tiep thu

<span class='text_page_counter'>(1)</span>s¸ng kiÕn kinh nghiÖm:. gi¶ng d¹y ca dao- d©n ca trong ch¬ng tr×nh ng÷ v¨n líp 7 phÇn I:. C¬ së thùc tiÔn I- lí do chọn đề tài: Có thể nói vấn đề dạy học tác phẩm văn học thể đặc trng thể loại cho đến nay vẫn cha hề cũ vì dạy tác phẩm văn chơng theo đặc trng thể loại là một trong những yêu cầu cần thiết và quan trọng. Nó khẳng định đợc cách đi đúng hớng trong việc cải tiến, đổi mới phơng pháp nội dung dạy- học Ngữ văn ở THCS theo chơng trình SGK míi hiÖn nay. Nh chúng ta đã biết SGK Ngữ văn mới hiện nay đợc biên soạn theo chơng trình tÝch hîp, lÊy c¸c kiÓu v¨n b¶n lµm n¬i g¾n bã ba ph©n m«n (V¨n- TiÕng ViÖt- TËp làm văn), vì thế các văn bản đợc lựa chọn phải vừa tiêu biểu cho các thể loại ở các thời kì lịch sử văn học, vừa phải đáp ứng tốt cho việc dạy các kiểu văn bản trong TiÕng ViÖt vµ TËp lµm v¨n. V× vËy SGK Ng÷ v¨n 7 hiÖn nay cã cÊu tróc theo kiÓu văn bản, lấy các kiểu văn bản làm trục đồng quy. ở chơng trình Ngữ văn THCS các em đợc học 6 kiểu văn bản: Tự sự, miêu tả, biểu cảm, lập luận, thuyết minh và điều hành. Sáu kiểu văn bản trên đợc phân học thành hai vòng ( vòng 1: lớp 6-7; vòng 2: lớp 8-9) theo nguyên tắc đồng tâm có nâng cao. ở lớp 7 các em học ba kiểu văn bản: biểu cảm, lập luận và điều hành. Trong đó học kì I chỉ tập trung một kiểu văn bản là biểu cảm. Chính vì vậy mà SGK Ngữ văn 7 đã đa những tác phẩm trữ tình dân gian ( cụ thể là ca dao- dân ca) nhằm minh hoạ cụ thể, sinh động cho kiểu văn bản biểu cảm giúp các em dễ dàng tiếp nhận ( đọc, hiểu, cảm thụ, bình giá về ca dao-d©n ca mét thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian). II .c¬ së thùc tiÔn a,VÒ phÝa häc sinh: - Cha thùc thùc sù yªu thÝch ca dao- d©n ca. - Còn nhầm, cha phân biệt đợc ca dao- dân ca. - Cø thÊy thÓ th¬ 6/8 lµ xÕp vµo ca dao ( c¶ tôc ng÷). - Cha có kĩ năng phân tích ca dao, một loại thơ dân gian với những đặc trng riêng vÒ thi ph¸p. b, VÒ phÝa gi¸o viªn Cha nghiên cứu kĩ đặc trng thể loại của ca dao- dân ca. Phơng pháp dạy ca dao -d©n ca cßn chung chung còng gièng nh ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y th¬ tr÷ t×nh. III- mục đích của đề tài.

<span class='text_page_counter'>(2)</span> Trong viÖc gi¶ng d¹y ph©n m«n v¨n hiÖn nay kh«ng Ýt gi¸o viªn loay hoay lóng tóng tríc t¸c phÈm nghÖ thuËt vµ tµi liÖu híng dÉn . Kh«ng Ýt nh÷ng giê d¹y häc t¸c phẩm văn chơng đã diễn ra khá bài bản, giáo viên đã đi hết một quy trình (theo trình tự các đề mục) mà ta cha yên tâm chút nào, hình nh có một cái gì đó sâu thẳm lớn lao ở tác phẩm … do mở nhầm cửa ngời dạy, ngời học đã cha đi đến đợc cái đích cuối cùng. Nguyên nhân chính là cha xác định, cha tìm hiểu kĩ đặc trng thể loại của tác phẩm với tính chất nội dung của nó là không "chính danh" và đã không "chính danh" thì việc phân tích có sắc sảo đến đâu cũng chỉ là võ đoán. Chính vì vậy mà tôi đã chọn đề tài này với mục đích là cùng tìm hiểu về đặc trng của ca daodân ca để từ đó định hớng phơng pháp giảng dạy ca dao- dân ca nhằm cá thể hoá việc học, đa học sinh trở thành nhân tố cá nhân tích cực, chủ động, tự giác tham gia vµo viÖc t×m hiÓu nh÷ng v¨n b¶n ca dao- d©n ca, kh¸m ph¸ ch©n lÝ vµ gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. IV- đối tợng nghiên cứu Tôi đã vận dụng chuyên đề "Đổi mới phơng pháp dạy học văn" và áp dụng vào ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ca dao- d©n ca trong ch¬ng tr×nh Ng÷ v¨n líp 7. V- ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 1- Tìm hiểu bằng cách đọc, nghiên cứu tài liệu về phơng pháp giảng dạy tác phẩm văn học theo đặc trng thể loại. Các bài viết có tính chất khoa học và đã thành gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y. 2 - Tham kh¶o ý kiÕn còng nh ph¬ng ph¸p gi¶ng d¹y c¸c t¸c phÈm thuéc thÓ loại trữ tình của đồng nghiệp thông qua các buổi họp chuyên đề, dự giờ thăm lớp. 3 - Lấy thực nghiệm việc giảng dạy văn học ở trên lớp những bài ca daodân ca, đặc biệt là những bài giàu giá trị nghệ thuật và đánh giá kết quả nhận thức của học sinh, để từ đó tìm hiểu nguyên nhân rút ra hớng rèn luyện học sinh.. PhÇn II :. néi dung I- nh÷ng ®iÒu gi¸o viªn cÇn n¾m v÷ng khi gi¶ng d¹y ca dao- d©n ca 1. Kh¸i niÖm ca dao- d©n ca Theo SGK Ngữ văn 7 tập 1 trang 35 đã nêu khái niệm về ca dao- dân ca nh sau: - Ca dao- d©n ca lµ tªn gäi chung cña c¸c thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian kÕt hîp lời và nhạc, diễn tả đời sống nội tâm của con ngời. - SGK còng ph©n biÖt hai kh¸i niÖm ca dao vµ d©n ca + D©n ca lµ nh÷ng s¸ng t¸c d©n gian kÕt hîp lêi vµ nh¹c..

