Sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học bài ôn tập phân môn luyện từ và câu lớp 5 một cách hiệu quả nhất

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO THANH HĨA

PHỊNG GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NHƯ THANH

SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM

BIỆN PHÁP
SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC BÀI ÔN TẬP
PHÂN MÔN LUYỆN TỪ VÀ CÂU LỚP 5
MỘT CÁCH HIỆU QUẢ NHẤT

Người thực hiện: Nguyễn Việt Hà
Chức vụ: Giáo viên
Đơn vị công tác: Trường Tiểu học Xuân Phúc
SKKN thuộc lĩnh vực (Mơn): Tiếng Việt

THANH HĨA NĂM 2021


Mục lục
1. Mở đầu....................................................................................................................................3
1. 1. Lí do chọn đề tài.................................................................................................................3
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm............................................................................................4
2.1. Cơ sở lí luận........................................................................................................................4
2.2. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm......................................5
2.3. Các sáng kiến kinh nghiệm đã sử dụng để giải quyết vấn đề.............................................5


1. Mở đầu
1. 1. Lí do chọn đề tài
Mơn Tiếng Việt nói chung, phân mơn Luyện từ và câu nói riêng có vị trí

vơ cùng quan trọng trong chương trình Tiểu học. Phân môn Luyện từ và câu
cung cấp cho học sinh những hiểu biết sơ giản về từ và câu, rèn cho học sinh kĩ
năng dùng từ, đặt câu, sử dụng các câu thể hiện tình cảm, thái độ của mình trong
những tình huống giao tiếp hàng ngày. Song trên thực tế hiện nay nhiều học sinh
còn học tập một cách thụ động, máy móc đồng thời phương thức học tập của học
sinh chưa tích cực và phương pháp giảng dạy của giáo viên chưa thực sự thu hút
sự hứng thú học tập nhằm phát huy tính tự giác và chủ động, sáng tạo trong học
tập của học sinh.
Sơ đồ tư duy được xem là một phương tiện trực quan đơn giản có ưu điểm
trong việc giúp sản sinh, hình dung cũng như cấu trúc và phân loại các ý tưởng.
Trong dạy học, cơng cụ này có thể được sử dụng để biến những ý tưởng và suy
nghĩ rời rạc, tản mạn thành sơ đồ có cấu trúc và hình ảnh rõ ràng. Hơn thế, nó
giúp học sinh liên kết và gợi nhớ lại những kinh nghiệm đã có, làm cho ý tưởng
của các em thêm phần phong phú, sáng tạo.
Sơ đồ tư duy là một hình thức ghi chép sử dụng từ ngữ, màu sắc, hình
ảnh, đường nét...với cách tạo nhánh xoay quanh từ khóa (hình ảnh) trung tâm từ
đó mở rộng ý và tạo ra những liên tuởng hết sức phong phú. Sơ đồ tư duy giúp
học sinh nâng cao khả năng ghi nhớ, tư duy, phân tích, sáng tạo, phát triển ý
tưởng và giải quyết vấn đề, giúp học sinh u thích, say mê cơng việc mà các
em làm. Sơ đồ tư duy có vai trị quan trọng trong dạy học sinh ôn tập, hệ thống
các kiến thức đã học trong phân môn Luyện từ và câu.
Đặc biệt, trong tiết ôn tập, Sơ đồ tư duy là một cơng cụ hữu ích giúp cho
việc hệ thống hóa kiến thức diễn ra một cách nhẹ nhàng, tự nhiên mà hiệu quả.
Giờ ôn tập là một giờ học khó, lượng kiến thức nhiều nhưng lại khơng mới nên
khó thu hút được sự tập trung chú ý của học sinh, nhất là các em ở lứa tuổi tiểu
học. Do đó giáo viên cần có hình thức tổ chức giờ học mới lạ, hấp dẫn để lôi
cuốn các em.
Ưu điểm lớn nhất của việc sử dụng sơ đồ tư duy trong dạy học ở Tiểu học
là dễ áp dụng, dễ thực hành, phát huy khả năng sáng tạo của học sinh. Tôi chỉ
cần bảng và hộp phấn nhiều màu. Học sinh chỉ cần tờ giấy trắng và hộp bút

nhiều màu mực. Bất kể mơn nào tơi cũng có thể ứng dụng sơ đồ tư duy và yêu
cầu học sinh làm việc cá nhân hoặc theo nhóm. Việc thực hiện sơ đồ tư duy sẽ
giúp các em rèn kỹ năng và tư duy khoa học, đặc biệt ghi nhớ kiến thức sâu sắc
mà không sa vào lối học vẹt, học máy móc, học sinh được vừa học vừa chơi,
tâm lý thoải mái, khơng áp lực, buồn chán nữa. Một hình thức giảm tải mà
không giảm yêu cầu.
Nhận thấy rõ những ưu điểm trên cũng như đặc điểm nhận thức, tư
duy của học sinh giai đoạn cuối Tiểu học, vì vậy tơi mạnh dạn đưa ra biện
pháp “Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học bài ôn tập phân môn luyện
từ và câu lớp 5 một cách hiệu quả nhất”


