tinh ljch sii cua nd. Hoac ban
V chdp l i m tQ "sach vi'n" sang "sach lapc"
da khien cho cau chQ sai lac vdi nguyen ngQ
ban diu. "Sach van" hoac cdn gpi la "Sach
t h f cung cd khi gpi la "Ddi sach" la chi mdt
de thi trong ky thi Tam trQdng, thadng dQpc
gpi la Van sach. Trong de thi Van sach chia
lam hai loai: mpt la thadng d i n Kinh dien
Nho gia n h a Td thii, NgU Kinh hoSc Sii,

ciing cd cd khi cap nhat thdi sy de daa ra
cau hdi; hai la: hdi tiing vi$c ngin. Ndi
chung thi sinh khi tra ldi phai dien giai ky
cang, tadng tan, daa y kie'n chii quan ddi vdi
tQng cau hdi. Cdn "Sach lapc" la chi mdt
phadng lapc thadng dapc diing trong quan
sy, la nhQng hinh thQc td chQc va d i u tranh
de gianh t h i n g lpi trong mpt cupc van dpng
chinh trj (ndi tdng quat) (19).
Ban V chdp n h i m tQ Ba Lo sang Ba
Tang se lam cho ngQdi dpc bai tya lung
tung, nghi ngd trinh dp cua Khieu Nang
TTnh, vi day la mpt kie'n thQc svt hpc sd
ding. Trong cac sach sii moi khi n h l c de'n
cym tQ "Tjch Dam vong td, Ba Ld tQdng
lac" (tQc la Tjch Dam quen m i t Tien td, Ba
Lo se phai suy tan", ngQdi dpc deu hieu
ngay dieu nay am chi con chau cac danh
gia vpng tpc da lang quen truyen thdng
nghe nghiep, hpc v i n sau rgng ciia To tien
hg, ta't se cd ngay suy vong. Hoac ban V
thie'u h i n mpt cau "Bic sii Han chf chi
khuyet Binh chf da" lam cho bai tya ciia
Khieu Nang Tinh thie'u di mpt khoi tri thQc
sii hpc truyen thdng Trung Hoa dd sp. Vi
cau nay cho biet, Khieu Nang Tinh da dpc


Khieu Rang Tinh - Rgudri viit bai h/a.
nhieu va t h i m sau vao bp nhd uyen bac ciia

dng. Trong tiing tha sQ hgc Trung Quoc, bg
Hdn thii do Ban Cdbien soan thie'u h i n mgt
phin Binh chi viet ve linh vyc quan sy, qudc
phdng. Cdn cd nhQng khiem khuye't khac
trong bai tya ciia ban V ma chung tdi chQa
the diem het. Chi cd the daa ra mdt nhan
djnh nhd: Bai tQa cua ban V da sao chdp
khdng that diy du, can than khien nd da
mit di mgt p h i n nguyen tac. Nhitng du sao
nd ciing da cung cip them mgt dj ban, giup
chiing ta thuan tign cho cdng tac tie'n hanh
giam djnh van ban. Va cung phai ghi nhan
mgt au diem ciia ban nay la ngadi sao chdp
da thyc hien vi^c chim ngit cau (cii dau),
khien cho ngadi doc se dl dang n i m bat
dapc ngi dung, ma khdng the n h i m nha
kieu dge ngit doan hi^n dai "rin la loai bd,
sat khdng chan" dapc.
Chiing tdi xin liy bai tya cua van ban
A.2809 de phien djch va nghien cQu, qua dd
cd the hieu them p h i n nao ve tai nang,
kie'n thQc sau rdng ciia Qud'c tii giam Te
tiiu, Ta tham tri Bp Le Khieu Nang Tinh.
2.2.2. Dich nghia Bdi tiia cua Khieu
Ndng Tinh:
Bai tya bp sach Khdm dinh Viet sd
ciicfng muc tap yeu
Cd Tie'n si hp Ngd hi$u Dadng Dinh (20),
ngadi lang Nam Chan sau ddi lam Nam
Trye, t r i n Sdn Nara ha xQa, nay la tinh

Nam Djnh bien soan tac p h i m Khdi dong
thuye't Udc, ty ndi ring: Ta vd'n gdc la ngadi
Nam cin phai biet rd vigc (nadc) Nam.
6ng Nguyen Sa Hoang vi tan Hieu Liem
(21), ngadi lang Binh Vgng, t r i n Sdn Nam
thapng xaa, nay la tinh Ha Ddng dpc dapc
nhQng hang chQ (sach .KTidi dong thuyet
Udc). Ong Sa Hoang khi chaa dapc de bat,
tQng tru quan t^i Bic Ninh, day cho bgn
tre khdng ngdi nghi. Lai cd the dya vao ban
chfnh cua sach Khdm dinh Viet sd cUOng
muc (22), lapc bien chpn liy nhQng dieu dai