<span class='text_page_counter'>(3)</span> + Ca dao lµ lêi th¬ cña d©n ca. 2- Nh×n chung vÒ c¸c lo¹i ca dao - d©n ca LÞch sö sinh thµnh, ph¸t triÓn cña ca dao, d©n ca rÊt l©u dµi, phong phó, ph¹m vi các hiện tợng ca dao dân ca của cộng đồng ngời Việt nói riêng cũng nh các dân tộc nãi chung rÊt réng lín, ®a d¹ng. ViÖc ph©n lo¹i, ph©n k× vµ vïng ca dao - d©n ca lµ biÖn ph¸p cÇn thiÕt kh«ng thÓ thiÕu khi t×m hiÓu vÒ ca dao - d©n ca. C¸c thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian nãi chung còng nh c¸c thÓ lo¹i ca dao - d©n ca nãi riêng đều là sản phẩm của lịch sử, gắn bó với đời sống của con ngời trong những thời gian và không gian nhất định. Do ca dao - dân ca có những đặc điểm tơng đồng và khác biệt với nhau nên việc phân loại ca dao - dân ca cũng có những điểm chung, riªng t¬ng øng. 3- C¸c lo¹i ca dao vµ d©n ca chñ yÕu a, D©n ca (1) §ång dao (2) Dân ca lao động (3) D©n ca nghi lÔ (4) H¸t ru (5) D©n ca tr÷ t×nh (6) D©n ca trong kÞch h¸t d©n gian b, Ca dao (1) Ca dao trÎ em (2) Ca dao lao động (3) Ca dao nghi lÔ phong tôc (4) Ca dao ru con (5) Ca dao tr÷ t×nh (6) Ca dao trµo phóng Trong nhà trờng THCS chủ yếu học sinh đợc học phần lời ca( tức là ca dao) nên đề tài này tôi chủ yếu đề cập đến ca dao. 4- §Æc trng cña ca dao- d©n ca 4.1. Hệ đề tài V× lµ phÇn lêi cña nh÷ng c©u h¸t d©n gian nªn ca dao thiªn vÒ t×nh c¶m vµ biÓu hiÖn lßng ngêi, ph¶n ¸nh t©m t, t×nh c¶m, thÕ giíi t©m hån cña con ngêi. Thùc t¹i khách quan đợc phản ánh thông qua tâm trạng con ngời, nó thể hiện vẻ đẹp trang trọng ngay trong đời thờng con ngời. 4.2. Chøc n¨ng Lµ "tÊm g¬ng cña t©m hån d©n téc" lµ "mét trong nh÷ng dßng chÝnh cña th¬ ca tr÷ t×nh" ( F. Hª ghen)..

<span class='text_page_counter'>(4)</span> 4.3. §Æc ®iÓm thi ph¸p a, Ng«n ng÷ trong ca dao Nói đến thi pháp ca dao, trớc hết phải nói đến phơng tiện chủ yếu của ca dao, tức là ngôn ngữ. Bởi vì ca dao là phần lời của dân ca, cái yếu tố nhạc điệu, động tác cã vai trß rÊt quan träng trong d©n ca, cßn ë phÇn lêi th¬ th× vai trß chñ yÕu thuéc về ngôn ngữ, các yếu tố khác đều trở thành thứ yếu. Chính vì vậy mà ca dao có khả năng sống độc lập ngoài ca hát ( tức là ngoài sự diễn xớng tổng hợp của dân ca) và trở thành nguồn thơ trữ tình dân gian truyền thống lâu đời và phong phú nhất của d©n téc. -Ngôn ngữ trong ca dao đậm đà màu sắc địa phơng, giản dị, chân thực, hồn nhiªn, gÇn gòi víi lêi ¨n tiÕng nãi hµng ngµy cña nh©n d©n. VÝ dô nh bµi ca dao: Đứng bên ni đồng, ngó bên tê đồng, mênh mông bát ngát Đứng bên tê đồng, ngó bên ni đồng, bát ngát menh mông". Thân em nh chẽn lúa đòng đòng PhÊt ph¬ díi ngän n¾ng hång ban mai ( Trong đó ni= này; tê= kia: tiếng địa phơpng miền trung). - Có nhiều bài ca dao đợc lan truyền nhanh chóng trở thành tiếng nói riêng của nhân nhiều địa phơng khác nhau nhờ sự thay đổi địa danh là chủ yếu. Ví dụ: §êng v« xø HuÕ quanh quanh Non xanh nớc biếc nh tranh hoạ đồ Ai v« xø HuÕ th× v« … b,ThÓ th¬ trong ca dao Ca dao là phần lời của dân ca, do đó các thể thơ trong ca dao cũng sinh ra từ dân ca. Các thể thơ trong ca dao cũng đợc dùng trong các loại văn vần dân gian khác (nh tục ngữ, câu đố, vè …). Có thể chia các thể thơ trong ca dao thành bốn loại chÝnh lµ: - C¸c thÓ v·n - ThÓ lôc b¸t - ThÓ song thÊt vµ song thÊt lôc b¸t - ThÓ hçn hîp (hîp thÓ) Trong SGK Ngữ văn 7 tập I các bài ca dao đợc đa vào chủ yếu là thể lục bát (mçi c©u gåm hai dßng hay hai vÕ, dßng trªn s¸u ©m tiÕt, dßng díi t¸m ©m tiÕt nªn đợc gọi là "thợng lục hạ bát"). Đây cũng là thể thơ sở trờng nhất của ca dao. Thể thơ này đợc phân thành hai loại là lục bát chính thể (hay chính thức) và lục bát biến thể (hay biến thức). ở lục bát chính thể, số âm tiết không thay đổi (6+8), vần gieo ở tiÕng thø s¸u (thanh b»ng), nhÞp th¬ phæ biÕn lµ nhÞp ch½n (2/2/2 …), còng cã thÓ nhịp thay đổi (3/3 và 4/4). ở lục bát biến thể, số tiếng (âm tiết) trong mỗi vế có thể t¨ng, gi¶m (thêng dµi h¬n b×nh thêng)..

