Nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng và phát triển của cây thạch đen tại cao bằng năm 2019

ĐẠI HỌC THÁI NGUN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NƠNG LÂM
------------

LY THỊ CHÍU
Tên đề tài :
NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA THỜI ĐIỂM TRỒNG ĐẾN SINH
TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CÂY THẠCH ĐEN
TẠI CAO BẰNG NĂM 2019

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Hệ đào tạo

: Chính quy

Ngành

: Khoa học cây trồng

Khoa

: Nơng học

Khóa

: 2016-2020

Thái Ngun, 2020


ĐẠI HỌC THÁI NGUN

TRƯỜNG ĐẠI HỌC NƠNG LÂM
------------

LY THỊ CHÍU
Tên đề tài:
NGHIÊN CỨU ẢNH HƯỞNG CỦA THỜI ĐIỂM TRỒNG ĐẾN
SINH TRƯỞNG VÀ PHÁT TRIỂN CỦA CÂY THẠCH ĐEN
TẠI CAO BẰNG NĂM 2019

KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Hệ đào tạo

: Chính quy

Ngành

: Khoa học cây trồng

Lớp

: K48 – TT – N02

Khoa

: Nơng học

Khóa

: 2016-2020

Giảng viên hướng dẫn: PGS.TS. Nguyễn Viết Hưng

Thái Nguyên, 2020


i

LỜI CẢM ƠN
Được sự nhất trí của Ban Giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm Thái
Nguyên và Ban chủ nhiệm khoa Nông học, em tiến hành thực hiện đề tài:
“Nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng và phát triển
của cây Thạch đen tại Cao Bằng năm 2019”.
Để có được kết quả như hơm nay trước hết em xin chân thành cảm ơn Ban
Giám hiệu nhà trường, Ban chủ nhiệm khoa Nông học, cùng các thầy giáo, cơ
giáo trong khoa nói riêng và nhà trường nói chung đã truyền đạt lại cho em
những kiến thức quý báu trong suốt thời gian học tập và rèn luyện tại nhà
trường. Dưới sự hướng dẫn tận tình của thầy giáo PGS.TS Nguyễn Viết Hưng
người đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo em trong suốt quá trình thực hiện đề tài.
Đồng thời em cũng xin cảm ơn sự động viên của gia đình và các bạn trong lớp
đã ln cổ vũ, động viên và đồng hành cùng em trong suốt thời gian thực tập.
Do thời gian có hạn, trình độ và kinh nghiệm thực tế của bản thân còn hạn
chế nên khóa luận tốt nghiệp của em khơng tránh khỏi thiếu sót, em rất mong
nhận được sự tham gia đóng góp ý kiến của các thầy cô và các bạn để luận văn
của em được hoàn thiện hơn.
Em xin chân thành cảm ơn!
Thái Nguyên, ngày... ...tháng 08 năm 2020
Sinh viên

Ly Thị Chíu

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT


ii

CV:

Coefficient of variance (Hệ số biến động)

Ha:

Hecta

HCVS:

Hữu cơ vi sinh

LSD:

Least significant difference (Sai khác nhỏ nhất có ý nghĩa)

P:

Probabllity (Xác suất)

MỤC LỤC


iii

LỜI CẢM ƠN .................................................................................................... i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................ i
MỤC LỤC ......................................................................................................... ii
DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ v
DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ vi
PHẦN 1. MỞ ĐẦU .......................................................................................... 1
1.1. Đặt vấn đề................................................................................................... 1
1.2. Mục tiêu nghiên cứu................................................................................... 2
1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................... 2
1.3.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài .................................................................... 2
1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài..................................................................... 2
PHẦN 2. TỔNG QUAN TÀI LIỆU ............................................................... 3
2.1. Khái quát chung về cây Thạch đen ............................................................ 3
2.1.1. Nguồn gốc và phân loại cây Thạch đen .................................................. 3
2.1.2. Đặc điểm hình thái .................................................................................. 3
2.1.3 Nhóm điều kiện sinh thái ......................................................................... 4
2.1.4. Nhóm nhân tố kỹ thuật ............................................................................ 6
2.1.5. Thành phần các chất trong cây Thạch đen .............................................. 9
2.2. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen .................................................... 9
2.2.1. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen trên thế giới ............................ 9
2.2.2. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen ở Việt Nam ........................... 13
PHẦN 3. NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................... 16
3.1. Đối tượng và vật liệu nghiên cứu ............................................................. 16
3.1.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................ 16
3.1.2. Vật liệu nghiên cứu ............................................................................... 16
3.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu............................................................ 16


