Sử dụng tác phẩm văn học trong hoạt động hướng dẫn trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi khám phá khoa học

VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

SỬ DỤNG TÁC PHẨM VĂN HỌC TRONG HOẠT ĐỘNG
HƯỚNG DẪN TRẺ MẪU GIÁO 5-6 TUỔI KHÁM PHÁ KHOA HỌC
Trương Thị Thùy Anh - Ngô Mạnh Dũng
Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên
Ngày nhận bài: 06/3/2019; ngày chỉnh sửa: 10/4/2019; ngày duyệt đăng: 21/4/2019.
Abstract: In recent years, growing understanding and recognition of the value of science has
shown that science is a particularly important field in early childhood education. In Vietnam,
science inquiry in preschool is an important activity that contributes to creating worth opportunities
which preschoolers are experienced and form important skills, especially cognitive skill. However,
science inquiry activities can be achieved high efficiency when it has been combined with different
factors. In this article, we not only provide an overview of the characteristics of preschool children
at the age 5-6 and scientific exploration activities in preschool, but also focus on proposing some
methods that preschool teachers can use literary works to create a freshness and an attractiveness
for this activity.
Keywords: Science inquiry, preschool children, cognitive skill, literary work.
1. Mở đầu
Có thể thấy, nhu cầu nhận thức là một trong những
nhu cầu vốn có của con người nói chung, trẻ em nói
riêng. Vì vậy, ngay từ những năm tháng đầu đời, ở trẻ đã
xuất hiện xu hướng thích tiếp xúc với các sự vật, hiện
tượng xung quanh bằng những nỗ lực và cách thức khác
nhau. Trong quá trình phát triển, phạm vi tiếp xúc của trẻ
dần được mở rộng và chính nhờ quá trình đó, nhu cầu
nhận thức của trẻ ngày càng được thỏa mãn và phát triển.
Trên cơ sở lĩnh hội và tích lũy được các đặc điểm, tính
chất, mối quan hệ giữa các sự vật, ở trẻ, những biểu tượng
đầu tiên về cuộc sống bắt đầu được hình thành. Tuy

nhiên, mức độ nhận thức và tích lũy tri thức ở trẻ cao hay
thấp không chỉ phụ thuộc vào đặc điểm riêng của từng
trẻ mà cịn chịu sự chi phối của mơi trường xung quanh.
Vì vậy, việc tạo ra một mơi trường giáo dục mà ở đó, trẻ
được cung cấp cơ hội để tiếp nhận những tri thức mới
thực sự là một việc làm cần thiết.
Bằng việc vận dụng các phương pháp nghiên cứu
khác nhau như: phương pháp phân tích và tổng hợp lí
thuyết, phương pháp phân tích nội dung, bài viết đề xuất
cách sử dụng tác phẩm văn học (TPVH) trong hướng dẫn
trẻ khám phá khoa học (KPKH). Kết quả của nghiên cứu
cho thấy, việc vận dụng TPVH trong hoạt động KPKH
là một trong những yếu tố góp phần tạo ra môi trường
giáo dục mới mẻ, hấp dẫn, đáp ứng nhu cầu nhận thức
ngày càng cao của trẻ.
2. Nội dung nghiên cứu
2.1. Trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi và hoạt động khám phá khoa
học
2.1.1. Đặc điểm trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi

Ở trường mầm non, trẻ mẫu giáo (TMG) 5-6 tuổi là
một đối tượng đặc biệt khi so sánh với trẻ ở các giai đoạn
trước đó. Đối với TMG 5-6 tuổi, sự phát triển vượt trội
của những đặc điểm tâm lí đã tạo ra những tiền đề quan
trọng trong việc giúp trẻ tham gia các hoạt động nói
chung, hoạt động KPKH nói riêng. Về cơ bản, dựa trên
những thành tựu tâm lí đã tổng kết được, trong mối tương
quan với hoạt động KPKH, TMG 5-6 tuổi có những đặc
điểm tiêu biểu sau:
- Về nhận thức: Ở độ tuổi này, tư duy trực quan hình

tượng phát triển mạnh và chiếm ưu thế. Vào cuối độ tuổi,
ở trẻ bắt đầu xuất hiện kiểu tư duy trực quan sơ đồ và
những mầm mống đầu tiên của kiểu tư duy logic. Biểu
hiện của kiểu tư duy này là ở chỗ trẻ có khả năng suy luận
tương đối tốt dựa vào vốn kinh nghiệm và biểu tượng
trong đầu. Vì thế, ở một mức độ đơn giản, trẻ có thể hiểu
được bản chất, mối quan hệ của các sự vật, hiện tượng.
Bên cạnh đó, nhu cầu nhận thức của trẻ ở giai đoạn này
là rất lớn. Cùng với sự phát triển của các q trình tâm lí,
TMG 5-6 tuổi dễ bị hấp dẫn bởi những gì mới lạ và vì
thế, ở chúng sẽ xuất hiện rất nhiều những câu hỏi có xu
hướng truy tìm nguồn gốc, ngun nhân và mối liên hệ
giữa các sự vật, hiện tượng. Những kiểu câu hỏi có dạng
như: “cái gì...?”, “tại sao...?”, “như thế nào...?”... được
xem là khá phổ biến ở TMG 5-6 tuổi. Do vậy, giúp trẻ
học cách thỏa mãn trí tị mị thơng qua KPKH về mơi
trường xung quanh sẽ đóng một vai trò rất lớn trong việc
phát triển nhận thức và thúc đẩy q trình học tập tích
cực sau này ở trẻ.
- Về chú ý: So với các giai đoạn trước đó, chú ý của
TMG 5-6 tuổi đã có những thay đổi rõ rệt. Điều này được
thể hiện rõ nét thông qua các phương diện như: khối