<span class='text_page_counter'>(5)</span> VÝ dô:. Đứng bên ni đồng, ngó bên tê đồng, mênh mong bát ngát Đứng bên tê đồng, ngó bên ni đồng, bát ngát mênh mông. (12 âm. tiÕt). c, KÕt cÊu cña ca dao *ThÓ c¸ch cña ca dao "Phó", "tØ", "høng" lµ ba thÓ c¸ch cña ca dao (c¸ch ph« diÔn ý t×nh). - "Phó" ë ®©y cã nghÜa lµ ph« bµy, diÔn t¶ mét c¸ch trùc tiÕp, kh«ng qua sù so s¸nh. VÝ dô: CËu cai nãn dÊu l«ng gµ, Ngãn tay ®eo nhÉn gäi lµ cËu cai. Ba năm đợc một chuyến sai, ¸o ng¾n ®i mîn, quÇn dµi ®i thuª. - "TØ" nghÜa lµ so s¸nh (bao gåm c¶ so s¸nh trùc tiÕp - tØ dô vµ so s¸nh gi¸n tiÕp Èn dô). VÝ dô: Th©n em nh tr¸i bÇn tr«i, Giã dËp sãng dåi biÕt tÊp vµo ®©u? - "Hứng" là cảm hứng. Ngời xa có câu "Đối cảnh sinh tình". Những bài ca dao trớc nói đến "cảnh" (bao gồm cả cảnh vật, sự việc) sau mới bộc lộ "tình" (tình cảm, ý nghĩa, tâm sự) đều đợc coi là làm theo thể "hứng". VÝ dô: Ngã lªn nuéc l¹t m¸i nhµ, Bao nhiªu nuéc l¹t nhí «ng bµ bÊy nhiªu. * Ph¬ng thøc thÓ hiÖn Những bài ca dao trong SGK Ngữ văn 7 chủ yếu có ba phơng thức thể hiện đơn lµ: - Phơng thức đối đáp (đối thoại), chủ yếu là bộ phận lời ca đợc sáng tác và sử dụng trong hát đối đáp nam nữ, bao gồm cả đối thoại hai vế và một vế.. VÝ dô: §èi tho¹i hai vÕ: - ë ®©u n¨m cöa nµng ¬i S«ng nµo s¸u khóc níc ch¶y xu«i mét dßng? Sông nào bên đục, bên trong? Nói nµo th¾t cæ bång mµ cã th¸nh sinh? §Òn nµo thiªng nhÊt sø Thanh ë ®©u mµ l¹i cã thµnh tiªn x©y? - Thµnh Hµ Néi n¨m cöa nµng ¬i S«ng lôc ®Çu s¸u khóc níc ch¶y xu«i mét dßng. Nớc sông Thơng bên đục bên trong,.

<span class='text_page_counter'>(6)</span> Nói §øc Th¸nh T¶n th¾t cæ bång l¹i cã th¸nh sinh §Òn Sßng thiªng nhÊt xø Thanh ë trªn tØnh L¹ng cã thµnh tiªn x©y." - Ph¬ng thøc trÇn thuËt (hay kÓ chuyÖn tr÷ t×nh, kh¸c víi trÇn thuËt trong c¸c lo¹i tù sù). VÝ dô: Con cß chÕt rò trªn c©y, Cß con më lÞch xem ngµy lµm ma. Cà cuống uống rợu la đà, Chim ri rÝu rÝt bß ra lÊy phÇn. Chào mào thì đánh trống quân, Chim chÝch cëi trÇn, v¸c mâ ®i giao." - Ph¬ng thøc miªu t¶ (miªu t¶ theo c¶m høng tr÷ t×nh, kh¸c víi miªu t¶ kh¸ch quan trong c¸c thÓ lo¹i tù sù). VÝ dô: §êng v« xø HuÕ quanh quanh, Non xanh nớc biếc nh tranh hoạ đồ. Ai v« xø HuÕ th× v« … - Ngoài ra còn có cả ba phơng thức kép là (trần thuật kết hợp với đối thọai; trần thuËt kÕt hîp víi miªu t¶; kÕt hîp c¶ ba ph¬ng thøc) - Do nhu cÇu truyªn miÖng vµ nhu cÇu øng t¸c, nh©n d©n thêng sö dông nh÷ng khuân, dạng có sẵn, tạo nên những đơn vị tác phẩm hoặc dị bản hao hao nh nhau. Ví dụ: "Thân em nh" … ("hạt ma sa", "hạt ma rào", "tấm lụa đào", "trái bần tr«i" …) d, Thêi gian vµ kh«ng gian trong ca dao * Thêi gian: - Thêi gian trong ca dao võa lµ thêi gian thùc t¹i kh¸ch quan võa lµ thêi gian cña tëng tîng, h cÊu mang tÝnh chÊt chñ quan cña t¸c gi¶. - Ca dao cã rÊt nhiÒu c©u më ®Çu b»ng hai tiÕng "chiÒu chiÒu": "ChiÒu chiÒu xách giỏ hái rau", "Chiều chiều ra đứng bờ sông","Chiều chiều lại nhớ chiều chiÒu" … "ChiÒu chiÒu" cã nghÜa lµ chiÒu nµo còng vËy, sù viÖc diÔn ra lÆp ®i lÆp l¹i. - Ngoµi ra thêi gian trong ca dao cßn sö dông hµng lo¹t nh÷ng tr¹ng ng÷ (hay cụm từ) chỉ thời gian nh : "bây giờ"; "tối qua"; "đêm qua" … thì ai cũng hiểu là ngời nói đang ở thời điểm hiện tại để nhớ lại và nhắc lại chuyện vừa xảy ra cha lâu. Nh×n chung thêi gian trong ca dao tr÷ t×nh lµ thêi gian nghÖ thuËt mang tÝnh tîng trng, phiếm chỉ (hay phiếm định). Vì thế nó phù hợp với nhiều ngời, ở nhiều địa ®iÓm vµ thêi ®iÓm kh¸c nhau. * Kh«ng gian.