4

1.2. Mục đích nghiên cứu
- Chứng minh tác dụng của Sơ đồ tư duy trong việc dạy - học phân mơn
Luyện từ và câu lớp 5. Từ đó thấy được việc cần thiết đưa Sơ đồ tư duy vào hỗ
trợ việc dạy học trong một số nhóm bài tập trong phân môn Luyện từ và câu đặc
biệt là dạng bài ôn tập.
- Giúp các chủ nhân tương lai đất nước có điều kiện phát triển tư duy
nhận thức, kỹ năng học tập một cách toàn diện.
1.3. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu: Biện pháp sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học
bài ôn tập phân môn luyện từ và câu lớp 5 một cách hiệu quả nhất
1.4. Phương pháp nghiên cứu
1. Phương pháp nghiên cứu lí thuyết
2. Phương pháp quan sát
3. Phương pháp thống kê phân loại
4. Phương pháp thử nghiệm sư phạm
5. Phương pháp thực hành

6. Phuơng pháp vẽ sơ đồ
7. Phương pháp đối chứng
2. Nội dung sáng kiến kinh nghiệm
2.1. Cơ sở lí luận
Một trong những định hướng của đổi mới phương pháp dạy học là tạo
điều kiện giúp người học phát huy tính tích cực, độc lập, phát triển năng lực tự
học, năng lực tìm tòi, phát hiện giải quyết vấn đề.
Sơ đồ tư duy còn gọi là bản đồ tư duy, lược đồ tư duy,... là hình thức ghi
chép nhằm tìm tịi đào sâu, mở rộng một ý tưởng, hệ thống hóa một chủ đề hay
một mạch kiến thức bằng cách kết hợp việc sử dụng hình ảnh, đường nét, màu
sắc, chữ viết với sự tư duy tích cực. Đặc biệt đây là sơ đồ mở không yêu cầu tỉ
lệ, chi tiết chặt chẽ như bản đồ hay sơ đồ địa lí, có thể vẽ thêm hoặc bớt các
nhánh, mỗi người vẽ một kiểu khác nhau, cùng một chủ đề nhưng mỗi người có
thể “thể hiện” nó dưới dạng Sơ đồ tư duy theo một cách riêng, do đó việc lập sơ
đồ tư duy phát huy được khả năng tối đa sáng tạo của con người.
Đối với các bài tập ôn tập trong phân mơn Luyện từ và câu lớp 5, cơ và
trị sẽ mất khá nhiều thời gian cho việc chuẩn bị đồ dùng cho tiết dạy, tổng hợp
kiến thức trong giờ học, ghi chép nội dung mà nhiều khi sức hấp dẫn và hiệu quả
chưa được như mong muốn. Trong khi đó, nếu sử dụng Sơ đồ tư duy, một cách
ghi chép đơn giản, một sơ đồ mở, sẽ giúp giờ học giảm đi những khó khăn nêu
trên. Với Sơ đồ tư duy, học sinh được tự mình sáng tạo, huy động trí nhớ để tự
tổng hợp kiến thức dưới sự định hướng và dẫn dắt của giáo viên. Sơ đồ tư duy
có thể hỗ trợ các hoạt động dạy học như kiểm tra bài cũ, giới thiệu bài mới, ôn
tập kiến thức, củng cố. Tùy từng nội dung cụ thể mà giáo viên cân nhắc và lựa
chọn có sử dụng Sơ đồ tư duy hay không.
Đặc thù của kiểu bài ôn tập là tổng hợp, hệ thống hóa các kiến thức, kĩ
năng đã học. Sử dụng Sơ đồ tư duy sẽ dễ dàng hơn trong việc phát triển ý tưởng,
hệ thống hóa kiến thức. Nhờ sự liên kết các nét vẽ cùng với màu sắc thích hợp

5

và cách diễn đạt riêng của mỗi người, Sơ đồ tư duy giúp bộ não liên tưởng, liên
kết các kiến thức đã học trong sách vở, đã biết trong cuộc sống...để phát triển,
mở rộng ý tưởng. Sau khi học sinh tự thiết lập Sơ đồ tư duy kết hợp việc thảo
luận nhóm, duới sự dẫn dắt, gợi ý của giáo viên sẽ dẫn đến kiến thức của bài học
một cách nhẹ nhàng, tự nhiên.
2.2. Thực trạng của vấn đề trước khi áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Hầu hết trong dạy học các giáo viên đã biết sử dụng các kĩ thuật dạy học
tích cực vào dạy học tiếng việt ở tiểu học nói chung và mơn Luyện từ và câu ở
lớp 5 nói riêng. Đặc biệt các phương pháp và kĩ thuật dạy học như: Thực hành,
giao tiếp, đàm thoại, luyện tập theo mẫu ... Thường xuyên được giáo viên sử
dụng trong các tiết học, giáo viên đã sử dụng khá nhuần nhuyễn và linh hoạt các
phương pháp và kĩ thuật này. Tuy nhiên vẫn còn một số giáo viên thỉnh thoảng
mới sử dụng hoặc chỉ sử dụng các kĩ thuật dạy học tích cực khi có người dự giờ,
nên sử dụng rất lúng túng, cứng nhắc. Giáo viên có sử dụng nhưng cịn mang
tính hình thức chưa đem lại hiệu quả thiết thực. Học sinh làm việc thụ động, chỉ
một số học sinh hoạt động, phần lớn các em ngồi im trơng chờ vào kết quả của
nhóm. Cách thức tổ chức chưa khoa học, hệ thống câu hỏi dẫn dắt tìm hiểu câu
hỏi cịn vụn vặt chưa mạch lạc, lôgic.
Một số giáo viên vận dụng kĩ thuật dạy học chưa phù hợp với nội dung
bài học, điều kiện dạy học và trình độ học sinh.
Việc sử dụng Sơ đồ tư duy vào dạy học theo hướng đổi mới và tích cực
của một số giáo viên cịn máy móc, lúng túng. Ngơn ngữ của một số giáo viên
cịn hạn chế, diễn đạt chưa rõ ràng, xử lí tình huống sư phạm còn vụng về nên
chưa phát huy được hiệu quả Sơ đồ tư duy.
Việc dạy học bằng Sơ đồ tư duy chưa được giáo viên quan tâm sử dụng
nhiều, sử dụng chỉ mang tính hình thức và đối phó, chưa có hiệu quả thiết thực.
Đặc biệt chưa biết phối hợp phương pháp này với phương pháp khác để dạy học
Luyện từ và câu ở lớp 5 có hiệu quả. Đặc biệt là các tiết ơn tập, nếu khơng có