132

Email:


VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

lượng chú ý tăng lên; tính bền vững của chú ý ngày càng
cao; sự xuất hiện của kiểu chú ý có chủ định. Sự gia tăng
khối lượng của chú ý được biểu hiện trước hết ở chỗ, trẻ
có thể quan sát rõ ràng vài đối tượng trong cùng một thời
điểm. Thêm vào đó, kết quả quan sát cũng có thể tăng lên
nếu người lớn dạy cho trẻ việc so sánh sự khác và giống
nhau giữa các đối tượng [1; tr 249]. Ở TMG 5-6 tuổi, mặc
dù chú ý có chủ định xuất hiện và có những tiến bộ hơn
hẳn so với các lứa tuổi trước đó nhưng về cơ bản, chú ý
không chủ định vẫn chiếm ưu thế. Ở độ tuổi này, trẻ
thường có xu hướng ít tập trung vào những hoạt động
kém hấp dẫn, đơn điệu; ngược lại, trẻ sẽ bị hấp dẫn, kích
thích và chú ý bởi những hoạt động sôi nổi, nhiều màu
sắc. Bởi vậy, khơng khó để nhận ra: “... hoạt động vui
chơi, hoạt động khám phá hay những hoạt động đượm
màu sắc xúc cảm thường lôi cuốn sự chú ý của trẻ khá
lâu” [1; tr 251]. Những đặc điểm về chú ý của TMG 5-6
tuổi vừa nêu là một trong những cơ sở quan trọng để giáo
viên (GV) mầm non có thể tổ chức hoạt động KPKH đạt
hiệu quả cao.
- Về ngôn ngữ: Sự phát triển ngơn ngữ của TMG 5-6
tuổi ngồi việc tuân theo những quy luật phát triển chung
đối với TMG, còn mang những nét riêng nhờ gắn với đặc
điểm phát triển tâm lí riêng của trẻ ở giai đoạn này. Về
cơ bản, ngôn ngữ của TMG 5-6 tuổi đã phát triển mạnh
và đạt được nhiều thành tựu trên mọi phương diện. Về
mặt từ vựng, do sự mở rộng của phạm vi giao tiếp và sự
phát triển của nhận thức, số lượng từ vựng mà TMG 5-6

tuổi tích lũy được khá phong phú (đến 5 tuổi, từ vựng của
trẻ có khoảng 5.000 từ). Khơng chỉ vậy, nhờ có những
hiểu biết đúng về nghĩa của các từ, TMG lớn cũng có khả
năng sử dụng tương đối chính xác các từ loại khác nhau
trong những ngữ cảnh khác nhau. Về mặt ngữ âm, trẻ ở
độ tuổi này đã phát âm đúng gần như tất cả các âm vị,
thanh vị trong tiếng Việt; đồng thời trẻ cũng đạt được
những thành tựu về mặt ngữ điệu thông qua việc biết
dùng ngữ điệu phù hợp, biết dùng cử chỉ, điệu bộ để bổ
sung cho ngôn ngữ nói. Về mặt ngữ pháp, trong lời nói
của TMG lớn, ngoài sự xuất hiện của số lượng lớn kiểu
câu đơn mở rộng cịn có sự xuất hiện của hầu hết các kiểu
câu ghép trong tiếng Việt. Như vậy, có thể thấy, sự phát
triển vượt trội về ngôn ngữ được xem là một trong những
điều kiện tiên quyết để TMG lớn có thể tham gia hoạt
động KPKH một cách hiệu quả vì điều này chứng tỏ “tư
duy của trẻ đạt đến một sự thay đổi về chất” [2; tr 122].
Tóm lại, sự vượt trội của các q trình tâm lí đã tạo
điều kiện thuận lợi cho TMG 5-6 tuổi dễ dàng tham gia
có hiệu quả các hoạt động ở trường mầm non nói chung,
hoạt động KPKH nói riêng.
2.1.2. Hoạt động khám phá khoa học ở trường mầm non

Trong chương trình Giáo dục mầm non, hoạt động
KPKH là một trong những hoạt động đóng vai trị quan
trọng nhằm giúp trẻ mở rộng nhận thức, tăng cường hiểu
biết về thế giới xung quanh. Với những đặc thù riêng,
KPKH được xem là một hoạt động hấp dẫn, có ý nghĩa
to lớn trong việc khơi gợi và kích thích trí tị mị, ham
học hỏi ở trẻ; đồng thời đặt nền móng cho sự phát triển