<span class='text_page_counter'>(7)</span> - Kh«ng gian trong ca dao còng võa lµ kh«ng gian thùc t¹i kh¸ch quan, võa lµ kh«ng gian trong trÝ tëng tîng mang tÝnh chÊt tîng trng cña t¸c gi¶. - Khi không gian thuộc về "đối tợng phản ánh, miêu tả thì đó là không gian thực tại đợc tái hiện trong ca dao". Ví dụ: xứ Huế, xứ Thanh, sông Lục Đầu, sông Thơng … và những nơi khác trong ca dao, nhất là ca dao về phong cảnh và sản vật các địa phơng. VÝ dô: Rñ nhau xem c¶nh KiÕm Hå Xem cÇu Thª Hóc, xem chïa Ngäc S¬n. Cũng giống nh thời gian, khi không gian đợc nói đến nh một yếu tố góp phần tạo nên hoàn cảnh, trờng hợp để tác giả bộc lộ cảm nghĩ (trực tiếp hoặc gián tiếp) thì đó là không gian mang tính chất tợng trng do tác giả tởng tợng, h cấu hoặc tái tạo theo cảm xúc thẩm mĩ của mình. Ví dụ những hình ảnh về không gian, địa điểm mang tÝnh chÊt tîng trng, phiÕm chØ, thêng xuyªn xuÊt hiÖn trong ca dao tr÷ t×nh ( "cánh đồng", "thác", "ghềnh", "bờ ao", "mái nhà", "ngõ sau" …). Ngay cả những địa điểm có thực khi vào ca dao trữ tình cũng mang tính chất tợng trng. d, Thñ ph¸p nghÖ thuËt chñ yÕu Những bài ca dao đợc đa vào SGK Ngữ văn 7 có nhiều thủ pháp nghệ thuật khác nhau (mang nét đặc trng của ca dao truyền thống). ở đây tôi chỉ đề cập đến những thñ ph¸p chñ yÕu. - So sánh là thủ pháp nghệ thuật đợc dùng thờng xuyên, phổ biến nhất, bao gồm so s¸nh trùc tiÕp (tØ dô), so s¸nh gi¸n tiÕp (Èn dô). TØ dô lµ so s¸nh trùc tiÕp, thêng có những từ chỉ quan hệ so sánh: nh, nh là, nh thể …đặt giữa hai vế (đối tợng và ph¬ng tiÖn so s¸nh). VÝ dô: - §êng v« xø HuÕ quanh quanh Non xanh nớc biếc nh tranh hoạ đồ. - Thân em nh chẽn lúa đòng đòng PhÊt ph¬ díi ngän n¾ng hång ban mai. - Yªu nhau nh thÓ ch©n tay Anh em hoµ thuËn , hai th©n vui vÇy. - C«ng cha nh nói ngÊt trêi Nghĩa mẹ nh nớc ở ngoài biển đông. - Cßn ë Èn dô (so s¸nh ngÇm) th× kh«ng nh÷ng kh«ng cã quan hÖ tõ so s¸nh mµ đối tợng so sánh cũng đợc ẩn đi, chỉ còn một vế là phơng tiện so sánh (ở đây đối tợng và phơng tiện so sánh hoà nhập làm một). Do vậy mà hình thức ẩn dụ hàm súc h¬n tØ dô. VÝ dô bµi ca dao sau lµ tËp hîp bèn h×nh ¶nh Èn dô, mçi h×nh ¶nh ¸m chØ mét cảnh ngộ đáng thơng của ngời lao động: Th¬ng thay th©n phËn con t»m,.