hình thức dạy học phù hợp thì các em sẽ rất khó hệ thống lại các kiến thức đã
học, đồng thời các em sẽ khơng khắc sâu được những kiến thức đị.
Vì vậy tôi mạnh dạn đưa giải pháp sau về Ứng dụng sơ đồ tư duy để
hướng dẫn học sinh học một số bài ôn tập trong phân môn Luyện từ và câu theo
các dạng bài cụ thể sau:
- Hướng dẫn học sinh vẽ Sơ đồ tư duy trong dạy học Luyện từ và câu.
- Ứng dụng sơ đồ tư duy để hướng dẫn học sinh học một số bài ôn tập
trong phân môn Luyện từ và câu
2.3. Các sáng kiến kinh nghiệm đã sử dụng để giải quyết vấn đề
Các bài ơn tập là tổng hợp, hệ thống hóa kiến thức, kĩ năng đã học. chính
vì thế lượng kiến thức rất lớn, học sinh cần phải ghi chép nhiều. Do đó việc sử
dụng Sơ đồ tư duy sẽ dễ dàng hơn trong việc phát triển ý tưởng, hệ thống hóa
kiến thức. Nhờ sự liên kết các nét vẽ cùng với màu sắc thích hợp và cách diễn
đạt riêng của mỗi người, Sơ đồ tư duy giúp bộ não liên tưởng, liên kết các kiến
thức đã học trong sách vở. Trong năm học 2019 - 2020 tôi đã áp dụng kinh
nghiệm sử dụng sơ đồ tư duy dạy Luyện từ và câu lớp 5A một cách hiệu quả. Vì
vậy tơi mạnh dạn đưa ra các giải pháp sau:


6

2.3.1. Hướng dẫn học sinh vẽ Sơ đồ tư duy trong dạy học Luyện từ và câu:
a) Chuẩn bị
- Vật dụng: Tờ giấy trắng với kích thước phù hợp mục đích dạy học, hộp
bút sáp nhiều màu.
- Xác định yêu cầu của bài tập, các từ khoá để làm chủ đề cho Sơ đồ.
- Tập hợp từ, ý, tranh ảnh, liên quan đến chủ đề.
b) Tiến hành
- Mô tả chủ đề của sơ đồ bằng một từ, một cụm từ ngắn gọn ( có thể là từ
khóa trong bài) hoặc có thể mơ tả chủ đề bằng hình ảnh và đặt ảnh ở vị trí phù

hợp sao cho nổi bật về màu sắc, kích thước...
- Đặt và trả lời các câu hỏi liên quan đến chủ đề (sử dụng phương pháp
động não). Chú ý giáo viên có thể hỗ trợ học sinh ở bước này bằng cách xây
dựng hệ thống câu hỏi gợi ý, tránh tình trạng học sinh trả lời không đúng trọng
tâm của bài tập.
- Từ chủ đề, vẽ những nhánh đậm (nhánh chính) và gắn từ, cụm từ khóa
(hay hình ảnh) trên nhánh. Có thể thêm hình ảnh minh hoạ cho sinh động tùy
theo từng dạng bài tập.
- Từ nhánh chính, mở ra các nhánh phụ với kích thước nhỏ hơn và tiến
hành tương tự. Gắn kết các từ hay các ý bằng cách đánh dấu mũi tên hoặc đánh
số thứ tự trước sau. Chú ý, những nhánh chính và nhánh phụ nên vẽ thành các
đường cong để tạo sự “mềm mại” cho sơ đồ đường cong , sự phân bậc phải thể
hiện bằng màu sắc khác nhau.

( Hình minh họa cách vẽ các nhánh của Sơ đồ tư duy)
c) Hồn thiện
- Bổ sung hình ảnh màu sắc cần thiết.
- Kiểm tra lại từ khoá.


