Về quan niệm văn học của Nguyễn Đình Chiểu

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.62 MB, 4 trang )

(1)<div class='page_container' data-page=1>

ĐẠI H Ọ C T Ồ N G H Ợ P HÀ NỘI

T Ạ P C H Í K H O A H Ọ C No 3 - 1993

V Ê Q U A N N I Ệ M VĂN HỌC CỦA N G U Y Ế N Đ Ì N H C H I Ề U

L Ê C H Í D Ũ N G *

N g u y ễ n Đ ì n h C h i ề u c ố ích c ho đ ờ i ở ba tư cách: nhà n h o - ô n g đồ , nhà nho - l ư ơ n g
y, nhà n h o - thi nhân. Ở t ư cách nhà nho - thỉ nhân, ô n g nồi t i ế n g và đ ư ợ c t ô n kính t ro ng
c ộ n g d ồ n g dân t ộ c V ỉ ệ t Nam.

N h i ê u h ọ c gỉả đã n g hi ê n c ứu N g u y ễ n Đì n h C h iề u n hư một nhà nho - thi nhân, n h ư n g
c h ư a c ó h ọ c giả n à o dà nh hẳn một bài bá o hay một d u n g l ư ợ n g căn và đủ t ro n g m ộ t c u ố n
s á c h c h o vẩn đề quan n i ệ m văn h ọ c của ông. Ở bài vi ết này c h ú n g tôi c ỗ g ắn g tìm hiỄu
vấn đ ề qua n t r ọn g đ ố ở N g u y ễ n Đ ì n h Ch iề u t ro ng chí nh s á n g t ác c ủ a nhà t h ơ .

I

1. T o à n bộ s án g t ác của Ng uy ễn Đ ì nh Ch iề u là sự t h ực hi ện c h ứ c n ă n g c ủ a văn
c h ư ơ n g c h í nh đ ạ o: t r e o g ư ơ n g tốt, xấu đề gi áo huấn, đề khen, c hê .

2. T r o n g n g h ệ thuật của N gu y ẽ n Đ ì nh C h iè u ranh gi ới c ủa hai tuyến nhân vật c hí nh,
t à v ớ i haỉ c ảm h ứ n g n g ợ i ca, k h ẳ n g đị nh và p h ê p h á n , p h ủ d ị n h là rạch rồi, k h ô n g thê
lẫn lộn. T u y ế n nhân vật c hí nh đ ư ợ c lý t ư ở n g hóa bâng các thủ p h á p ư ớ c lệ h o ặ c b ầ n g s ự
t ư ơ n g p h à n g i ữ a ph ầm chất bôn trong tốt đ ẹ p v ới hình t h ức h ê n ng o ài bình di làm nôi
bật quan ni ộm c h ù a đ ấ t p h ậ t v à n g, ho ặ c bâng s ự thề hiện n g ư ờ i c ố tàỉ t h ư ờ n g d ị t ư ớ n g;
c á c nhân vật tà đ ư ợ c nhà t h ơ m ô tả bằ ng n h ữ n g hình t hức v ố n c ó của c húng . T r o n g "trận
doanh" c ủa c á c nhân vật phe chí nh n hữ ng hình t ư ợ n g nhà n h o h à n h d ạ o, n h à n h o ẵn d ậ t
n h ư bi ề u t rư ng c h o lẽ x u ấ t , x ứ của c á c nhà nho chí nh t h ố n g đ ư ợ c Ng u yễ n Đ ì n h C h i ề u
khá c họ a v ớ i tẫt cả s ự ưu ái, gan ruột của ông.

3. N g u y ê n Đ ì n h ChiỄu khaỉ t hác triệt đè khả năng k ĩ c h u y ệ n , (rình b à y, biện l uậ n ờ
tất cả c á c t hề loại mà ô n g s ử dụng đỄ í ru ye n d ạ o và vệ d ạ o . BĩVả t h ế ô n g c ố h ứ ng t hú đặ c
b i ệt khi v i ết ba t ru y ệ n t h ơ Nôm; ông dùng thề p h ú vi ết văn tẽ; ô n g RẮng tác 12 b à i t h ư
đ i ế u T r ư ơ n g Đ ị n h , Ì2 b à i t h ơ đi ếu Phan T ò n g đề khắc phục d u n g l ư ợ n g r ự c n h ỏ c ủ a một
bàỉ t h ư l u ậ t D ư ờ n g nhằm b ê n h vực nhiỄu hơ n c h o c hí nh nghia.