<span class='text_page_counter'>(8)</span> Kiếm ăn đợc mấy phải nằm nhả tơ. Th¬ng thay lò kiÕn tÝ ti, Kiếm ăn đợc mấy phải đi tìm mồi. Thơng thay hạc lánh đờng mây, Chim bay mái c¸nh biÕt ngµy nµo th«i. Th¬ng thay con cuèc gi÷a trêi, DÇu kªu ra m¸u cã ngêi nµo nghe. Đặc biệt ẩn dụ gắn rất chặt với nghệ thuật nhân hoá, dùng thế giới loài vật để nói thÕ giíi loµi ngêi. VÝ dô bµi ca dao díi ®©y mçi con vËt tîng trng cho mét lo¹i ngêi, h¹ng ngêi trong x· héi xa: Con cß chÕt rò trªn c©y, Cß con më lÞch xem ngµy lµm ma. Cà cuống uống rợu la đà, Chim ri rÝu rÝt bß ra lÊy phÇn. Chào mào thì đánh trống quân, Chim chÝch c¬Ø trÇn v¸c mâ ®i giao. - Biện pháp nghệ thuật đối xứng (đối ý, đối từ): VÝ dô: Sè c« ch¼ng giÇu th× nghÌo Ngµy ba m¬i tÕt thÞt treo trong nhµ. Sè c« cã mÑ cã cha Mẹ cô đàn bà, cha cô đàn ông. Sè c« cã vî cã chång Sinh con ®Çu lßng, ch¼ng g¸i th× trai. - NghÖ thuËt trïng ®iÖp (bao gåm c¶ ®iÖp ý, ®iÖp tõ). VÝ dô: C¸i cß lÆn léi bê ao Hỡi cô yếm đào lấy chú tôi chăng. Chó t«i hay töu hay t¨m Hay nớc chè đặc, hay nằm ngủ tra. Ngµy th× íc nh÷ng ngµy ma Đêm thì ớc những đêm thừa trống canh. - Nghệ thuật phóng đại đợc sử dụng hầu hết ở những bài ca dao dùng để châm biÕm: VÝ dô: CËu cai nãn dÊu l«ng gµ, Ngãn tay ®eo nhÉn gäi lµ cËu cai. Ba năm đợc một chuyến sai, ¸o ng¾n ®i mîn, quÇn dµi ®i thuª. Ngoµi ra cßn cã mét sè biÖn ph¸p kh¸c n÷a..

<span class='text_page_counter'>(9)</span> 4.4. Ph¬ng thøc diÔn xíng Ph¬ng thøc diÔn xíng g¾n liÒn víi c¸c h×nh thøc nghÖ thuËt cña d©n ca (h¸t ru, hát, hò đối đáp …) II- ph¬ng ph¸p d¹y ca dao 1. Giíi thiÖu bµi MÆc dï chØ chiÕm vµi ba phót nhng ®©y lµ kh©u quan träng gi¸o viªn kh«ng nªn bỏ qua. Trong giáo án giáo viên nên thể hiện cả dự kiến vào bài, khởi động tạo tình huèng g©y høng thó häc tËp cho häc sinh ngay tõ phót ®Çu, cã thÓ b»ng c©u hái tÝch hîp däc. VÝ dô khi d¹y v¨n b¶n : Ca dao - d©n ca Những câu hát về tình cảm gia đình §©y lµ tiÕt ®Çu tiªn häc sinh t×m hiÓu kh¸i niÖm ca dao - d©n ca, nhng nh÷ng c©u, những bài ca dao các em đã đợc làm quen, đợc nghe từ nhỏ, rồi những năm tiểu học v× vËy t«i cã thÓ vµo bµi nh sau: Ngay từ khi cất tiếng khóc chào đời, đợc nằm trên chiếc nôi tre chúng ta đã đợc nghe tiÕng ru Çu ¬ cña bµ, cña mÑ b»ng nh÷ng c©u ca dao - d©n ca, nã nh dßng suèi ngọt ngào, vỗ về, an ủi tâm hồn mỗi ngời. khúc hát tâm tình của quê hơng đã thấm s©u vµo tr¸i tim mçi ngêi d©n ViÖt Nam mµ n¨m th¸ng cã qua ®i còng kh«ng thÓ phai mê. Hỏi: Vậy bây giờ em nào có thể đọc cho cả lớp nghe một vài câu ca dao mà em thuộc hoặc đã đợc học ở tiểu học. - Sau đó giáo viên có thể tiến hành hoạt động liên môn khi sử dụng các làn điệu dân ca để gây tình huống. Hỏi: Trong môn Âm nhạc lớp 6 và lớp 7 các em đã đợc học một số làn điệu dân ca. Vậy một em hãy nêu rõ tên làn điệu dân ca đó. Nếu có thể em hát một vài câu cho c¸c b¹n nghe. (§ã lµ bµi "§i cÊy" d©n ca Thanh Ho¸ - líp 6 vµ bµi "LÝ c©y ®a" d©n ca quan hä B¾c Ninh - líp 7). Chú ý: Hoạt động liên môn phải hết sức thận trọng, đúng thời điểm với một liều lîng cho phÐp. 2. PhÇn d¹y bµi míi a, §äc - chó thÝch * §äc Về phơng pháp dạy tác phẩm trữ tình nói chung và ca dao nói riêng việc đọc là khâu khá quan trọng: phải đọc cho "vang nhạc sáng hình". Tác phẩm "chỉ đợc bắt đầu mở ra cho bạn đọc khi nó vang lên trong tâm hồn nh một sự độc thoại bên trong" (Marantxman). V× vËy ë thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian lµ ca dao ph¬ng ph¸p "đọc sáng tạo", và biện pháp "đọc diễn cảm" có một vị trí đặc biệt quan trọng gần nh chủ công. Đối với ca dao giáo viên nên cho học sinh đọc đợc từ mức thấp nhất cho đến mức cao..