7

- Kiểm tra lại tổng thể sơ đồ xem có cân đối và hợp lý chưa.
d) Thể hiện
Từ Sơ đồ tư duy đã hoàn thành, học sinh phải: Nêu kết quả bài tập, nội
dung kiến thức bằng lời nói.

( Hình minh họa Sơ đồ tư duy đã hoàn chỉnh)
* Một số lưu ý khi hướng dẫn học sinh vẽ sơ đồ tư duy:
- Để đảm bảo yêu cầu xác lập trọng tâm của mạch kiến thức,thì các em

phải làm nổi bật màu sắc và kích thước của các nhánh chính , nhánh phụ, phải
thể hiện điểm nhấn của yêu cầu bài tập, thể hiện sự liên kết giữa các từ, câu
trong cùng bậc.
- Sơ đồ tư duy thường trình bày theo chiều ngang, mỗi dịng chỉ có một từ
khóa (hoặc tranh ảnh) được đặt trên vạch liên kết và nhánh chính được nối với
chủ đề bằng nét đậm; sơ đồ là một hệ thống mở, Đây là những yêu cầu để đảm
bảo tính mạch lạc và độc đáo của sơ đồ tư duy.
2.3.2. Ứng dụng sơ đồ tư duy để hướng dẫn học sinh học một số bài
ôn tập trong phân môn Luyện từ và câu
2.3.2.1. Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học Ôn tập về từ loại.
* Bài minh họa 1: Ôn tập về từ loại (Tuần 14- trang 142, Tiếng Việt tập 1).
Xếp các từ in đậm trong đoạn văn sau vào bảng phân loại ở bên dưới:


8

Khơng thấy Ngun trả lời, tơi nhìn sang. Hai tay Nguyên vịn vào song
cửa sổ. mắt nhìn xa vời vợi. Qua ánh đèn đường hắt vào, tơi thấy ở khóe mắt nó
hai giọt lệ lớn sắp sửa lăn xuống má. Tự nhiên, nước mắt tôi trào ra. Cũng giờ
này năm ngối, tơi cịn đón giao thừa với ba ở bệnh viện. Năm nay ba bỏ con
một mình, ba ơi!
Theo Thùy Linh
Động từ
M: trả lời

Tính từ
vời vợi

Quan hệ từ
qua

Trong phân mơn Luyện từ và câu Tuần 14 , các em có hai tiết để ôn tập về
từ loại. Đây là mảng kiến thức vô cùng quan trọng và rộng. Vậy làm sao tổ chức
được một tiết ôn tập hấp dẫn, gây hứng thú học tập cho học sinh và điều quan
trọng là làm thế nào để các em nắm vững các kiến thức đã học về từ loại thì giáo
viên phải nghiên cứu nội dung bài, lựa chọn và sử dụng các hình thức dạy học
phù hợp. Vì vậy sơ đồ tư duy là một hình thức phù hợp và hữu hiệu nhất góp
phần đưa kiến thức đến với học sinh một cách tự nhiên. Đối với bài tập này tôi
đã sử dụng Sơ đồ tư duy để củng cố, mở rộng kiến thức về từ loại đã học
Với bài tập này, trước hết học sinh cần xếp được các từ ngữ in đậm trong
đoạn văn vào đúng cột trong bảng phân loại. Sau đó giáo viên sẽ sử dụng câu
hỏi để các em nhớ lại một cách tổng quát về ba từ loại trên.
Nếu chỉ điền vào bảng cho sẵn trong sách giáo khoa thì đó là một việc làm
tương đối đơn giản với học sinh. Thêm vào đó, trong bảng không đề cập từ loại
danh từ, đại từ mà các em đã được ôn tập trong tiết học trước. Hơn nữa chỉ điền
vào bảng cho sẵn đó các em sẽ nhanh quên vì vậy với Sơ đồ tư duy các em có
thể bổ sung thêm các ý một cách dễ dàng tạo thành một bức tranh tổng thể về từ
loại mà sách giáo khoa tiểu học đã đề cập. Và như thế, Sơ đồ tư duy đuợc tạo ra
sẽ giải quyết được yêu cầu của bài tập và giúp học sinh củng cố, mở rộng kiến
thức về từ loại đã học.
Chính vì lí do nêu trên nên tơi tiến hành chia nhóm để các nhóm thảo luận
theo các hoạt động sau:
Cách tiến hành:
Bước 1: Chuẩn bị:
- Dụng cụ: Giấy A3, bút màu.
- Phương huớng: xác định chủ đề chính của sơ đồ là : Từ loại
Bước 2: Tiến hành:
Hoạt động 1: Yêu cầu học sinh làm bài tập bằng cách lập Sơ đồ tư duy
vào giấy A3 theo nhóm 4. (Bài này tơi chia nhóm học sinh theo hình thức nhóm
cùng trình độ để dạy học phân hóa đối tượng học sinh)

9

Tôi đặt câu hỏi để học sinh nêu được từ khóa, các tiêu đề phụ của nhánh lớn.
- Học sinh các nhóm trao đổi, thảo luận, thống nhất các ý, các từ và xác
định từ khóa của sơ đồ.
(Ảnh dưới)

- Các nhóm tiến hành vẽ Sơ đồ tư duy:
+ Các nhóm vẽ Sơ đồ tư duy với từ khóa ở trong tâm là TỪ LOẠI
+ Tiếp theo đó là các em vẽ 3 nhánh chính đó là : Động từ, Tính từ, Quan
hệ từ.