33

cQdng, myc ldn lam gdc de sao chdp, ddng
thdi cdn dya vao cac sach cu cila sii nadc
Nam, va t i t ca nhQng luan giai trong sQ
nadc Nam cving cac ban T i u nghj, Bieu van
dang len vua, dQpc chdp trong Nam sii (23),
nhan de cudn sach la Khdm dinh Viet sd
ciiOng muc tap yeu. Mua thu nam Binh Ngo
(24), vi tradng Nam thi gdp vdi tradng Ha
tai Nam Djnh, SQ Hoang cd dem theo sach
Viet sd ciicfng muc tie't ye'u bao cho tdi. Khi
dd, S Q Hoang mdi vao Tam tradng chaa
kinh qua ky thi Phuc thf, cho nen dan;^ la
Thi sinh Tu tai cua TQ tradng. Trong phin
thi Sach v i n tradng thi, tjnh khdng cd mdt
de ndi de'n sQ Vigt. Than di! Sa Hoang lam

sao gidng n h a ngadi xaa cd lpi the cua vi$c
hpc tap L l ky dapc! Nhang xdt thiy Sa
Hoang la ngadi nadc Nam lai mudn tadng
tan vigc nadc Nam nha vay, cd the ggi la
ngadi cd chf ddi vdi ngudn gdc vay.
Trong bai tya Khdm dinh Viet sd cUOng
muc cua hoang de cd viet cau 'Tjch Dam
quen m i t Tien td, Ba Ld se phai suy tan",
diy chfnh la bgnh chung cua cac hpc gia
hign tai. Tdi biet phai miln trQ rieng Sa
Hoang ra.
Ngay nay thien ha dang sdng d the gidi
nay, vi the deu se vi the gidi nay. NhQng
ngadi cd chf giii gam vao trong nhQng trQ
thuat xdt ra cung khdng ft, nhQng dai khai
de cap de'n sii nadc Nam thi ciing xa vdi lim.
Sa Hoang lai la ngadi cd chf ddi vdi vigc
lam tie't yen cho bg sii nadc Nam, tuy bg
sach dd (cua Sa Hoang) chaa dapc diy du
va cdn thie'u p h i n Nhdn vdt chi cua Vigt
Nam cung gidng n h a trong Hdn thU thie'u
p h i n Binh chi vky. Sau nay, Sa Hoang
n h i t djnh se bd sung them. Trieu dinh da
ban nghj phdp thi daa sii Vigt tQc la qudc
sii. Khi sach Tie't yeu hokn thanh, dQdng
nhien se cd ngadi yeu men ma sao chdp lai.
Sa Hoang cung la nhQng ngQdi cd cung
chung chf hadng nen tdi viet bai tya nay.

34

Sau Lap ddng 1 ngay, nien hieu Thanh
Thai thQ 18(1906)
Khieu Nang Tinh ngadi Trye My, Nam
Djnh dapc an ban Dp tam giap Ddng Tien
Sl x u i t than khoa thi Canh Thin (1880), Te
tiiu Qud'c tli giam, Ta Tham tri Bd Le da
hau tri, Kfnh can de taa.
3. Cam n h a n khi doc Bdi tUa ciia
Khieu Nang Tinh
Thdng qua viec djch va dpc ndi dung ciia
bai tya do Kliieu Nang Tinh chip but,
chung tdi cd mdt cam nhan sau sic: Khieu
Nang I l n h la mdt vj quan rat quan tam tdi
ljch sii dan tdc va chu trgng cat nhic
nhQng ngadi cd chf hadng bien soan tac
phim sQ hgc nadc nha. Ddng thdi, dng ciing
la ngadi Thiy giao quan tam viec truyen ba
ljch sii truyen thd'ng cho cac ldp hgc trd. Vdi
cadng vj la mdt dai quan cd ham trat Nhj
pham, tQng giQ nhieu chQc vu trgng ye'u
cua trieu dinh n h a Te tQu Qud'c tQ giam,
Ta Tham tri Bd Ll, nhieu nam dam nhiem
Dd'c hgc Nam Djnh, Ha Ngi, dng da hadng
cho cac mdn dd ciia minh di sau nghien
cQu, bien soan sach sQ. Bai tQa da neu rd,
mac du Nguyen Sa Hoang mdi chi la mgt
Thf sinh tQ tradng n h a Khieu Nang Tinh
gidi thigu, nhang quan Chanh chii khao hg