tồn diện của trẻ.
Hoạt động KPKH, xét về bản chất không hoàn toàn
là một lĩnh vực quá mới, mà ngược lại, nó đã được nghiên
cứu ở nhiều phương diện khác nhau. Đối với trẻ mầm
non, KPKH “... là quá trình trẻ tích cực tham gia hoạt
động thăm dị, tìm hiểu thế giới tự nhiên. Đó là q trình
quan sát, so sánh, phân loại, thử nghiệm, dự đoán, suy
luận, thảo luận, giải quyết vấn đề, đưa ra quyết định...”
[3; tr 12]. Như vậy, thực chất, đây là một hoạt động có
tính q trình mà ở đó, GV sẽ là người định hướng, giúp
đỡ để khuyến khích trẻ bộc lộ các khả năng của bản thân
thông qua một loạt các hoạt động nhằm tìm tịi, phát hiện
những cái mới; đồng thời giúp trẻ hiểu hơn về thế giới
xung quanh. Trên cơ sở đó, hoạt động KPKH đóng vai
trị là một yếu tố để nuôi dưỡng, phát triển những kĩ năng
thiết yếu ở trẻ mầm non.
Tuy là một trong những hoạt động quan trọng ở bậc
học mầm non nhưng hoạt động KPKH không nhằm mục
đích để trẻ có thể tìm hiểu những kiến thức khoa học hàn
lâm, khó hiểu. Về cơ bản, đây chỉ là hoạt động nhằm giúp
trẻ có cơ hội được trải nghiệm, khám phá những sự vật,
hiện tượng gần gũi với cuộc sống xung quanh. Vì thế,
yêu cầu đặt ra hàng đầu đối với hoạt động khoa học ở bậc
học mầm non là cần cung cấp cho trẻ hệ thống kiến thức
cần thiết, đơn giản nhưng chính xác về thế giới xung
quanh. Thơng qua đó, hiểu biết của trẻ về thế giới tự
nhiên không chỉ ngày càng được nâng cao, mở rộng mà
tính tị mị, ham hiểu biết của trẻ cũng được nuôi dưỡng.
Và như một hệ quả tất yếu, các kĩ năng thuộc các lĩnh
vực khác như ngôn ngữ, thẩm mĩ, thể chất, kĩ năng - tình

cảm xã hội nhờ đó cũng được cải thiện một cách rõ rệt.
Trong hoạt động KPKH ở trường mầm non, GV
được xem là một nhân tố thiết yếu, đóng vai trị quan
trọng trong q trình tổ chức và đảm bảo kết quả của hoạt
động. Một mặt, GV là người cung cấp cơ hội KPKH cho
trẻ thơng qua việc tìm kiếm chủ đề, nội dung và tạo ra
môi trường hoạt động phong phú, hấp dẫn. Mặt khác, GV
đóng vai trị là người định hướng, hỗ trợ nhằm tạo cơ hội
để trẻ được thực hành các kĩ năng, tăng cường suy nghĩ
và chia sẻ nhiều hơn về những gì trẻ thấy. Vì thế, khi tổ
chức hoạt động, GV nên chú ý lắng nghe và tôn trọng ý
kiến của trẻ, đồng thời tìm cơ hội thích hợp để điều chỉnh
(nếu trẻ làm chưa đúng) hoặc khen ngợi trẻ (trẻ làm

133


VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

đúng) nhằm giúp trẻ tự tin vươn tới “sự khám phá và tìm
tịi thực sự” [3; tr 18].
Tựu chung lại, trong sự đối sánh với những thành tựu
về tâm lí mà TMG 5-6 tuổi đã đạt được, hoạt động KPKH
thực sự là một hoạt động phù hợp nhằm hướng tới việc
giúp trẻ phát triển một cách toàn diện. Dựa trên quan
điểm giáo dục tích hợp hiện nay, GV mầm non có thể
chủ động lựa chọn các phương tiện khác nhau nhằm tổ
chức, hướng dẫn trẻ tìm hiểu, KPKH đạt hiệu cao quả

nhất. Một cách tiếp cận mới và hứa hẹn mang lại nhiều
ưu thế cho hoạt động này là việc sử dụng các phương tiện
nghệ thuật - đặc biệt là sử dụng TPVH.
2.2. Định hướng lựa chọn tác phẩm văn học trong hoạt
động hướng dẫn trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi khám phá khoa
học
TPVH, hiểu một cách chung nhất là cơng trình nghệ
thuật ngơn từ do một tập thể hoặc một cá nhân sáng tạo
nhằm thể hiện những khái quát về cuộc sống, về con
người. Khi nói tới TPVH, có thể ngầm hiểu thuật ngữ
này bao gồm những tác phẩm thuộc bộ phận văn học dân
gian và cả những tác phẩm thuộc bộ phận văn học viết.
Xét ở góc độ phản ánh sự vật, hiện tượng, tác phẩm nghệ
thuật nói chung, TPVH nói riêng là một đối tượng đặc
biệt. Tính chất đặc biệt của nó được thể hiện ở chỗ, bằng
việc sử dụng nhiều thủ pháp nghệ thuật, các nhà văn, nhà
thơ đã phản ánh hiện thực cuộc sống thơng qua những
hình tượng nghệ thuật. Nhưng vì các sự vật, hiện tượng
xuất hiện trong cuộc sống của con người vơ cùng đa
dạng, thêm vào đó, góc độ tiếp cận của mỗi nhà văn, nhà
thơ lại hoàn toàn khác nhau nên các hình tượng nghệ
thuật xuất hiện trong TPVH cũng vô cùng phong phú. Để
sử dụng TPVH trong hoạt động hướng dẫn trẻ KPKH đạt
hiệu quả cao, trong quá trình lựa chọn và xác định nội
dung tác phẩm, GV mầm non cần chú ý những yêu cầu
sau:
Thứ nhất, cần chú ý đến mức độ ảnh hưởng cao của
văn học đến lĩnh vực xúc cảm của trẻ [4; tr 150]. Đây
được xem là một trong những yêu cầu hàng đầu mà GV
mầm non cần chú ý khi lựa chọn TPVH cho trẻ mầm non