+ Các nhóm thảo luận và sắp xếp các từ in đậm vào nhóm thích hợp trên
sơ đồ.
Hoạt động 2: Đại diện các nhóm ( 3 nhóm) lên trình bày kết quả của
nhóm mình
Hoạt động 3: Các nhóm thảo luận, bổ sung, đối chiếu kết quả của nhóm
mình, sau đó chỉnh sửa để hồn thiện Sơ đồ tư duy. Giáo viên theo dõi và giúp
đỡ các em hoàn thành Sơ đồ tư duy.
Bước 3: Hoàn thiện
- Bổ sung màu sắc cần thiết.
- Kiểm tra lại các chi tiết.
- Kiểm tra lại tổng thể sơ đồ có cân đối, đẹp mắt không.
Bước 4. Thể hiện
Chọn một bản đồ hoàn chỉnh nhất dán lên bảng lớp để cả lớp quan sát và
mời một học sinh trình bày.

10

Để củng cố và khắc sâu kiến thức về từ loại đã học cho học sinh, tôi đặt
câu hỏi để các nhóm thảo luận và nêu khái niệm về từng từ loại đó và có thể vẽ
thêm nhánh, bổ sung khái niệm vào sơ đồ của nhóm mình.
Tiếp theo tơi yêu cầu các em hãy tìm thêm một số danh từ có trong đoạn
văn đó và vẽ bổ sung thêm một nhánh nữa vào Sơ đồ tư duy và nhánh này có
tên là Danh từ.
Tương tự như vậy, các em tiếp tục bổ sung thêm nhánh Đại từ.

(Bài làm của học sinh)


11

(Bài tôi cho học sinh xem và tham khảo)
Kết luận: Các em học sinh lớp 5 của tơi đã có khả năng nhanh chóng tự
tạo cho nhóm mình một Sơ đồ tư duy, khơng cần cầu kì mà chỉ cần rõ ý, rõ chữ.
Như vậy là các em đã được tự tổng hợp kiến thức cho mình trong bài ơn tập này.
Thêm vào đó, giữa các nhóm sẽ có sự thi đua để tạo được một sản phẩm đẹp,
đúng, trình bày khoa học. Nhìn vào đó các thành viên trong nhóm đều nêu được
nội dung của bài và dễ dàng ghi nhớ chúng với màu sắc đặc trưng riêng.
2.3.2.2. Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học Tổng kết vốn từ.
* Bài minh họa 2: Tổng kết vốn từ (Tuần 15- trang 151, Tiếng Việt lớp
5, tập 1).
Bài tập 3: Ghi lại các từ ngữ miêu tả ngoại hình của người thân:
a) Miêu tả mái tóc.
b) Miêu tả đơi mắt.
c) Miêu tả khuôn mặt.
d) Miêu tả làm da.

e) Miêu tả vóc người.
Đối với dạng bài tập này, thơng thường các em sẽ liệt kê các từ ngữ theo
yêu cầu vào vở bài tập, giấy nháp, bảng phụ hay phiếu bài tập sau đó nêu trước
lớp để các bạn khác bổ sung và chỉnh sửa. Giờ học và cách tiến hành như vậy sẽ
diễn ra một cách đều đều, khó hấp dẫn với học sinh, thậm chí một số học sinh
tiếp thu bài chậm cịn chưa tự giác học, trơng chờ các bạn báo cáo kết quả để ghi
vào vở. Có ý kiến cho rằng, việc học sinh liệt kê các từ ngữ theo yêu cầu của bài
và việc các em vẽ Sơ đồ tư duy về vấn đề đó khơng có gì khác nhau. Bởi cái
đích hướng tới đều là kể ra các từ ngữ theo yêu cầu. Tuy nhiên Sơ đồ tư duy
phát huy tác dụng trong trường hợp này bởi học sinh sẽ được tự tay mình thiết
kế những tác phẩm ngộ nghĩnh. Thêm vào đó, màu sắc và các nét vẽ dễ đi vào
trí nhớ bởi tư duy của các em chủ yếu là tư duy trực quan hình tượng và một
khơng khí học tập sơi nổi đầy phấn khởi và hứng thú sẽ được tạo ra trong cả tiết


12

học. Những tác phẩm do các em tạo ra rất phong phú, đa dạng về bố cục, màu
sắc, đuờng nét. Mặt khác nếu các em làm tốt và ghi nhớ được các từ ngữ này thì
trong bài văn tả người các em sẽ được học ở học kì II các em sẽ làm bài tốt hơn và
dung từ hay hơn, giàu hình ảnh hơn nhờ vốn từ phong phú trong bài ôn tập này.
Để các em được vẽ Sơ đồ tư duy theo nhóm. Tơi đã hướng dẫn học sinh
tiến hành như sau:
Bước 1: Chuẩn bị:
- Dụng cụ: Giấy A3, bút màu.
- Phuơng huớng: xác định chủ đề chính của sơ đồ là: HÌNH DÁNG CỦA
NGƯỜI
Bước 2: Tiến hành:
- Tơi chia nhóm và cho các em tiến hành thảo luận và làm việc theo nhóm 5.
- Các nhóm đọc yêu cầu của bài tập, nhóm trưởng điều khiển các bạn