4. N g o à i m ấ y vần t h ơ c h ữ Há n đi ế u Phan Th anh Gỉản, ô m t rù m lẽn s á ng t á c của
N g u y ê n Đ ì n h C h i è u là văn c h ư ơ n g N ô m . Nhà t h ơ dành trọn văn c h ư ơ n g N ô m c h o n h ử n g
vấn đỄ t ra ng n g h i ê m , t r ọ n g dại : t ruyẽn đạo, vệ đạo. Ở đây c ố s ự d a n x e n của n g h ệ thuật
t h e o d ỉ ê n p h ạ m chí nh t h ố n g với nghộ thuật n ố t thư, k ĩ t h ơ , của dí ền , tích và l ời ân t i ế n g

( + ) Bộ Giáo dục và Đào tạo

</div>
(2)<div class='page_container' data-page=2>

nỏỉ t ro ng f o l k l o r e và trong c u ộ c s õ ng của quô hưtrng ỏng. Ở đây bận đ ọ c tìm thẫy vrtn
vân h ó a - n g h ộ thuật Trung O u ổ c đã gi úp lác giả xây d ự ng các nhân vật nhà nho hành đ ạ o ,
nhà nho ẫn dật t h e o quan nỉộm N h o gỉa, cả vốn vân hỏa - nghộ thuật Trung O u ố c đả hỗ
t r ợ đác lực c h o nhà t her khắc họa những nhân vật dẻ khíVi hứ ng (âm hồn cAng c hứng
Đ ồ n g Na i t hí ch và i h u ộ c n hữ ng anh hùng trong T a m q uố c , T h u y ế ĩ Dưàn%, T h u y ế l
T ố n g , C h i n h D ô n g , Ch inh T â y . . . Sáng tác văn chưorng, N g u y í n Đì nh C h ỉ í u murtn g i á o
h ó a s ĩ và d ạ y d â n .

5. T r o n g s án g tác của N gu y ễ n Đì nh ChỉỄu độ c gỉả hắt gặp n hữ ng câu I her mang tính
t u y ề n n g ô n n g h ệ t h u ậ t, rằng viết vân là nhầm xây tạo một c uộ c srtng-xá hội: trai t h ớ i
t ru ng h i ế u l à m d ầu , g á i t h ờ i t i ế t hạnh là câu í rau mì nh ; là đề vun đáp một lặp t rườ ng : c ứ
t h e o m ộ t d ạ o N h o ta, RỈử câu lể n g hĩ a m u ô n n h à yên vui; viết vAn ià gi úp đờỉ l oạn thành
trị. Và, m u ố n chỏr k h á m đ ạ o , ch(V đỉ thật sâu, thật x a vào sỉ, nồng, c ông , cồ, nhà t h ơ phải
t h u ê d ệ t c â m v đn, phảỉ p h u n châu, nhả ngọc.

T ừ 5 d i ẽ m trên, c ó thề kết luận: Ng u yễn Đ ì n h Chiều viết văn là đ í c h ở d ạ o , s ử a d&i,

d ạ y n g ư ờ i .

II

T h ế thì, hỉ ện t h ự c t h ờ i đạỉ Ng u yễ n Đ ì n h C h ỉ ỉ u cố khúc xạ v à o s á ng tác của ông
k h ô n g ? Hãy đ ọ c n h ữ n g câu thư: "Đạo trời n à o phải đâu xa, G ợ i tấm lòng n g ư ờ i c ố giải
ra". N h à t her xác 1 ỉn rằng "mối đạ o trời trao đ ứ c thánh ta" - Khfing tử. Và đ ạ o trời chí nh
là t a m c ư ư n g , n g ủ t h ư ờ n g .