<span class='text_page_counter'>(10)</span> - Mức thấp nhất là đọc đúng, tròn vành, rõ chữ, đúng chính âm, chính tả. - Mức cao hơn là đọc diễn cảm, đọc diễn tả cảm xúc. - Mức cao nhất của đọc là đọc nghệ thuật (đọc hay). Đọc diễn cảm phải vơn tới tiệm cận với đọc nghệ thuật. Nhng trong giờ dạy ca dao - dân ca thì đọc nghệ thuật không bao giờ thay thế cho đọc diễn cảm. Nếu có sử dụng đọc nghệ thuật (ngâm th¬, h¸t ru …) chØ víi mét liÒu lîng cho phÐp. - Đối với trình độ học sinh lớp 7 giáo viên chú ý rèn cho các em kĩ năng đọc diễn cảm. Thông qua việc đọc còn biết đợc trình độ học sinh. - Trong chơng trình SGK Ngữ văn 7 những ngời biên soạn sách đã xác định rõ "thể" và chia nhóm của các bài ca dao vừa giúp giáo viên và học sinh xác định đợc trọng tâm của bài vừa thuận tiện cho việc xác định cách đọc. Tuy nhiên những bài ca dao ở cùng một đề tài thì tình cảm đợc thể hiện ở mỗi bài không hoàn toàn giống nhau chính vì vậy mà giáo viên cũng cần phải xác định đợc điều này để hớng dẫn học sinh đọc cho đúng giọng. * Chó thÝch Chỉ giảng những chú thích sao, những chú thích liên quan đến nội dung cơ bản cña v¨n b¶n. Nh÷ng chó thÝch kh¸c gi¸o viªn t×m c¸ch kiÓm tra häc sinh trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu, ph©n tÝch v¨n b¶n. b, PhÇn ph©n tÝch b.1. Xây dựng hệ thống câu hỏi theo đặc trng thể loại Đặc trng trong phân môn Văn là đi từ phân tích đến giảng bình. Giáo viên phải xác định đợc hệ thống câu hỏi phù hợp với đặc trng thể loại. Nh chúng ta đã biết phần lời của những câu hát dân gian thiên về tình cảm và biểu hiện lòng ngời, thờng đan xen ở các cách thể hiện: phú, tỉ hoặc hứng. Nó sống đợc đến ngày nay là nhờ dân ca. Nhng khi đa vào nhà trờng đã đợc văn bản hoá và vì vậy nó cũng đợc nghiªn cøu nh mét t¸c phÈm nghÖ thuËt. Nhng trong qu¸ tr×nh d¹y häc nã còng cÇn đợc làm sống dậy môi trờng dân gian ở dạng tinh, đơn giản, đủ để kích thích cảm thô. V× ca dao thuéc thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian cho nªn trong qu¸ tr×nh ph©n tÝch gi¸o viªn cÇn t¨ng cêng c©u hái c¶m xóc, h×nh dung tëng tîng vµ c¸c c©u hái vÒ chi tiÕt nghÖ thuËt. T¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c em chãng thuéc vµ tiÕp nhËn nh÷ng c¸ch thÓ hiện độc đáo của ca dao. Ca dao thờng nghiêng về vẻ đẹp trang trọng trong đời thờng con ngời. Câu hỏi cảm xúc nghệ thuật cần cố gắng huy động với một khối lợng đáng kể. + HÖ thèng c©u hái c¶m xóc Là hệ thống câu hỏi tìm ra phản ứng trực giác của ngời đọc bị tác động bởi nội dung và hình thức của tác phẩm ở mức độ ấn tợng ban đầu. Nó đi sâu vào cảm xúc thẩm mĩ. Trả lời hệ thống câu hỏi này, ngời đọc xác định đợc cảm xúc của mình khi đọc xong tác phẩm, thể hiện ấn tợng ban đầu của mình trớc hình thức nghệ thuật.

<span class='text_page_counter'>(11)</span> hay néi dung trùc tiÕp cã tÝnh chÊt vËt chÊt cña t¸c phÈm. Ngay trong hÖ thèng nhá thứ nhất của loại câu hỏi cảm xúc đó cũng luôn xét đến sự chi phối của thể loại và lứa tuổi để có những câu hỏi vừa sức và không bị "nhàm sáo", luôn luôn bám sát văn bản. và rõ ràng, để có đợc câu hỏi thoả mãn yêu cầu đó ngời dạy cũng nh ngời đọc không thể hời hợt với tác phẩm ngay từ phút đầu. (1). C©u hái c¶m xóc vËt chÊt Loại câu hỏi này thờng đợc sử dụng trong các văn bản thuộc thể loại tự sự. (2). C©u hái c¶m xóc nghÖ thuËt Là loại câu hỏi hớng về những rung động ban đầu của học sinh bởi tác động của nh÷ng h×nh thøc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm, ng÷ ®iÖu nh¹c tÝnh trong th¬. VÝ dô: Hỏi: Kết cấu câu tám "Bao nhiêu nuộc lạt nhớ ông bà bấy nhiêu" có gì đáng chú ý? Häc sinh: Cã kÕt cÊu "Bao nhiªu … bÊy nhiªu" lµ c¸ch nãi t¨ng cÊp thêng gÆp trong ca dao. Hỏi: Qua nhạc điệu, vần điệu của bài ca "Công cha nh núi ngất trời" đã để lại cho em c¶m gi¸c g×? Häc sinh: Bµi ca mang ©m ®iÖu ngät ngµo, du d¬ng lµm cho em c¶m thÊy lêi nh¾c nhë nhÑ nhµng mµ s©u l¾ng. Hỏi: Hình thức thể loại của bài ca "ở đâu năm cửa nàng ơi" có gì đặc biệt? Học sinh: Đây là thể loại đối đáp thờng gặp trong ca dao trữ tình giao duyên cổ truyÒn ViÖt Nam. Hỏi: Các điệp ngữ, đảo ngữ : Đứng bên ni đồng, đứng bên tê đồng, mênh mông bát ngát, bát ngát mênh mông gợi cho ngời đọc, ngời nghe cảm giác và ấn tợng gì? Học sinh: Gợi cho chúng ta nh đang đứng trớc một cánh đồng rộng, nhìn hút tầm mắt, từ bên nào nhìn ra đều thấy sự rộng lớn của cánh đồng lúa đang thì con g¸i. + HÖ thèng c©u hái h×nh dung tëng tîng Sù tëng tîng cµng phong phó vµ m·nh liÖt th× c¶m xóc cµng ph¸t triÓn, khi nghiªn cớu về vấn đề này cả ĐUĐETXKI và LÊVINÔP đều chop rằng: "Các hình ảnh tởng tîng cña c¸c em kh¸c víi biÓu t¬ng cña trÝ nhí cã tÝnh chÊt c¸ biÖt râ rÖt, hoÆc cã nh÷ng dÊu hiÖu riªng biÖt phong phó, hoÆc ngîc l¹i chØ ph¶n ¸nh c¸i chung kh«ng chỉ có chi tiết hoá một cách rõ ràng và xác định. Giai đoạn khó nhất của tởng tợng là từ tái tạo đến tổng hợp các dấu hiệu khác nhau thành một hình ảnh toàn vẹn: sự tổng hợp này sẽ dễ dàng hơn nếu nó dựa trên tính chất trực quan của tri giác, đặc biệt để nắm đợc hình tợng nghệ thuật, học sinh cần phải biết kết hợp việc sử dụng một cách hợp lí tài liệu trực quan với việc độc lập dựa vào mô tả để tìm đợc hình tợng … Tởng tợng, tái tạo, tham gia vào tất cả các hình thức tái tạo của học sinh. Hoạt động sáng tạo ở lứa tuổi nàycó rất nhiều vẻ. Và nhất là "phản ứng" với cái đẹp.