trong nhóm thảo luận và chuẩn bị vẽ Sơ đồ tư duy.
- Đặt tờ giấy A3 nằm ngang .
Học sinh cụ thể hóa chủ đề bằng các từ ngữ khóa (hoặc hình ảnh). Đặt bút
vẽ vào giữa trang giấy và làm nổi bật chủ đề theo phong cách riêng.
- Mỗi học sinh trong nhóm tự tạo ra một nhánh, sau đó cùng thống nhất
chung thành sản phẩm hồn chỉnh của nhóm mình.
Lưu ý: Các em có thể vẽ Sơ đồ tư duy theo nhiều cách khác nhau, có
hoặc khơng kèm theo hình ảnh minh họa.
Bước 3: Hồn thiện
- Bổ sung màu sắc cần thiết.
- Kiểm tra lại các chi tiết.
- Kiểm tra lại tổng thể sơ đồ có cân đối, đẹp mắt không.
Bước 4. Thể hiện

( Bài làm của học sinh)


13

( Bài tham khảo)
Kết luận: Với cách tiến hành giờ học như vậy, học sinh sẽ say mê học và sáng
tạo, nhớ kiến thức nhanh. Tuy nhiên giáo viên phải là người định hướng để các
em không quá nặng về mĩ thuật mà quên đi yêu cầu chính của bài tập.
2.3.2.3. Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học Ôn tập về câu.
* Bài minh họa 3: Ôn tập về câu (Tuần 17- Trang 171, Tiếng Việt 5, tập 1).
Đối với kiểu bài ôn tập này, Sơ đồ tư duy mang lại cái nhìn tổng quát về
chủ điểm. Những Sơ đồ tư duy dạng tổng quát về các môn học sẽ rất hữu ích
cho học sinh vì chúng sẽ giúp các em có khái niệm cơ bản về số lượng kiến thức
mà các em cần phải nắm, hiểu và nhớ. Vì vậy giáo viên cần sử dụng Sơ đồ tư
duy vào hoạt động dạy học mình cho là phù hợp nhất

Bài tập 1: (Tuần 17- Trang 171, Tiếng Việt 5, tập 1).
Bước 1: Yêu cầu HS đọc kỹ nội dung của từng bài tập.
Yêu cầu của bài tập là:
Đọc mẩu chuyện vui sau và thực hiện nhiệm vụ bên dưới:
Nghĩa của từ “cũng”
Cô giáo phàn nàn với mẹ của một học sinh:
- Cháu nhà chị hơm nay cóp bài kiểm tra của bạn.
- Thế thì đáng buồn quá. Nhưng vì sao cơ biết cháu đã cóp bài của bạn
ạ?
- Thưa chị, bài của cháu và bạn ngồi cạnh nhau có những lỗi giống hệt nhau.
Bà mẹ thắc mắc:
- Nhưng cũng có thể là bạn cháu cóp bài cháu?
- Khơng đâu! Đề bài có câu hỏi như thế này:“Em hãy cho biết đại từ là gì?.
Bạn cháu trả lời: “Em khơng biết”. Cịn cháu thì viết: “Em cũng khơng biết.”


14

Trần Mạnh Thường (Sưu tầm)
a) Viết lại một câu hỏi, một câu kể, một câu cảm, một câu khiến có trong
mẫu chuyện.
b) Ghi lại dấu hiệu của mỗi câu nói trên.
Trong bài tập này, với việc sách giáo khoa đưa ra một bảng kẻ sẵn, và yêu
cầu học sinh điền bốn kiểu câu câu, dấu hiệu của mỗi kiểu câu vào vị trí đúng
trong bảng đó. Nhưng nếu tổ chức như vậy thì tiết học sẽ khơng hấp dẫn được
học sinh. Nhiều em cịn ngại làm hay khơng hào hứng làm bài tập mà trông chờ
vào các bạn. Vậy tại sao không tạo điều kiện để học sinh được huy động tối đa
trí nhớ và sự liên tưởng của mình trong tiết học bằng Sơ đồ tư duy để các em sẽ
tự nhớ lại đặc điểm của các kiểu câu: Câu kể, câu hỏi, câu cảm, câu khiến và
điền vào 4 nhánh phụ cấp 1 trên Sơ đồ tư duy, sau đó đưa từng ví dụ minh họa