1. N g u y ê n Đ ì n h ChiỄu m ô tả Lục Vân T i ê n n hư một nhà nho hành đ ạ o văn võ s o n g
t o à n, h i ế u t ru n g t rọn vẹn, g ồ m dù n ă m p h à m : trí, dùng, nhân, nghia, danh. Đ ố là hoài

b ã o c ủ a t á c g ỉ ả VỀ m ộ t t r a n g n a m nhỉ d ẹ p n ộ i l oạn, c h ố n g n g o ạ i x â m , d e m l ại s ự y ê n
v ữ n g c h o s ư n h à x ã íđc, c u ộ c s ố n g an l ạc, t h á i bình c h o m u ô n dân. T r o n g s á ng tác cỏ a

m ì n h ô n g t h ư ờ n g t r ự c t ỉ ế p n ố i v ẽ c ư ơ n g , t h ư ờ n g , VẾ ba vua, n ă m d ế- n h ữ n g m i n h q u ân

c ủ a t h ử i t h ư ợ n g c ồ ; ô n g đ ề c h o n h â n vật n g h ộ i h u ậ t p h á t n g An VẾ lỗ í h ư ư n g đ ồ ẳ v ớ i

n h ữ n g n g ư ờ ỉ x ưa c ó lài kỉnh luân, n hư n g k hô n g gặ p t hởỉ, về lẻ g h é t chi a và o bọ n hôn
q u â n b ạ o c húa gâ y đau khò, c hế t c h ó c c ho dân. N h ư chế, N g u y ẻn Đ ì n h C h ỉ ề u (hù và x ả
( l ấ y và bỏ ) , c h ứ k hô n g lĩnh hộỉ toàn bộ đ ạ o trời , và quả thật ỏ n g đầ thủ n h â n c h í n h •
k h o an dân, huộ dân, an dân - trong N h o gỉâo.

L ụ c Vân T i ê n và ô n g Q u á n ( c ũ n g UUƯ T r ư ơ n g Đị n h và Kỳ Nh â n s ư ) đ ư ự c N g u y ẻ n
Đì n h ChỉSu t hẽ hiện n hư haỉ s ự lựa c họn x u ấ t, x ừ Lục Vân T i ê n hành, Hp h ồ đ ờ i g iú p
nước"; ô n g Q u á n tà ng "thung dung d ư ớ i t h í , vui say trong đời". H ọ là n h ử n g n g ư ờ i bạn
1h a n h k h í của nhau, b(Vi họ là hai m d n h t h ố n g nhá t- mâ u thuán t ro ng t âm cùa nhà chơ.
r h ế đẫy, ờ N g u y ẻ n Đ ì n h C h i ẽ u s ự nắm g ỉử c h ữ t h ờ i ỉà b ả o t oàn bản iỉnh, di d ư ử n g tính
ì n h. T r o n g ỉ âm cùa ô n g hoài bả o vê trung h i ế u, phò đ ờ i g i ủp n ư ớ c , c h u n g srtng v(VỈ s ự

r o n g sạ c h, n g a n g t à n g , p h ó n g khống, h ị a m ì n h v ớ i t ự n hi ê n. B(Vi vậy y thuật g i ú p
Mguyẻn Đì nh ChỉỄu t h ự c hiện l ò ng nhân đ ư ợ c ô n g gợằ là N h o y \ đ ạ o l i ê n gân VỚI việc
\ hàn d u, tạo c h o n g ư ờ ỉ ta d ạ o c h ơ i n o n n ư ớ c , t rầ m p h ù c ô n g d a n h, nôn d ạ o tiền c ứng &
r o n g l à n g d ạ o N h o . T r o n g s á ng tác của NguyỄn Đ ì n h C h l ỉ u , n h ỉ ĩ u lần độc giả nhìn thấy
}ác ăn s ỉ ' t h ấ y t h u ố c, cá c d ạ o s ĩ ' ăn s ỉ - d a n h y ...

N g u y ễ n Đ ì n h ChỉẾu s ù n g d ạ o N h o , qui n h ữ n g g ì t ro ng các g i á o t h u y ế t khác, k ỉ c á l i

</div>
(3)<div class='page_container' data-page=3>

b á o ứ n g c ù a lr&it p h â t t h e o cách h i i u dân gian, t ư ơ n g h ợ p v ớ i nhân c h í n h và tâm t ính
c ùa ô ng , v à o đ ạ o N h o .