<span class='text_page_counter'>(12)</span> lµ c¸i mµ cuéc sèng biÓu tîng hay lµ c¸i lµm cho ta nhí l¹i vÒ cuéc sèng. §©y lµ thời điểm để đem lại cho ngời đọc khoái cảm thẩm mĩ xen lẫn cảm xúc của liên tởng nhất là khi tác động đến cái đẹp đa dạng của hình tợng. Hệ thống câu hỏi này thiên về sự hình dung của ngời đọc. Những câu hỏi giúp học sinh xác nhận sự hình dung của mình dới tác động của hình tợng văn học. Hệ thèng nµy gåm hai lo¹i t¸i hiÖn vµ t¸i t¹o. (1). HÖ thèng c©u hái h×nh dung tëng tîng t¸i hiÖn Hệ thống câu hỏi này đòi hỏi thầy và trò tự xác định bức tranh nghệ thuật trong tâm hồn mình khi đọc văn bản hoặc khêu gợi trí tởng tợng trong và sau khi đọc. Ví dụ: Khi dạy đến bài ca "Chiều chiều ra đứng ngõ sau" giáo viên có thể đặt c©u hái. Hái: Em h×nh dung nh thÕ nµo vÒ bãng d¸ng ngêi phô n÷ trong bµi ca nµy? H·y t¶ cho c¸c b¹n nghe. Học sinh có thể trả lời theo sự tởng tợng của cá nhân mình: Đó là bóng dáng ngời phụ nữ cô đơn, đứng nơi ngõ sau trong buổi chiều hu quạnh, đứng nh tạc tợng vào không gian, cặp mắt đăm đắm ngóng trông về quê mẹ. Chó ý: Nh÷ng h×nh tîng cã néi dung phong phó, cã mµu s¾c xóc c¶m lµ chç dùa tốt để nắm vững bài học … Vai trò của giáo viên trong việc giáo dục năng lợng tởng tợng của học sinh là rất quan trọng, khéo léo dùng các biện pháp và phơng ph¸p kÝch thÝch häc sinh t¹o nªn c¸c h×nh ¶nh cña nh÷ng c¸i cha bao giê thÊy "tránh chủ quan và bịa đặt". (2). HÖ thèng c©u hái h×nh dung tëng tîng t¸i t¹o Nh÷ng h×nh tîng cña tëng tîng t¸i t¹o cã u thÕ h¬n nh÷ng h×nh tîng cña kÝ øc v× học sinh hoạt động tích cực hơn, mặc dù có điều khiển các hình tợng này để cho chúng phản ánh hiện thực và đặc biệt là trong văn học nghệ thuật thậm trí phong phú hơn hiện thực cũng không phải là không có những tác dụng nhất định. Loại câu hái nµy ®i vµo nh÷ng bøc tranh nghÖ thuËt bé phËn, s¾c s¶o, tinh tÕ, cã tÝnh chÊt phát hiện sáng tạo. Trả lời đợc những câu gợi ý, những câu hỏi đó, minh hoạ đợc, tả lại đợc những cảnh tợng thể hiện sự rung động trong cảm thụ của ngời đọc và phản ánh ngay cái yếu, cái mạnh của trò có thể điều chỉnh hoặc để cho các em nhận xét về nhau cũng có thể bồi dỡng đợc. Ví dụ: em hình dung nh thế nào về cảnh tợng đám ma con cò trong bài ca dao "Con cß chÕt rò trªn c©y"? H·y kÓ l¹i cho c¸c b¹n nghe. c, HÖ thèng c©u hái ph¸t hiÖn thñ ph¸p nghÖ thuËt Nh chúng ta đã biết những bài ca dao đợc đa vào SGK Ngữ văn 7 có nhiều thủ pháp nghệ thuật khác nhau mang nét đặc trng của ca dao truyền thống. Đó là các thủ pháp nghệ thuật nh : so sánh, ẩn dụ, nhân hoá, phóng đại …(đã trình bày ở phÇn trªn "§Æc ®iÓm thi ph¸p nghÖ thuËt") gi¸o viªn cÇn sö dông nh÷ng c©u hái.

