Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (104.7 KB, 7 trang )
<span class='text_page_counter'>(1)</span><div class='page_container' data-page=1>
05/04/2012 02:55
Nghệ thuật là mơ hình của đời sống, và sự khác biệt giữa mơ hình và đời sống là rất lớn.
Vì thế, tội ác trong nghệ thuật là sự tìm hiểu về tội ác, cịn trong cuộc sống thì chỉ có tội
ác mà thơi. Một đằng là miêu tả sự vật, đằng kia là bản thân sự vật. Và vô khối truyền
thuyết về cách nghệ sĩ tạo ra các tác phẩm không tách rời đời sống, thay nghệ thuật bằng
chính đời sống thì chỉ nảy sinh trong giới hạn của quan điểm ngây thơ đối với nghệ thuật
(Yuri Lotman)
<b> Yuri</b>
<b>Lotman</b>
Khoa học và nghệ thuật giống như hai mắt của văn hố con người. Chính sự
khác nhau của chúng (và cả sự bình đẳng về giá trị của chúng nữa) đã tạo ra
nội hàm kiến thức của chúng ta. Không nên quy nghệ thuật vào lĩnh vực đùa
vui hay minh hoạ dễ dãi cho các tư tưởng đạo đức cao siêu. Nghệ thuật là
hình thức của tư duy, thiếu nó ý thức con người sẽ không tồn tại, cũng như
không thể tồn tại ý thức với chỉ một nửa bán cầu đại não.
được hệ quy chiếu và quy luật của vận động thì chúng ta có thể tính ra được
tất cả mọi điều cho đến tận cùng. Nếu khơng tính được như thế có nghĩa là
chúng ta cịn thiếu thơng tin.
Nhưng Prigoring cho thấy thực tế khơng như vậy. Các quá trình được dự báo
vận động theo quy luật đã tính trước. Rồi sau đó mới xuất hiện cái điểm, khi
sống trong ý thức người đọc như một nhân cách mở, chưa hoàn thành, chưa
được thể hiện trọn vẹn. Nhân vật sống và chống lại sự vật thể hố nó hồn
tồn, rốt ráo. Bản thân nhân vật sống như một khả năng, đúng hơn, như một
búi khả năng. Có lẽ vì thế mà các đạo diễn của chúng ta dễ dàng đưa các tiểu
thuyết Mĩ lên màn ảnh, còn đạo diễn Mĩ lại dễ dàng đưa tiểu thuyết Nga lên
màn bạc của họ, bởi vì ở đây khơng có những nhân vật mở, mà chỉ có các
cơng thức văn học sáo mịn. Chúng ta biết cách nhìn của người Mĩ, cịn họ
cũng biết rất rõ cách nhìn của chúng ta.
Hay như vấn đề phục chế. Khơi phục lại hình ảnh ban đầu của một cơng
trình văn hố nào đó là một việc hết sức phức tạp. Khơng chỉ phức tạp do
chỗ các hình dáng ban đầu ấy chưa ai nhìn thấy. Mọi cố gắng mang lại đơi
tay cho nàng Venus Milo đều thất bại vì chẳng thú vị gì. Chúng ta thất bại
ngay từ đầu. Vì sao thế? Vì trong ý thức chúng ta nàng Venus ấy khơng có
tay, cịn Venus Nike thì khơng có đầu. Và khi khơi phục các phần khơng có
ấy chúng ta đã phá hủy không chỉ bản thân các pho tuợng mà cịn phá hủy
lựa chọn đã nhận được cả khả năng phạm tội, làm tội ác. Nơi nào có tự do
lựa chọn ở đó có tính trách nhiệm. Vì thế nghệ thuật có được sức mạnh đạo
đức cao nhất. Chúng ta thường hiểu sức mạnh đạo đức của nghệ thuật rất hời
hợt. Quan niệm thông thường là con người đọc một cuốn sách hay và trở
thành người tốt. Khi đọc mà gặp chỗ nhân vật xử sự không tốt, thì người đọc
sẽ trở nên xấu. Vì thế chúng ta nói những cuốn sách có các nhân vật xấu, tốt
nhất là khơng nên đọc. Hình như chúng ta muốn nói rằng, nhờ không biết
đến các hành vi xấu nên con người sẽ không làm các hành vi ấy. Nhưng cái
không biết chẳng bao giờ cứu vớt được ai. Sức mạnh của nghệ thuật nằm ở
chỗ khác. Nó cho chúng ta sự lựa chọn ở nơi mà cuộc sống không cho ta lựa
chọn. Vì thế chúng ta được lựa chọn trong phạm vi nghệ thuật rồi chuyển nó
vào cuộc sống. Từ đó sẽ xuất hiện một vấn đề hết sức nghiêm túc, một vấn
đề luôn luôn đặt ra cho nhà đạo đức và đặt ra một cách có cơ sở: cái gì nghệ
thuật có thể làm và cái gì nghệ thuật khơng được làm? Nghệ thuật – đó
khơng phải sách giáo khoa, không phải sách hướng dẫn đạo đức. Chúng ta
Nghệ thuật là mơ hình của đời sống, và sự khác biệt giữa mơ hình và đời
sống là rất lớn. Vì thế, tội ác trong nghệ thuật là sự tìm hiểu về tội ác, cịn
trong cuộc sống thì chỉ có tội ác mà thơi. Một đằng là miêu tả sự vật, đằng
kia là bản thân sự vật. Và vô khối truyền thuyết về cách nghệ sĩ tạo ra các
tác phẩm không tách rời đời sống, thay nghệ thuật bằng chính đời sống thì
chỉ nảy sinh trong giới hạn của quan điểm ngây thơ đối với nghệ thuật.