2. T r o n g s áng t ác c ủa N g u y ên Đì nh Chiều có n h ữ n g ánh x ạ của n h ữ n g n *m /r,i/ i'uộc
s ố n g c ủa ô n g ở t hôn ẩp N a m bộ , n h ữ n g ảnh x ạ c ủ a c uộ c k h án g c h i ế n ở D ồ n g N .«i n»>i
c u ố i t h ế kỷ X I X . N h ữ n g ảnh xạ ấy c h o p h é p nhà n g hi ê n c ứ u văn họ c hỉ ẽ u t â m I ù.í iíhà
n ho - th i nhân x ú c t i ế p và l ĩnh h ội đạ o trong n g ư ờ i và sựt cảnh và vật n h ư t hế n i o . V ò n
văn h ó a - n g h ệ t h u ậ t b á c học, v ốn f o l k l o r e, cả n h ữ n g (hê l o ạ ỉ văn h ọ c m à ồ n g s ư ứ ụng
c ũ n g tham gia t rực t i ế p v à o s ự t iế p xúc và lĩnh hội này. Tẫt cả n h ữ n g gì hỉ ệ n dỉộn t r on g
t hế g i ớ i ng hệ thuật của N g u y ễ n Đì nh Ch iề u đều đã đ ư ự c tâm của ô n g k i ề m soát, phân
t hành hai loại chính, tà đề b a o, b i ế m .

3. Q u a n hệ của tâm và đ ạ o là t h ố n g n h ấ t - m â u t h u ầ n . Khỉ xuất hi ện t ình h uố n g mâu
t huẫn t ro ng quan hệ đó, N g u y ễ n Đì nh Ch iê u đã ra s ứ c bi ện giải, t ức là tìm lý lẽ, sa o c h o
đ i ẽ u mà tâm c ủa ô n g nhận ĩà dứ ng đ ư ợ c coi là k h ô n g trái đạo. V à n t ế n g h ĩ a sĩ Cầ n
G i u ộ c , V ă n t ế T r ư ơ n g Đ ị n h, n hữ ng bài t hư đi ếu Trưcrng Đ ị nh , Phan T ò n g , Phan Th anh
G iả n, bàỉ t h ơ T ừ bi ệt c ổ n h â n . . . đ ư ợ c vỉết trong n h ữ n g tình h uố n g ấy. N h ử n g tình h u ố n g
n h ư vậy xuất hi ện ngày c àpg nhi ều trong s áng tác c ùa N g u y ễ n Đ ì n h C h i ề u (V n hữ ng năm
t há ng N a m bộ khá ng c h i ế n c h ố n g Pháp. Ở thời đ i ềm này, đề vệ đạo, tâm c ủa ô n g bât bình
v ớ i triều đình k hô n g đá p t hi ên mệnh, khơng thịa dân vọng, ô n g c h ố n g kẻ thù của vua,
cha, ngay cả khi L ụ c tinh rơi trọn vào tay gi ặc. T r o n g tác phẫm của ô n g hạ n đ ọ c tìm t hấy
n h ữ n g hình t ư ợ n g á m d ụ, n h ữ n g ngôn từ ần dụ, s ự b i ế n dịch của âm, d ư ư n g, s ự lẩn lư<Vt

nhau của c hí nh khí, tà k hí . . .

4. T ố m lại, t ro n g s á ng tác của N gu y ê n Đì n h C h i ê u , t r ư ớ c c ũng n h ư s a u khi Pháp
đ ánh N a m hộ, bạn đ ợ c c ó thề tìm thấy ở m ứ c độ này hay mứ c đ ộ khác ảnh xạ c ủ a c u ộ c
s ố n g - x ã hội t h ời ô ng , n h ư n g n h ữ n g ánh xụ ấ y k h ô n g p h ả i là k ế t qud c ủa m ộ t chù ý q u an
sát, m ô tả chân t hậ t t h ế g i ớ i k h ác h quan b a o quanh tác gid.

III

1. T r o n g t h ế kỷ X I X cá c n ư ớ c đ ò n g văn Vi ệt N a m , Trung Q u ố c , Tr ỉề u T i ê n , Nhật
Bản lân l ư ợ t t i ế p x ú c t oàn diộn vời cá c n ư ớ c p h ư ư n g Táy. ơ Tr un g Q u ố c , T r i ều T i ê n,
Nhật Bản đá xuẩt hiện n h ữ n g t ư t ư ở n g như: "Trung IỈ1Ỉ, Tâv dụng", " Đơ n g dạo, Tây khí**, I
"Hoa hồn, d ư ơ n g tài". R i ê n g ờ n ư ớ c cùa vua T ự Đ ứ c thì p h ư ơ n g Tây chỉ là "dưtrng d i " , !
Mtây di" và nhà n h o - thi nhân Ng u yễ n Đì n h Chiều d õ n g dạc: "Hai c h ữ c ư ơ n g t h ư ờ n g dần !
c á c n ư ớ c . Mộ t câu trung hi ế u v ữ n g muôn nhà".