Khieu vdi "con m i t xanh" khi dge dapc
cud'n sQ gian ye'u do Nguyin Sa Hoang bien
soan da cd vu, khuyen khfch ngadi hgc trd
nay theo con dadng viet sQ.
Ong chi ra mdt each ky cang nhQng a u
nhapc va tin tadng nhQng khiem khuye't

Rghi&i cmi Lich sit. s6 2.2010
trong tac pham do, sau nay nha't dinh se
dapc bd sung d i y du. Ong khen ngpi
Nguyin Sa Hoang da gianh tam tri nghien
cQu ve sii hpc nQdc Nam, ma dadng thdi
cdn dapc it ngadi chu trgng. Nhang dng
cung lai cam thay hdi tiec, vi Vy uhi nam
dd, khdng cd mgt de bai nao ra ve Hch sii,
cho nen, Nguyin Sa Koang da khdng dd ky
thi TQ tradng khoa thi dd. Ong tin tadng,
trieu dinh da nhan tha'y c i n phai daa mdn
qud'c sii vao de thi Nha nadc, chic r i n g
tadng lai cudn sach Tap ye'u ciia Nguyen Sa
Hoang se dapc mpi ngadi yeu men sao
chep, truyen tung.
Hien tai, chung ta cdn lau giQ dapc ban
gdc cung 2 ban sao ve cudii sach ciia
Nguyin Sa Hoang, i t h i n cung se cd cac
ban sao khac nQa ma chung ta chaa tim
tha'y hoac da t h i t lac do nhieu nguyen
nhan khac nhau. Nhang chi vdi 2 ban sao
nay thdi, cung du de chQng minh niem tin
ciia Khieu Nang Tinh ve sy quan tam de'n .

viec phat trien sa hpc dan tdc cua nadc ta
trong nhQng nam d i u the ky XX la kha
chfnh xac. Ong da neu r i t nhieu ly do de
viet bai tya cho cudn sach ciia Sa Hoang,
nhang trong dd chung tdi tam die vdi cau
ket bai tQa: Ong cho rang S Q Hoang la
ngadi cung chung chf hadng vdi minh, tQc
la deu cd y thQc ddi vdi truyen thdng hch stf
dan tdc, deu nhd ve cpi ngudn ma khdng
quen Td tien de'n ndi phai suy vong nhQ
t i m gadng cua Tjch Dam va Ba Ld cua
Trung Qudc thdi xaa.

CHU THICH
(1). Til day trd di chiing toi xin dUdc viet tit bp
(3). Di sdn Hdn Ndm: Thti muc di yeu, Vi^n
sach Khdm dinh Viet sH thdng gidm Cuang muc Nghien cilu Han Nom- Vien Vien dong Bac co. Ha
thanh Cuang muc de ngUdi dpc tien theo doi,
Npi, 1993,
(2), Trin Van Giap. Tim hieu kho sdch Hdn Ndm (4). J f f l m a t l S i « i »m.W (Vlet Nam Hdn
ngudn tu lieu vdn hgc, sU hgc Viet Nam, tap I, ThuN6m vdn hie'n muc luc di ye'u), Chii bien Luu Xuan
vien quoc gia xufit ban. Ha Npi, 1970, tr. 152.
Ngan, Vudng Tieu Thuin, Trin Nghia. Vign Nghien


Khjgu Rang Tinh - Rgudri viit bai hia...
cCtu Trung Udng Dai Loan, 2002, tr. 346.
(5). Xin xem them ban dich Bdi tUa do chiing
toi thi^c hi^n d phin sau bai vi^t.
(6). Dia chi Nam Dinh, Nxb. Chinh tri Quoc