nói chung. Bởi, một mặt, tính xúc cảm trong mỗi TPVH
hồn tồn khơng giống nhau; mặt khác, xúc cảm khơng
chỉ là cơ sở nền tảng cho sự hình thành tình cảm mà nó
cịn chi phối, ảnh hưởng tới các lĩnh vực tâm lí khác ở
trẻ. Vì thế, trong hoạt động KPKH, GV cần lựa chọn
những tác phẩm giàu xúc cảm nhằm tạo ra sự tác động
mạnh mẽ vào nhận thức của trẻ, giúp trẻ khám phá và
tiếp thu các tri thức mới một cách tích cực và chủ động.
Thứ hai, cần chú ý đến tính thơng tin cao của TPVH
[4; tr 150]. Mỗi thể loại văn học với những đặc trưng
riêng sẽ có những ưu thế khác nhau trong việc tác động
tới tư tưởng, tình cảm và nhận thức của trẻ. Chẳng hạn,

nếu truyện và thơ có ưu thế trong việc phát triển nhận
thức, giáo dục tình cảm, đạo đức thì truyện cười lại có tác
động mạnh tới lĩnh vực tinh thần của trẻ. Đối với hoạt
động KPKH, ngoài việc căn cứ vào khả năng tiếp nhận
của trẻ, GV cần căn cứ vào nội dung của hoạt động để có
thể lựa chọn được những thể loại phù hợp, hàm chứa
lượng thông tin cao, cần thiết nhằm giúp cho hoạt động
này thêm hấp dẫn.
Thứ ba, chú ý đến khả năng lĩnh hội TPVH của mỗi
lứa tuổi [4; tr 150]. Trẻ ở các lứa tuổi khác nhau thì sự
phát triển sinh lí và tâm lí cũng rất khác nhau. Do đó, nếu
xét về mặt tiếp nhận các tri thức thì những trẻ lớn hơn
bao giờ cũng có cơ hội tiếp thu và lĩnh hội những tri thức
đa dạng, phong phú và phức tạp hơn những trẻ nhỏ tuổi.
Vì vậy, khi lựa chọn tác phẩm dùng trong hoạt động
khám phá môi trường xung quanh nói chung, hoạt động
KPKH nói riêng, GV cũng nên chú ý tới đặc điểm này

của trẻ. Đối với những trẻ nhỏ tuổi, nên chọn những tác
phẩm ngắn, đơn giản nhưng với trẻ lớn hơn, GV có thể
tìm những tác phẩm phức tạp và đặt ra những yêu cầu
cao hơn nhằm phát huy tính tích cực của trẻ.
Thứ tư, những tri thức trong TPVH phải phù hợp với
lứa tuổi, mang tính khoa học. Những tri thức khơng rõ
ràng hoặc không phù hợp với lứa tuổi của trẻ sẽ khiến
cho trẻ khơng hứng thú, khó nhớ và ít tập trung. Vì vậy,
để đảm bảo hiệu quả của việc vận dụng TPVH trong hoạt
động KPKH, GV cần lựa chọn và kiểm tra sự chính xác
của nội dung thơng tin được trình bày trong tác phẩm
trước khi đưa vào sử dụng.
Trong thực tế, việc lựa chọn TPVH còn phải đảm bảo
phù hợp với nội dung hoạt động KPKH. Muốn thực hiện
được tiêu chí này, GV mầm non bắt buộc phải hiểu sâu
sắc nội dung của hoạt động KPKH theo các chủ đề. Dưới
đây là gợi ý về một số TPVH mà GV có thể sử dụng
trong hoạt động hướng dẫn trẻ KPKH, căn cứ theo nội
dung của 3 chủ đề: động vật, thực vật, nước và các hiện
tượng tự nhiên.
Chủ đề thực vật: Đối với trẻ 5-6 tuổi, yêu cầu về nội
dung của hoạt động KPKH đã phức tạp hơn các lứa tuổi
trước đó. Thơng qua q trình quan sát, trẻ cần so sánh,
thảo luận sự giống và khác nhau của một số loại cây;
phân loại thực vật theo dấu hiệu cơ bản; thực hiện các thí
nghiệm đơn giản để quan sát sự phát triển của cây và giải
thích mối liên hệ giữa cây với các yếu tố khác trong môi
trường. Dựa trên những nội dung cơ bản vừa nêu, có thể
đưa ra một số TPVH sử dụng trong chủ đề này như:

134

Loại
Thơ

Tác phẩm
Hoa kết trái (Thu Hà); Hồ sen (Nhược Thủy);
Khế (Phạm Hổ); Dứa (Phạm Hổ); Củ cà rốt
(Phạm Hổ); Bắp cải xanh (Phạm Hổ); Cây dây


VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

leo (Xuân Tửu); Bắp ngô (Cao Xuân Thái); Hoa
đào, hoa mai (Lệ Bình); Cây (Thy Ngọc);...
Sự tích bơng hoa cúc trắng; Sự tích hoa hồng;
Hạt đỗ sót (Nguyễn Thị Thư); Chuyện của cây
Truyện hoa hồng (Thanh Huyền); Chú đỗ con (Viết
Linh); Sự tích cây vú sữa (Ngọc Châu); Hạt
giống nhỏ (Đỗ Mai kể);...
Hoa gì tươi thắm sắc vàng/ Cánh dài mà nở
muộn màng vào thu (Hoa cúc)
Hoa gì nho nhỏ/ Cánh màu hồng tươi/ Hễ thấy
hoa cười/ Đúng là Tết đến (Hoa đào)
Hoa gì nở hướng mặt trời/ Sắc vàng rực rỡ thắm
tươi vườn nhà (Hoa hướng dương)
Câu đố
Khi chim tu hú gọi bầy/ Là mùa quả chín đỏ đầy

quê ta (Quả vải)
Quả gì ruột đỏ/ Lay láy hạt đen/ Bé nếm thử xem/
Ngọt ơi là ngọt (Dưa hấu)
Da cóc mà bọc trứng gà/ Bổ ra thơm phức cả nhà
muốn ăn (Quả mít)...