2. N g u y ễ n Đ ì n h C h i ề u v i ết vản đề m i n h h ọ a c h o đ ạ o t h e o sự lĩnh hội của IâMĩ ông.
T h ế n h ư n g t ro ng văn c h ư ơ n g của ông n g ư ờ i đọ c thấy chí nh nghĩa t há ng gian tà; tiỉiừng
ứ ng x ử c a o đ ẹ p k i ế n n g h ĩ a b ấ t w, vô d ũ ng d ã, lòng nhân áỉ sâu sắc t h đ y n g ư ớ i d a u giởriR
m ì n h đ a u \ nhân c á c h c ứ n g c òỉ khô ng chịu khuẵt phục t r ư ớ c cá c thê l ực b ạ o tàn, hác ám.
thẩy n h ữ n g quan hệ lâu bồn máu thịt gỉ ửa n g ườ ỉ v ớ i ngirời trong c ộ n g đồng: c ha c o n , v ợ |l
c h ồ n g , thầy trò, b ì u bạn, dân n ư ớ c , tình l àng nghĩa xốm; thẵv s ự tồn [ậ\ s 6 ng đ ôỉ c ủ a cáỉ
lý t ư ở n g , linh diộu v ới cái thiếc t hự c, bình dị...

3. N g u y ê n D i n h C hi èu, Phan Di nh Phùng, N g u y ễn X uâ n Ồn, N g u y ê n Q u a n g Bí c h . . . ,
mỗỉ n g ư ờ i mỗi vẻ, n h ư n g g i ố n g nhau ờ c h ỗ đ e m c ư ơ n g ( h ư ờ n g cùa N h o g i á o ra c h ồ n g
s ơ n hà xã tác - n ư ớ c cũ của vua, cha - k h ơ n g tìm k i ế m và k h ố n g h i ỉ u cái m ớ i . Trong t ình I

</div>
(4)<div class='page_container' data-page=4>

hình đố , nhồ n ho yêu n ư ớ c - nhà cái c á c h N g u y ễ n T r ư ờ n g T ộ c hẳ ng nhữ n g k hỏ n g nhận
đ ư ợ c hậu thuẫn c ủ a kinh t ế- xã hội đẽ t h ự c hỉộn phát triẾn đất n ư ớ c , mà c ồn vấp phải s ự

k h ô n g đ ồ n g tình c ủ a n h ữ n g n g ư ờ i ấy.

Tu y vậy, NguyỄn Đ ì n h Ch i ề u nòỉ bật h ơ n Phan Đì nh Phị ng , N g u y ễ n X u â n Ổn,
NguyỄn O u a n g B í c h , k h ô n g chi vì ô n g là n g ư ờ i đầu tỉên viết t h ơ c h ổ n g Pháp, mà chủ yếu
là: bằ ng hành đ ộ n g và b ằ n g nghệ thuật Ng uyỗn Đ ì nh ChiỄu đ ã t h a m g i a v à o t ấ t cá n h ữ n g
ứ n g x ử c ủ a t h ờ i đ ạ i ô ng : ằn dật và d ẹ p loạn, c h ố n g ngoại xâm, đánh P há p và k hô n g p hụ c
t ò n g t rỉẽu đình cắt đất d an g c h o g i ặ c , ngá x u ố n g trong c hi ến đấu, tị địa và bất h ợ p tác
v ớ i bọn c ư ớ p n ư ớ c , n h ư n g vẳn k h ô n g n g ừ n g c ứ u khồ, c ứu n gh è o c h o dân... H i ề n nhi ên
t r o n g hành đ ộn g và t ro ng ng hệ t huậ í cúa N g u yễ n Đì nh Ch iề u, k hô ng xuất hỉện y ế u tố
phả n ng hị ch nà o c h ố n g lạỉ N h o g i á o . N h ữ n g thề loại đ ư ợ c ô ng s ử d ụn g t ư ơ n g h ợ p vớ i
tình hình ấy: t ru yện t h ơ N ô m , n h ư n g k hô n g phải là truyện t h ơ N ô m tàỉ t ừ - g i a ỉ nhân; t h ơ
luật Đ ư ử n g ; văn tế; k h ơ n g c ó ca trù, t ừ k h ú c.