vào mỗi nhánh cho phù hợp. Do đó tơi đã hướng dẫn để các em sử dụng Sơ đồ
tư duy để làm bài tập này.
Bước 2: Xác định mối liên hệ giữa các nội dung trong các bài tập.
Bước 3: Xác định từ khóa trung tâm, các nhánh chính, nhánh phụ.
Với nội dung bài tập như trên, mục đích là xác định đúng các câu chia theo
mục đích nói nên HS sẽ chọn từ khóa trung tâm sẽ là CÂU CHIA THEO MỤC
ĐÍCH NĨI và có 4 nhánh chính là Câu cảm, câu hỏi, câu khiến và câu kể.
Bước 4: HS tiến hành lập Sơ đồ tư duy
- Đặt tờ giấy A3 nằm ngang .
Học sinh cụ thể hóa chủ đề bằng các từ ngữ khóa (hoặc hình ảnh). Đặt bút
vẽ vào giữa trang giấy và làm nổi bật chủ đề theo phong cách riêng.
- Mỗi học sinh trong nhóm tự tạo ra một nhánh, sau đó cùng thống nhất
chung thành sản phẩm hồn chỉnh của nhóm mình.
Lưu ý: Các em có thể vẽ Sơ đồ tư duy theo nhiều cách khác nhau, có hoặc
khơng kèm theo hình ảnh minh họa.
Bước 5: Hồn thiện
- Bổ sung màu sắc cần thiết.
- Kiểm tra lại các chi tiết.
- Kiểm tra lại tổng thể sơ đồ có cân đối, đẹp mắt khơng.
Bước 6. Thể hiện


15

Sau khi các em dán Sơ đồ lên bảng lớp, cho một vài học sinh nêu kết quả
bài tập thông qua Sơ đồ tư duy mà nhóm mình đã thiết lập. Qua hoạt động này
vừa biết rõ việc hiểu kiến thức của các em vừa là một cách rèn cho các em khả
năng thuyết trình trước đơng người, giúp các em tự tin hơn, mạnh dạn hơn, đây
cũng là một trong những điểm cần rèn luyện của học sinh tiểu học hiện nay.
Kết luận: Theo trình tự này, sau khi đã sáng tạo, học sinh sẽ ghi nhớ lâu

hơn về các dạng câu đã học. Các em có thể lấy thêm một số ví dụ khác ngồi
sách giáo khoa về các loại câu đó. Thêm vào đó, những sản phẩm đã tạo ra sẽ là
tài liệu quý, dễ nhớ, dễ học, dễ thuộc và để các em tập hợp lại (các em có thể
dán lên góc học tập) dùng đến khi ôn tập cuối năm.
Lưu ý:
Sơ đồ tư duy là một công cụ giúp người học học tập hiệu quả, tiết kiệm
thời gian thông qua việc tận dụng cả não trái lẫn não phải để giúp tiếp thu bài
nhanh hơn, hiểu bài kỹ hơn, nhớ được nhiều chi tiết hơn. Tuy nhiên, Sơ đồ tư
duy không phải là một tác phẩm hội họa. Cho nên, việc dành quá nhiều thời gian
để trau chuốt cho Sơ đồ tư duy thành một “tác phẩm hội họa” có thể khiến người


16

học lãng phí thời gian hơn là dành những thời gian này để hồn thành bài tập
hoặc các cơng việc cần thiết khác. Chính vì thế, cần chú ý tránh rơi vào việc
“trang trí, trau chuốt” thay vì “ghi chú” (là mục đích chính khi sử dụng Sơ đồ tư
duy). Ngay cả đối với phương pháp ghi chú kiểu truyền thống cũng thế, một số
học sinh tiêu phí rất nhiều thời gian chỉ để “trang trí” cho những ghi chú mà
không thật sự chú tâm vào việc học.
Hơn nữa, việc vẽ Sơ đồ tư duy cho chương sách trước khi đến lớp nghe
giảng là một việc làm rất cần thiết. Nếu vì một lý do nào đó mà người học khơng
thể hồn tất Sơ đồ tư duy trước giờ học, hãy để việc đó lại sau giờ học. Thời
gian nghe giảng trong lớp hết sức quan trọng và quý báu. Bạn cần phải tập trung
100% để đạt hiệu quả cao nhất.
2.4. Hiệu quả của sáng kiến kinh nghiệm đối với hoạt động giáo dục,
với bản thân, đồng nghiệp và nhà trường.
Đến nay, sau một thời gian nghiên cứu và áp dụng sáng kiến kinh nghiệm
Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học bài ôn tập phân môn luyện từ và câu lớp 5
một cách hiệu quả nhất đã phát huy hiệu quả tích cực, nâng cao kết quả học tập