Con gì sống ở trong hang/ Hai càng tám cẳng bò
ngang suốt đời (Con cua);...

Chủ đề nước và các hiện tượng tự nhiên: Đối với
TMG 5-6 tuổi, trong hoạt động KPKH, trẻ cần quan sát,
nhận xét, thảo luận các hiện tượng thời tiết hàng ngày,
theo mùa; thảo luận sự khác nhau giữa các mùa; quan sát,
dự đoán ảnh hưởng của thời tiết và các mùa đến đời sống
của con người; quan sát, thảo luận về mặt trời, mặt trăng,
ngày và đêm; thử nghiệm để quan sát và giải thích sự
thay đổi của một số vật chất tự nhiên quen thuộc. Dựa
trên những nội dung cơ bản vừa nêu, có thể đưa ra một
số TPVH sử dụng trong chủ đề này như:
Tác phẩm
Mùa xuân (Tú Mỡ); Mùa thu sang (Nhược
Thủy); Trăng sáng (Nhược Thủy); Đồng dao hạt
Thơ mưa; Cầu vồng (Nhược Thủy); Bão (Vũ Thế
Hùng); Nước (Vương Trọng); Nắng (Lê Hồng
Thiện); Mặt trời (Tố Quyên); Mưa (Lê Lâm);...
Cơ Mây (Nhược Thủy); Giọt nước tí xíu (Nguyễn
Linh); Sự tích ngày và đêm (Thu Thủy kể);
Những tia nắng buổi sáng (Thu Hương kể); Nữ
Truyện thần mặt trăng và mặt trời (Thần thoại); Sơn Tinh
Thủy Tinh (Thần thoại); Lời ru của trăng (Xuân

Quỳnh); Đám mây đen xấu xí (Nguyễn Văn
Thắng);...
Nhấp nha nhấp nháy/ Trên bầu trời đêm/ Buổi sáng
em tìm/ Đi đâu hết cả? (Sao); Xanh xanh, đỏ đỏ,
vàng vàng/ Bắc cầu lắt lẻo nằm ngang giữa trời?
(Cầu vồng); Trắng, mềm, xốp nhẹ như bơng/ Rủ
rê cơn gió ruổi rong khắp trời? (Mây);
Khơng có chân, khơng có tay/ Mà hay mở cửa?
Câu đố (Gió);
Mùa gì bé đón trăng rằm/ Rước đèn phá cỗ, chị
Hằng cùng vui? (Mùa thu);
Đố bạn tính toán/ Phải gọi buổi nào/ Cây, lá lao
xao/ Mặt trời đi ngủ? (Buổi tối); Gà gáy ó o/ Mặt
trời ló rạng/ Đố anh, đố bạn/ Phải gọi buổi nào?
(Buổi sáng)...
Loại

Chủ đề động vật: Tương tự như đối với chủ đề thực
vật, nếu như KPKH với TMG bé, mẫu giáo nhỡ mới chỉ
dừng lại ở mức độ đơn giản thì đối với TMG 5-6 tuổi,
hoạt động KPKH đã phức tạp hơn. Trong quá trình thực
hiện, trẻ cần quan sát, gọi tên, so sánh, nhận xét và thảo
luận sự giống và khác nhau giữa các nhóm vật ni; dự
đốn mối liên hệ; tiến hành các thí nghiệm đơn giản về
động vật, sau đó quan sát và thảo luận. Dựa trên những
nội dung cơ bản vừa nêu, có thể đưa ra một số TPVH sử
dụng trong chủ đề này như:
Tác phẩm
Chuồn chuồn (Phạm Hổ); Thỏ trắng (Vũ Quang
Vinh); Tìm ổ (Võ Quảng); Đồng dao con voi;

Thơ Rong và cá (Phạm Hổ); Chim chìa vôi (Trúc
Chi); Con cua (Trần Mạnh Hảo); Con cá chép
(Cao Xuân Thái); Chim én (Nhược Thủy);...
Cá rô ron không vâng lời mẹ (Văn Hồng); Trong
một hồ nước (Võ Quảng); Bài học tốt (Võ
Truyện Quảng); Ếch xanh và cá con (Nguyễn Minh
Hồng); Vì sao hươu có sừng (Nguyễn Minh
Hồng); Tơm càng và cá con (Hồng Lan dịch);...
Con gì mào đỏ/ Gáy ò ó o/ Sáng sớm tinh mơ/
Gọi người dậy sớm (Con gà trống);
Con gì ăn no/ Bụng to mắt híp/ Mồm kêu ụt ịt/
Nằm thở phì phị (Con lợn);
Con gì tai thính mắt tinh/ Nấp trong bóng tối/
Câu đố
Ngồi nhìn chuột qua (Con mèo); Con gì đi
ngắn tai dài/ Mắt hồng lơng mượt/ Có tài nhảy
nhanh? (Con thỏ);
Con gì ăn cỏ/ Đầu có hai sừng/ Lỗ mũi buộc
thừng/ Kéo cày rất giỏi (Con trâu);
Loại