Nhưng nghệ thuật bao gồm một phạm vi rộng lớn, bên cạnh nó cịn có cái
nửa nghệ thuật, có cái hơi giống nghệ thuật và cả cái hoàn toàn khơng phải
là nghệ thuật. Đó là phạm vi mà nghệ thuật giao nhau với cái khơng phải
nghệ thuật. Ví dụ, ảnh nghệ thuật và không phải nghệ thuật. Cả hai đều chụp
Khi chụp ảnh và các thành tựu kĩ thuật đầu tiên đi vào nghệ thuật thì các
nghệ sĩ điện ảnh bắt đầu chán nản thật sự. Hình như đối với họ nghệ thuật đã
chết, thay vào đó là sự giống đời sống như thật. Cú sốc lớn hơn đối với nghệ
thuật là kĩ thuật âm thanh. Đối với điện ảnh âm thanh trước hết là một thành
tựu kĩ thuật, chứ chưa phải là một nhu cầu bức thiết của nghệ thuật. Phim
câm lúc ấy đã đạt được trình độ rất cao, các nhà làm phim cảm thấy thù địch
với âm thanh. Chaplin cho rằng âm thanh sẽ làm tầm thường các nhà làm
phim, và các phim có âm thanh đầu tiên của ông được tạo ra nhằm chống lại
Blôc bắt đầu bước vào điện ảnh từ thời Cách mạng, ông nắm bắt hình ảnh
dân chủ của đời sống khi ơng bước ra khỏi xe ngựa và bước lên xe điện. Ơng
ngạc nhiên: đó là một thế giới khác, và ơng viết rằng khi vừa vào xe điện mà
đầu đội mũ kêpi, thì chỉ chực va vào người khác. Đó hồn toàn là một hành
vi khác. Và nhà điện ảnh bước vào nghệ thuật.
tốt đẹp, từ hình thức có sẵn, nó mọc lên từ rác. Và như vậy, bất ngờ mọc lên
ngành điện ảnh, là cái từ sự giải trí hết sức tầm thường mà trở thành nghệ
thuật số một của thế kỉ chúng ta (từ đầu cho đến ba phần tư thế kỉ XX nó vẫn
là hàng đầu, nhưng hình như đến bây giờ nó đã mất vị trí ấy). Cịn trước đó
giữ vị trí đó là opéra. Từ bên lề của nghệ thuật opéra đã tạo ra cho thời đại
những Varner, Chaikovski, và cùng với tiểu thuyết, nó trở thành nghệ thuật
số một. Nghệ thuật dường như chạy đuổi nhau. Lúc thì nghệ thuật này lùi
lại, lúc thì nghệ thuật kia vượt lên, buộc nghệ thuật khác phải bắt chước nó.
Đó là tiểu thuyết thế kỉ XX mà cả hội hoạ, sân khấu đều bắt chước. Sau đó
với thời đại của các nhà tượng trưng chủ nghĩa, tiểu thuyết lùi lại sau để cho
thơ vượt lên hàng đầu.
Nghệ thuật là cỗ máy phức tạp nhất mà con người đã sáng tạo ra vào lúc nào
đó. Nếu muốn thì gọi nó là cỗ máy hữu cơ, là sự sống, gọi thế nào cũng
được, vì nó là một cái gì tự phát triển và chúng ta nằm trong cái tự phát triển
đó. Giống như trong ngơn ngữ. Con người chìm ngập trong ngơn ngữ, ngơn
(Tartu, năm 1990, G.
Amelin ghi)
<i>Trần Đình Sử </i>dịch từ tiếng Nga, trong tập <i>Ju. Lotman và trường phái kí hiệu</i>