của học sinh; các em khắc sâu kiến thức đã học tạo sự tự tin trong các hoạt động
học tập, các em ghi nhớ tốt một cách có hệ thống, nắm vững và khắc sâu các
kiến thức đã học đặc biệt là thay đổi cách dạy, cách học truyền thống cho cả giáo
viên và học sinh phù hợp với xu thế phát triển của giáo dục hiện đại.
Trong các tiết học nói chung và trong tiết Luyện từ và câu nói riêng tơi
thấy do đã quen với cách học mới nên trong suốt q trình học khơng khí lớp
học khá sôi nổi. Học sinh được rèn luyện kĩ năng làm việc theo nhóm, kĩ năng
giao tiếp, hợp tác và kĩ năng điều hành cũng như kĩ năng vẽ sơ đồ tư duy. Qua
cách vẽ sơ đồ tư duy của môn học Luyện từ và câu các em đã áp dụng trong các
mơn học khác như: Tốn, Khoa học, Lịch sử một cách có hiệu quả. Đây là
những kĩ năng cần thiết để hình thành kĩ năng tự học, kĩ năng làm việc cho học
sinh. Ngoài ra, học sinh được tiếp thu với nhiều ý kiến trong nhóm, được tranh
luận, giải đáp, bày tỏ những suy nghĩ của bản thân với các thành viên nên học
sinh có kĩ năng tự học rất tốt.
Các em học sinh được cùng nhau đọc, thảo luận, bàn bạc và thống nhất
trong nhóm, được nhận xét cách cách làm của bạn, được phát biểu ý kiến trước
tồn thể lớp học và cơ giáo về bài học. Học sinh hồn tồn làm chủ giờ học, cơ
giáo là người hướng dẫn, giúp các em tiếp nhận kiến thức đúng hướng, khoa
học. Qua đó, tạo cho lớp học khơng khí sơi nổi, các em học sinh đều cảm thấy
hứng thú, say mê với môn học.
Sử dụng sơ đồ tư duy trong học tập, học sinh được phát huy tối đa sự hiểu
biết, năng lực của bản thân; số lần học sinh được bày tỏ ý kiến nhiều hơn; những
học sinh còn chậm được giáo viên quan tâm nhiều hơn và được các bạn trong
nhóm giúp đỡ để hồn thành nhiệm vụ. Chính vì thế mà các em được làm việc
nhiều hơn, được nghe bạn nêu ý kiến và sửa lỗi cho bạn khi bạn làm chưa đúng.
Qua quá trình giảng dạy, nhờ đã kiên trì, bền bỉ áp dụng một cách khoa
học những biện pháp như đã nêu trên. Tôi đã tiến hành khảo sát và thu được kết
quả như sau:

17

Lớp 5A:

Sĩ số: 30 học sinh
Mức độ KS

Kỳ KS

Hoàn thành

Hoàn thành tốt

Đầu năm
25 em
5 em
Cuối học kì I
19 em
11 em
Giữa học kì II
10em
20 em
Những hiệu quả trên đã khẳng định sự thành công bước đầu của Sáng kiến
kinh nghiệm được áp dụng trong quá trình giảng sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy
học bài ôn tập phân môn luyện từ và câu lớp 5
3. Kết luận, kiến nghị
3.1. Kết luận:
Sơ đồ tư duy là một trong những phương tiện hỗ trợ đắc lực cho giáo viên
trong dạy học nhóm bài tập ôn tập của phân môn Luyện từ và câu lớp 5. Sử dụng
Sơ đồ tư duy sẽ giúp học sinh tích cực, chủ động trong học tập, khả năng ghi nhớ,

khái quát hóa kiến thức được cải thiện rõ rệt, học sinh được vận dụng và phát huy
tối đa các kiến thức, kĩ năng đã học ở các mơn học khác (Tốn, Mĩ thuật, Khoa
học, Lịch sử, Tập làm văn,...). Các em được bộc lộ, thể hiện năng khiếu hội họa,
sự năng động, sáng tạo,... của mình. Như vậy, dạy học với sự hỗ trợ của Sơ đồ tư
duy giúp giáo viên dễ dàng thực hiện việc tích hợp nội dung kiến thức, kĩ năng
của các môn trong một môn học mà vẫn đảm bảo nội dung kiến thức trọng tâm.
Đồng thời, điều quan trọng là một không khí học tập vui vẻ, hiệu quả đã được tạo ra
nhờ sự hỗ trợ của Sơ đồ tư duy. Sơ đồ tư duy sẽ là một trong những công cụ hỗ trợ
đắc lực cho việc dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học trong đó có cấp tiểu học.
3.2. Kiến nghị:
Tôi thấy sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học các bài ôn tập trong môn
Luyện từ và câu nói riêng và các mơn học khác nói chung mang lại hiệu quả
cao, giúp học sinh khắc sâu kiến thức và hứng thú học tập. Vì vậy tơi mong rằng
hình thức này cần được đưa ra hội thảo để nhân rộng hơn nữa trong các trường
học để chất lượng dạy - học ngày một nâng cao hơn nữa.
Trên đây là một số kinh nghiệm được rút ra từ quá trình giảng dạy và áp
dụng Sử dụng Sơ đồ tư duy trong dạy học bài ôn tập phân môn luyện từ và
câu lớp 5 một cách hiệu quả nhất thông qua môn Luyện từ và câu lớp 5A do tôi
chủ nhiệm trong năm học 2019 - 2020. Tuy nhiên sự suy nghĩ và khả năng tìm
hiểu cũng như trình bày tơi cịn hạn chế, vì vậy tơi rất mong được sự góp ý của
những nhà sư phạm, của bạn đồng nghiệp và ban thi đua khen thưởng để đề tài
này được áp dụng vào các nhà trường được tốt hơn.
XÁC NHẬN CỦA HIỆU TRƯỞNG
NHÀ TRƯỜNG

Như Thanh, ngày 07 tháng 4 năm 2021
CAM KẾT KHÔNG SAO CHÉP, COPY

Nguyễn Việt Hà

18

Tài liệu tham khảo:
1. Tạp chí Tốn tuổi thơ số 21
2. Vở bài tập Tiếng Việt 5.
3. Sách giáo khoa Tiếng Việt lớp 5
4. Tài liệu Phương pháp sử dụng sơ đồ tư duy mindmap của Tony Buzan