Như vậy, TPVH dành cho trẻ em là nguồn cội của tri
thức và là yếu tố quan trọng để bồi dưỡng tình cảm, xây
dựng biểu tượng của trẻ về môi trường xung quanh. Việc
vận dụng TPVH vào hoạt động KPKH tuy không quá
phức tạp nhưng trước hết, muốn đạt hiệu quả cao cần
tuân thủ theo những yêu cầu nhất định. Những yêu cầu
này sẽ là kim chỉ nam trong quá trình GV mầm non thiết
kế các hoạt động, giúp trẻ có cơ hội được tham gia vào
các hoạt động hấp dẫn và hiệu quả.

2.3. Sử dụng tác phẩm văn học trong hoạt động khám
phá khoa học cho trẻ mẫu giáo 5-6 tuổi
2.3.1. Sử dụng tác phẩm văn học như là “chất xúc tác”
trong hoạt động ổn định tổ chức, gây hứng thú
135


VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

Ổn định tổ chức, gây hứng thú là một hoạt động có
ý nghĩa quan trọng trong các hoạt động học có chủ đích
ở trường mầm non. KPKH khơng phải là một ngoại lệ.
Để có thể làm tốt hoạt động này, ban đầu GV sẽ nghĩ ra
các tình huống để tập trung trẻ xung quanh mình; sau
đó sử dụng các thủ thuật, biện pháp tạo hứng thú cho
trẻ, dẫn dắt trẻ vào hoạt động KPKH theo kế hoạch đã
đề ra. Trong phần này, GV mầm non có thể sử dụng
TPVH. Việc sử dụng các TPVH trong hoạt động này
không chỉ có tác dụng gây hứng thú cho trẻ mà cịn
đóng vai trị như một đường dẫn để dẫn dắt tâm thế, sự
chú ý của trẻ tới nội dung chính của hoạt động học. Đối
với những bài thơ ngắn, những bài đồng dao mà trẻ đã
thuộc, GV có thể tổ chức cho trẻ đọc; đối với những bài
trẻ chưa thuộc thì GV có thể đọc, sau đó thảo luận
nhanh với trẻ về những đối tượng (động vật, thực vật,
hiện tượng thiên nhiên,...) xuất hiện trong tác phẩm. Đối
với câu đố, GV cũng có thể linh hoạt lựa chọn những
câu đố có đáp án liên quan đến đối tượng cần khám phá,

tìm hiểu để đố trẻ. Bằng những cách như vậy, GV có
thể khơi gợi hứng thú, sự tị mị ở trẻ và dẫn dắt trẻ vào
hoạt động học chính. Chẳng hạn, trong hoạt động
KPKH về chủ đề Động vật (Đề tài: Khám phá một số
vật ni trong gia đình), sau khi đọc câu đố: “Tôi nằm
suốt đêm/ Giữ cho nhà chủ/ Nhưng tôi chỉ sủa/ Những
người lạ thôi” (Đáp án: con chó), GV có thể hỏi trẻ: “Đố
các con, đó là con vật nào?”, “Ngồi con chó, các con
cịn biết những con vật nào được ni trong gia
đình?”...; sau đó, GV sẽ giới thiệu để dẫn trẻ vào hoạt
động học: “Để hiểu rõ hơn về những con vật này, hôm
nay cơ và các con sẽ cùng khám phá và tìm hiểu nhé!”.
Hoặc, để dẫn dắt trẻ tìm hiểu quá trình nảy mầm của
hạt, GV có thể lựa chọn truyện ngắn có tên “Chú đỗ
con” để kể cho trẻ nghe, sau đó hỏi trẻ: “Các con vừa
nghe cơ kể câu chuyện về ai?”, “Quá trình lớn lên của
chú đỗ con diễn ra thế nào?”; sau đó GV dẫn trẻ vào thí
nghiệm: “Để xem các con có trả lời đúng khơng, hơm
nay cơ cùng các con khám phá về q trình nảy mầm
của hạt nhé!”. Sau khi kết thúc phần ổn định tổ chức,
gây hứng thú, cô hướng dẫn trẻ tham gia vào nội dung
chính của hoạt động.
Lưu ý khi sử dụng TPVH trong hoạt động ổn định tổ
chức, gây hứng thú: vì lượng thời gian dành cho hoạt
động này tương đối ít nên GV cần lựa chọn những tác
phẩm ngắn, đơn giản. Nếu lựa chọn tác phẩm quá dài
hoặc quá khó sẽ mất nhiều thời gian và làm suy giảm
hứng thú ở trẻ trước khi bước vào hoạt động chính. Vì
vậy, để đảm bảo hiệu quả của việc sử dụng TPVH trong
hoạt động này, GV nên linh hoạt lựa chọn các tác phẩm