4. T r o n g ng hệ thuật của N g u y ễ n Đ ì n h C h iẽ u , ở đâu tác giả chia sẻ cái hữu ích, cái
đ ẹ p c ủa c á c h ọ c phá i khá c và của tín n g ư ỡ n g và quan niệra dân gian, thì ờ đ ẵ y c ha n h ò a
s ự nghĩ a hi ệp, l ò n g nhân áỉ và s ự t ro n g s ạc h, p h ó n g kho án g của tâm hồn nhà t h ơ - t h i
nhân; c ỏ n ờ đâu ô n g b ả o vệ c h o s ự đ ộ c tôn của N h o g i áo mợt cách kiên q u y ế t đ ế n m ứ c
khơ khan, thì ờ đ ó tác giá ra i v à o tình h u ố n g của s ự hẵng hựt về tri t h ức , t hậ m c h í .. . bất
c ận nhân tình.

5. K h ơ n g tìm ki ếm cáỉ m ới t ro n g hành đ ộ n g và t rong nghệ thuật, N g u y ễ n Đ ì n h c h i ề u
m u ố n qua y VỄ v ớ i c u ộ c s ổ n g thái cồ.

C ố thè coi N g u y ễ n Đ ì n h C h i ề u là nhà nho- thi nhân kiều c hí nh t h ố n g vi ết n h ữ n g
t r a n g c u ố i của văn h ọ c t rung d ạ i V i ệt N am .

IV

1. Vãn là đề c h ở đ ạo . Đ ỉ ẽ u này k h i ế n N g u y ê n Đ ì n h C h ỉ ẽ u g ầ n g ũ i v ớ i N g u y ễ n Trãi,
N g u y ỗ n Bỉnh K h i ê m , v ớ i Phan Bộ i Ch â u , Phan Ch âu Tri nh, vớ ỉ H ồ C h í M in h , S ó n g H ồ n g

- n h ữ n g n g hệ si k h á c nhau VỄ lý t ư ờ n g c h ính tri - xả hội, n h ư n g g i ố n g nhau <v mộ t di èm:
g i a o c h o vân c h ư ơ n g c h ứ c n ă n g t r u y ề n thụ, g i á o h uấ n , làm ô n g xa c á c h v ớ i n h ữ n g nhà
n h o t ài t ừ- t h ỉ n h â n, n hư Ng u yỗ n H u y T ự , N g u y ẻ n Du, Phạm Thái, C a o B á Q u á t , N g u y ẽ n
C ô n g T r ứ - n h ữ n g tác gỉa của văn h ọ c trung đạỉ gần như c ù ng t hời v ớ i N g u y ễ n Đ ì n h
C h ỉ ỉ u .

2. N h ữ n g n g h ệ sĩ kỉỄu N g u y ễ n Đ ì n h ChiỄu coỉ văn c h ư ơ n g là p h ư ơ n g tiện t h ự c hiện
x á c tín c ủa tâm, chí, đạ o , c h ứ k hô n g thề là c ứu cá nh của c u ộ c dcVi n g ư ờ i c ầm bút, m ặ c dù
h ọ s u ố t d ờ i trau t h ư c h u ố t ván. N h ừ n g ng hệ sĩ kièu N g u yễ n D u đá nh giá văn c h ư ư n g là
s ự p h á t l i ẽ t c ùa tàỉ, tình, là p h o n g vận k ỳ d u y ê n, là đỉỄu làm n g ư ờ ỉ ta n ồ i t i ế n g ở đ ờ i .

3. Hai kỉỄu n g h ệ sĩ n h ư t h ế xuất h i ện t r ư ớ c, s au trong văn h ọ c trung đạỉ V i ệ t N a m ,
t ồ n tại c h o đ ế n h ô m nay và ờ mỗi t h ờ i đ i ềm lịch s ử vị trí của mỗi kiêu n g hệ sĩ trên vãn
đà n dân l ộ c là k h á c n ha u .

4. ỏ ' nửa c u ố i t h ế kỷ X I X kiều ng hệ sĩ như N gu y ễn Đ ì n h ChiẼu c h i ế m vị trí ưu t h ắng
t r o n g văn h ọ c n ư ớ c nhà, thặm chí g ăn n hư đ ộ c c h i ế m văn đàn Vi ệt N am . Vị trí ấy là d í ch
đ á n g và t ích c ực , n h ư n g k hô ng phải là d ă u hi ệu c ùa s ự p h á t Ịrii n bì nh t h ư ờ n g c ủa văn
b ọ c d â n l ộc, so v ớ i văn h ọ c t h ời N g u y ễ n Du. ..

</div>