<span class='text_page_counter'>(13)</span> để học sinh để học sinh phát hiện đợc những thủ pháp nghệ thuật quen thuộc trong ca dao. - Ngoµi ra, còng nh d¹y c¸c v¨n b¶n thuéc thÓ lo¹i tr÷ t×nh gi¸o viªn cÇn sö dông những câu hỏi bình nhng chú ý phải có câu hỏi đi từ phân tích, giảng giải, nắm đợc nghĩa lí của kết cấu, hình tợng từ ngữ rồi mới đến câu hỏi bình. b.2. T×m nh÷ng c©u ca dao t¬ng tù T liệu về một bài ca dao khi thì cùng về một đề tài, khi thì gần nhau ở cách diễn đạt, chúng nằm trong hệ những bài ca. Phải đặt đợc bài ca dao vào hệ thống, hệ đề tài của nó mới dễ xác định đợc môi sinh và từ đó mới có thể tạo tình huống cho giờ phân tích loại bài ca đặc biệt này. VÝ dô: Khi d¹y bµi ca dao "C«ng cha nh nói ngÊt trêi" gi¸o viªn nªn yªu cÇu häc sinh t×m nh÷ng bµi, nh÷ng c©u ca dao cã néi dung t¬ng tù. §ã lµ bµi: C«ng cha nh nói Th¸i S¬n NghÜa mÑ nh níc trong nguån ch¶y ra. Mét lßng thê mÑ kÝnh cha Cho tròn chữ hiếu mơi là đạo con. - Những bài ca có nội dung tơng tự nh bài "Chiều chiều ra đứng ngõ sau" nh: - ChiÒu chiÒu x¸ch giá h¸i rau Ngã lªn m¶ mÑ ruét ®au chÝn chiÒu. - Chiều chiều ra đứng bờ sông Muốn về quê mẹ mà không có đò. - V¼ng nghe chim vÞt kªu chiÒu Bu©ng khu©ng nhí mÑ chÝn chiÒu ruét ®au. c, PhÇn ph©n tÝch Một tác phẩm văn học đợc coi là thành công bởi có sự đóng góp của hai yếu tố đó lµ néi dung vµ nghÖ thuËt. PhÇn tæng kÕt néi dung vµ nghÖ thuËt gi¸o viªn nªn sö dụng những câu hỏi để học sinh tự khái quát lại nội dung và tổng hợp các biện pháp nghệ thuật mà tác giả dân gian đã sử dụng trong bài ca (tránh trờng hợp giao viên gọi học sinh đọc ghi nhớ ngay). Hoặc có thể sử dụng dạng bài tập trắc nghiệm để kiểm tra mức độ hiểu bài của học sinh. d, PhÇn luyÖn tËp Đa số các bài tập phần luyện tập đều hỏi về nội dung và nghệ thuật của những bài ca dao cùng đề tài nên giáo viên có thể kết hợp trong quá trình phân tích và phần tæng kÕt (trêng hîp bµi dµi th× giao bµi tËp phÇn luyÖn tËp cho häc sinh vÒ nhµ lµm)..

<span class='text_page_counter'>(14)</span> PhÇn 3:. kÕt luËn I- kết quả của của đề tài: Qua gần ba năm dạy môn Ngữ văn lớp 7 tôi đã hớng dẫn các em học sinh nắm đợc khái niệm, đặc điểm của ca dao - dân ca. Các em đã có kĩ năng và chủ động trong viÖc thëng thøc t¸c phÈm v¨n ch¬ng thuéc thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian. NhiÒu em đã thực sự yêu thích môn Văn, có em đã su tầm đợc khá nhiều bài ca dao theo chủ đề và chép vào sổ tay văn học. Chính những bài ca dao này phần nào đã minh hoạ cụ thể, sinh động cho kiểu văn bản biểu cảm giúp các em dễ dàng tiếp nhận và thùc hµnh kiÓu v¨n b¶n nµy. II- kÕt luËn : Giảng dạy ca dao - dân ca là một hoạt động hội tụ đợc nhiều kĩ năng và tri thức, trong đó hạt nhân là kiến thức và kĩ năng xử lí những văn bản ca dao - dân ca (một thÓ lo¹i tr÷ t×nh d©n gian) cô thÓ víi mét kÜ n¨ng tæ chøc d¹y häc - kÜ n¨ng s ph¹m trớc một đối tợng là học sinh THCS. Tuỳ theo những bài ca dao - dân ca với đặc trng thể loại và đề tài của nó (bởi vì văn bản chỉ tồn tại trong thể loại), mà ngời giáo viên tổ chức cho học sinh đọc tác phẩm, chỉ ra phơng pháp phát hiện, su tập, lựa.

<span class='text_page_counter'>(15)</span> chọn, phân tích, sử dụng sáng tạo nh t liệu nguồn để có thể khám phá ý nghĩa, giá trị của tác phẩm. Trên cơ sở đó mà tích hợp giá trị của nhân cách. Sự tích hợp này sẽ vừa mang bản sắc cá nhân, vừa có sắc thái cộng đồng - một điểm có thể trở nên rất mạnh, tuỳ thuộc vào tài năng, đức độ của ngời giáo viên và môi trờng s phạm. §Ó gi¶ng d¹y ca dao - d©n ca cã hiÖu qu¶, hay d¹y - häc theo ph¬ng ph¸p tÝch cùc, chóng ta cÇn hiÓu râ r»ng : ph¬ng ph¸p tÝch cùc thùc chÊt sÏ xuÊt hiÖn ngay trong quá trình dạy học, mang sắc thái linh hoạt và phong cách của mỗi ngời. và đó cũng chính là điều giá dục của ta và nhiều nớc đang nhằm đến : Trao quyền sáng t¹o cho mçi c¸ nh©n. Trên đây tôi vừa trình bày một số vấn đề về "Giảng dạy ca dao - dân ca trong chơng trình Ngữ văn lớp 7". Có thể những vấn đề nêu trên cha phải là toàn diện, rất mong đợc những ý kiến đóng góp của các đồng chí lãnh đạo, các đồng chí chuyên viên của phòng Giáo dục và các đồng chí lãnh đạo về vấn đề này. Xin ch©n thµnh c¶m ¬n! Hßa B×nh, ngµy 27 th¸ng 9 n¨m 2012 Ngêi viÕt. Cao ThÞ Tuyªn.

<span class='text_page_counter'>(16)</span>