gia. Ha Npi, 2003, tr. 741.
(7). Nguyin Duy VUiJng. Dinh cd Siing Vdn,
tren website Bao Nhdn ddn, ngky 16-01-2008.
(8). DUdng Vfin Vupng - Trinh Vi6t Anh. Gidi
thieu tdm bia diing tgi md Tien sl Khieu Ndng
Tinh. Bai in trong Ky y§'u Hpi thao khoa hpc "Te
tiiu Qudc TH Gidm Khieu Ndng Tinh, con ngudi vd
sU nghiep". Ha Npi, 2009, tr. 141 - 145.
(9). Pham Diic Thanh Dung, Vinh Cao (Chii
bien). Khoa cd vd cdc nhd khoa bdng triiu Nguyin,
Trung tam Bao ton di tfch C^ do Hu^ Nxb. Thuftn
H6a, HuC 2000, tr. 340.
(10). Tnidc trigu Minh M?nh (1820-1840),
nhiing ngudi do thi Hudng gpi la Hudng cong, de'n
Khoa thi Mau Ty nfim Minh M^nh thii 9 (1828),
doi HUdng cong gpi la Cii nhan. Khoa thi Canh
Tuit, nfim Tu Diic thCr 3 (1850), lai dinh ph6p thi
Hudng, thi Hpi diu 4 k^. Thi Hiidng tning Tam
truclng gpi la Tli tai, tning Tii trUcfng gpi la Cii
nhan.
(11). Cao Xuan Due. Qudc triiu hUang khoa luc,
Nxb. Thanh pho Ho Chi Minh, 1993, tr. 450.
(12), (13). Pham Diic Thanh Diing, Vinh Cao.
Khoa cU vd cdc nhd khoa bdng triiu Nguyen, Sdd,
tr. 334-341.
(14). Nguyin Q. Thing - Nguyen Ba Thi. Tii
dien nhdn vdt lich sCt Vi^t Nam, Nxb. Khoa hpc xa
h(ii, 1991, tr. 306.
(15). Dia chi Nam Dinh. Sdd, tr. 705. Nguyin
Duy Vupng, Dinh cd SUng Vdn, Sdd, website Bao

Nhdn ddn, ngky 16-01-2008.
(16). Cao Xuan Due. Qudc triiu huang khoa luc,
Sdd, tr.560-563. Cac tac gia sach Dia chi Nam
Dinh, da vi§t nhim Khife'u Nfing Tinh lara Chanh
chu khao khoa thi 1906, Sdd, tr. 705 .
(17), Nhfin day xin cam dn TS. Nguyin Hilu
Mill, TrUcIng phong bao quan Vipn Nghien cOtu

35
Han Nom da cung ca'p nhiing tu li§u quy dl chiing
toi c6 t h i thiic hi$n bai vi6t nay.
(18). Nha thd Tli XUdng ten that la Trin Te
XUdng (1870-1907), tii Mac Trai, hi?u Mpng Tich,
Tli Thinh. Bai thd Vinh khoa thi Huang cua Ong
viet vl khoa thi HUdng nam Dinh Dau 1897 dUpc
to chtic tai Nam Dinh nhU sau:
Nhd nUdc ba nam md mdt khoa,
TrUdng Nam thi ldn vdi trUdng Hd.
Ldi thdi si tU vai deo Ig,
Am oe quan trUdng mieng thit loa.
Long cdm rap trdi, quan Sii de'n,
Vdy le quet ddt, mu ddm ra.
Nhdn tdi ddt Bdc ndo ai dd ?
Ngodnh cdmd trdng cdnh nUdc nhd I
(19). Vien Ngon ngfl hpc. Tii dien tie'ng Viet,
Nxb.Da Ning, 2000, tr.843. Nguyen NhU y (Chu
bien), Dgi tU dien tie'ng Viet, Nxb.Vfin hoa thong
tm, Ha Npi, 1999, tr. 1424.
(20). Ten hieu cua Tie'n si Ngo Giap Dau.
(21). Tan Hieu Liem: chi Nguyin Su Hoang mdi

dupc do Cii nhan. Bit diu tit deli Han (Trung Quoc),
trong khoa cii c6 muc Hieu Liem, trong d6 Hilu: chi
ngudi c6 hilu vdi cha m?, Liem: chi ngUdi lam hpc
trd hem khilt. Sau nay gpi Hilu Liem la dl chi
ngudi do Cii nhan, Tii nguyen, Hdp dinh ban,
ThUdng vu i n thu quan, Bic Kinh, 1992, tr. 784.
(22). Chi bp Khdm dinh Viet sii thdng gidm cUang
muc do Quoc sii quan trilu Nguyin bien soan.
(23). 6 day Khieu Nang Tinh muon viet din
vipc Nguyen Su Hoang da diia vao bai Ta'u nghi
cua nhom sii t h i n trong Quoc sii quan trilu
Nguyen dang len Vua Tii Diic ngay 10 thang 6
nien hieu Tii Diic 9 (tiic ngay 11-7-1856) trinh bay
t h i le chung ie bien soan bp Cuang muc vk Bai
Tien bieu cua ThUdng thU Pham Than Duat, Toan
tu Vu Nhii dang len vua Kiln Phiic vao 21 thang 7
nien hipu Kiln Phiic thii nhit (tiic ngay 10-91884) bao cao viec hoan thanh va chuin bi xua't
ban bp Cuang muc.
(24). Chi nam 1906, nien hieu Thanh Thai thii 12.