vừa đảm bảo về nội dung, vừa đảm bảo về hình thức,
dung lượng.
2.3.2. Sử dụng tác phẩm văn học là phương tiện chính
trong hoạt động khám phá khoa học
Căn cứ vào cấu trúc đặc thù của hoạt động, câu đố
được xem là phương tiện phù hợp hàng đầu bởi những
ưu thế của thể loại này. Về hình thức, câu đố dành cho
trẻ em thường ngắn gọn; nội dung thường rất đa dạng, dễ
hiểu; số lượng cũng vô cùng phong phú. Vì thế, GV có
thể dễ dàng lựa chọn một hay nhiều câu đố phù hợp để
kích thích hứng thú và hướng dẫn trẻ chủ động tham gia
hoạt động. Chẳng hạn, khi tiến hành hoạt động KPKH về
chủ đề Nước và các hiện tượng tự nhiên (Đề tài: Khám
phá một số hiện tượng tự nhiên), trong phần nội dung
chính của hoạt động (khám phá hiện tượng nắng, mưa,
gió), GV có thể lựa chọn các câu đố về nắng: “Cái gì
trong trắng nhẹ nhàng/ Chọc qua giàn lá chẳng làm lá
rung?”, về mưa: “Cũng gọi là hạt/ Chẳng cầm được đâu/
Làm nên ao sâu/ Làm nên hồ rộng?”, về gió: “Cát đâu ai
bốc tung trời/ Sóng đâu ai vỗ, cây đồi ai rung?”, sau đó
lần lượt đọc câu đố để đố trẻ. Khi cả cơ và trẻ cùng nhau
tìm ra đáp án của từng câu đố, cô sẽ hướng dẫn trẻ tìm
hiểu đặc điểm cấu tạo của các hiện tượng tự nhiên này.
Tương tự, trong hoạt động KPKH về chủ đề Thực vật
(Đề tài: Khám phá một số loại hoa), trước khi cơ và trẻ
cùng nhau tìm hiểu, khám phá một số loại hoa gần gũi
(hoa hồng, hoa cúc, hoa đồng tiền,...), cơ có thể lần lượt
đọc các câu đố để gợi ý trẻ suy nghĩ, tìm ra câu trả lời.
Ngồi câu đố, truyện và thơ cũng được xem là một

trong những phương tiện hữu hiệu, có nhiều ưu thế khi
vận dụng trong hoạt động KPKH ở trường mầm non.
Trong một số tác phẩm truyện, thơ dành cho trẻ nhỏ, hình
tượng nghệ thuật được khắc họa bao giờ cũng được thể
hiện một cách chi tiết, đầy đủ, rõ nét và phù hợp với tâm
lí của trẻ nhỏ. Do đó, GV có thể vận dụng linh hoạt những
bài thơ (hoặc đoạn thơ), đoạn văn để giúp trẻ có những
hình dung ban đầu trước khi khám phá, tìm hiểu về con
vật. Chẳng hạn, đối với chủ đề Động vật (Đề tài: Tìm
hiểu một số vật ni trong gia đình), GV có thể lựa chọn
bài thơ “Mười quả trứng tròn” (Phạm Hổ) làm tư liệu.
Trong q trình tổ chức hoạt động, GV có thể hướng dẫn
trẻ khám phá, tìm hiểu con gà thơng qua những câu thơ:
“... Lòng trắng, lòng đỏ/ Thành mỏ thành chân/ Cái mỏ
tí hon/ Cái chân tí xíu/ Lơng vàng mát dịu/ Mắt đen sáng
ngời...”. Khi đọc xong đoạn thơ, GV đàm thoại nhanh
với trẻ thông qua câu hỏi: “Đoạn thơ trên có nhắc tới
những bộ phận nào của con gà?”. Sau khi trẻ đưa ra câu
trả lời, GV tổ chức đối chiếu với hình ảnh con gà để tìm
hiểu những đặc điểm cấu tạo bên ngoài. Hoặc, khi cho
trẻ tìm hiểu về con cá, GV có thể đọc hai câu đồng dao:
“Con cá mà có cái đi/ Hai vây ve vẩy nó bơi rất tài”,

136


VJE

Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt Kì 2 tháng 5/2019, tr 132-137

sau đó GV có thể hỏi trẻ: “Con cá bơi được là nhờ có bộ
phận nào?” (Đi, vây). Khi trẻ tìm ra câu trả lời đúng,
GV sẽ hướng dẫn trẻ khám phá các bộ phận của con cá.
Tương tự như thơ, đối với truyện, GV cũng có thể
linh hoạt lựa chọn những tác phẩm phù hợp để tích hợp
trong hoạt động KPKH theo từng chủ đề khác nhau.
Mục đích sử dụng truyện là nhằm cung cấp thêm cho
trẻ những thông tin về đối tượng đã được quan sát, kể
lại những ghi chép về tự nhiên, xã hội hoặc những nội
dung đã có trong tài liệu khoa học. Khi kể chuyện, GV
nên kết hợp với việc sử dụng các tài liệu trực quan để
tăng hứng thú cho trẻ, giúp trẻ lĩnh hội các tri thức tốt
hơn. Tuy nhiên, cần lưu ý, do đặc thù của truyện nên
khi vận dụng vào hoạt động KPKH, thời gian kể chuyện
không quá 15 phút. Hoặc, nếu có thể, GV nên tóm tắt,
trích dẫn những câu hoặc đoạn có liên quan trực tiếp với
đối tượng được đề cập tới trong hoạt động học, giúp cho
hoạt động học thú vị nhưng vẫn tập trung và theo đúng
mục tiêu đã đề ra.
2.3.3. Sử dụng tác phẩm văn học trong hoạt động mở
rộng, củng cố kiến thức khoa học
Trong hoạt động học có chủ đích, nội dung mở rộng
được coi là một nội dung không kém phần quan trọng.
Nội dung này khơng chỉ có vai trị giúp trẻ mở rộng nhận
thức mà cịn góp phần củng cố những biểu tượng của trẻ
về thế giới xung quanh. Căn cứ vào đặc thù của hoạt động
học, GV có thể lựa chọn những câu đố cùng chủ đề để đố
trẻ. Ví dụ, ngồi hoạt động chính của bài học là tìm hiểu
một số loại quả (quả cam, quả chuối, quả xồi), trong nội
dung mở rộng, GV có thể dẫn: “Ngồi các loại quả mà

cô và các con vừa khám phá, cơ cịn biết, có rất nhiều
loại quả khác nữa. Bây giờ cô sẽ đưa ra câu đố, các con
thử suy nghĩ xem, đó là những loại quả nào nhé!”; sau đó
cơ lựa chọn và đọc các câu đố để đố trẻ: “Quả gì nhiều
mắt/ Khi chín nứt ra/ Ruột trắng nõn nà/ Hạt đen nhanh
nhánh?” (Quả na), “Quả gì thơm nức mũi/ Da vàng óng
như tơ/ Cơ Tấm từ thuở xưa/ Bước ra từ quả đó?” (Quả
thị), “Quả gì thường ở trên giàn/ Từng giàn chín mọng
mang tồn chữ o?” (Quả nho).
Ở hoạt động củng cố bài học, GV có thể cho trẻ chơi bắt
chước động tác của các loài vật có trong bài thơ, câu chuyện
hoặc bài đồng dao. Chú ý, nếu dùng TPVH vào mục đích
này thì cần lựa chọn những câu miêu tả hành động, hoạt
động của các loài, tránh những câu miêu tả, kể lể dài dòng.
Sự miêu tả các hành động qua lời văn nghệ thuật sẽ giúp cho
trẻ tưởng tượng và thực hiện một cách sáng tạo các động
tác. Bên cạnh đó, GV cũng có thể chọn một bài thơ, hoặc
đồng dao (đã học) có liên quan tới đối tượng vừa tìm hiểu
và cho trẻ vừa vận động vừa đọc đồng thanh.

3. Kết luận
Tóm lại, hoạt động KPKH là một hoạt động có ý nghĩa
quan trọng trong Chương trình giáo dục mầm non. Việc
hướng dẫn trẻ KPKH ở trường mầm non không chỉ được
thực hiện bằng một con đường duy nhất, ngược lại, nó được
thực hiện bằng nhiều phương tiện khác nhau. Trong đó,
TPVH được xem là chất xúc tác quan trọng nhằm góp phần
làm cho hoạt động này trở nên hấp dẫn, mới mẻ. Sự xuất
hiện của TPVH trong hoạt động KPKH không chỉ giúp cho
khả năng tiếp cận với môi trường xung quanh ở trẻ trở nên

mềm mại, hiệu quả mà còn giúp trẻ có cơ hội được củng cố
vốn ngơn ngữ sẵn có; đồng thời, góp phần hình thành ở trẻ
những biểu tượng đầu tiên về cuộc sống. Cùng với vai trò
định hướng của GV, việc lựa chọn và sử dụng TPVH trong
hoạt động hướng dẫn trẻ KPKH ở trường mầm non thực sự
là một hướng đi hứa hẹn mang lại nhiều ưu thế.
Tài liệu tham khảo
[1] Nguyễn Ánh Tuyết - Nguyễn Thị Như Mai (2014).
Giáo trình Sự phát triển tâm lí trẻ em lứa tuổi mầm
non. NXB Giáo dục Việt Nam.
[2] Đinh Hồng Thái (2015). Giáo trình Phát triển ngơn
ngữ tuổi mầm non. NXB Đại học Sư phạm.
[3] Trần Thị Ngọc Trâm - Nguyễn Thị Nga (2013). Các
hoạt động khám phá khoa học của trẻ mầm non
(Theo chương trình Giáo dục mầm non mới). NXB
Giáo dục Việt Nam.
[4] Hoàng Thị Phương (2015). Giáo trình Lí luận và
phương pháp hướng dẫn trẻ làm quen với môi
trường xung quanh. NXB Đại học Sư phạm.
[5] Thanh Hải (2016). Câu đố Việt Nam tinh tuyển.
NXB Văn học.
[6] Thúy Quỳnh - Phương Thảo (2009). Tuyển chọn thơ
ca, truyện kể, câu đố cho trẻ mầm non (chủ đề Thế
giới thực vật). NXB Giáo dục Việt Nam.
[7] Thúy Quỳnh - Phương Thảo (2009). Tuyển chọn thơ
ca, truyện kể, câu đố cho trẻ mầm non (chủ đề Nước
và các hiện tượng tự nhiên). NXB Giáo dục Việt Nam.
[8] Thúy Quỳnh - Phương Thảo (2015). Tuyển chọn thơ
ca, truyện kể, câu đố cho trẻ mầm non (chủ đề Thế
giới động vật). NXB Giáo dục Việt Nam.

[9] Lê Thị Ánh Tuyết (chủ biên) - Trịnh Thanh Huyền
- Đặng Thu Quỳnh (2007). Tuyển tập truyện, thơ,
câu đố mầm non. NXB Giáo dục.
[10] Bộ GD-ĐT (2017). Thông tư số 01/VBHN-BGDĐT
ngày 24/01/2017 ban hành Chương trình Giáo dục
mầm non.
[11] U.S. Department of Education (2005). Helping your
child learn science (With activities for children in
preschool through grade 5). Education Publications
Center.

137