iv

3.3. Nội dung nghiên cứu ................................................................................ 16
3.4. Các phương pháp nghiên cứu................................................................... 16
3.4.1. Phương pháp bố trí thí nghiệm.............................................................. 16
3.4.2. Các chỉ tiêu và phương pháp theo dõi ................................................... 18
3.5. Phương pháp tính tốn và xử lý số liệu.................................................... 19
PHẦN 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN ...................................................... 20
4.1. Kết quả nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng và phát
triển của cây Thạch đen tại Cao Bằng vụ Hè Thu năm 2019 ......................... 20
4.1.1. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến tỷ lệ sống của hom giống ............ 20
4.1.2. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái tăng trưởng chiều dài cây
Thạch đen ........................................................................................................ 22
4.1.3. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái ra lá của cây Thạch đen 25
4.1.4. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng thân, cành, lá của cây
Thạch đen ........................................................................................................ 27
4.1.5. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến tình hình sâu, bệnh hại cây Thạch
đen ................................................................................................................... 28
4.1.6. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến năng suất thân lá của cây Thạch đen . 30
4.1.7. Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến hiệu quả kinh tế của cây Thạch đen .. 31
PHẦN 5. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ........................................................... 32
5.1. Kết luận .................................................................................................... 32
5.2. Đề nghị ..................................................................................................... 32
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 33
PHỤ LỤC


v

DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 4.1: Tỷ lệ sống của hom giống .............................................................. 21
Bảng 4.2: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái tăng trưởng chiều dài

cây Thạch đen tại Cao Bằng ........................................................... 23
Bảng 4.3: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái ra lá của cây Thạch
đen tại Cao Bằng ............................................................................. 25
Bảng 4.4: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng thân, cành, lá của
cây Thạch đen tại Cao Bằng ........................................................... 27
Bảng 4.5: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến tình hình sâu, bệnh hại cây Thạch
đen tại Cao Bằng ............................................................................. 29
Bảng 4.6: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến năng suất thân lá của cây Thạch
đen tại Cao Bằng ............................................................................. 30
Bảng 4.7: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến hiệu quả kinh tế của cây Thạch
đen tại Cao Bằng ............................................................................. 31


vi

DANH MỤC CÁC HÌNH

Hình 4.1: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái tăng trưởng chiều dài
cây Thạch đen tại Cao Bằng ........................................................... 23
Hình 4.2: Ảnh hưởng của thời điểm trồng đến động thái ra lá của cây Thạch
đen tại Cao Bằng ............................................................................. 26


1

PHẦN 1
MỞ ĐẦU
1.1. Đặt vấn đề
Thạch đen còn được gọi là Sương sáo hay Lương phấn thảo. Có tên khoa
học Mesona chinensis Benth, thuộc họ hoa môi Lamiacea. Đây là loại cây thân

thảo thấp có chiều dài trung bình từ 40 – 60 cm, thân 4 cạnh, phân nhánh nhiều,
tỏa ra trên mặt đất giống như cây bạc hà. Lá đơn, mọc đối, dày, hình trứng hoặc
hình thn dài dạng trứng. Là cây ưa sáng và ưa ẩm nhưng không chịu được
úng. Thạch đen có tính mát giúp giải nhiệt, trị cảm mạo, đau khớp, hỗ trợ giảm
huyết áp, chống lão hóa.
Thạch đen là loại cây dễ trồng, khơng mất nhiều cơng chăm sóc, ít bị sâu
bệnh và cho năng suất cao. Cây Thạch đen có nguồn gốc từ miền Nam Trung
Quốc nhưng được du nhập vào Việt Nam từ rất lâu đời và được trồng nhiều ở
một số tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Lâm Đồng, Đồng Tháp... Ở các tỉnh miền
núi phía Bắc, cây Thạch đen được trồng nhiều ở huyện Thạch An, tỉnh Cao
Bằng; huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn; huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn và được
coi là cây xóa đói giảm nghèo cho đồng bào các dân tộc ở vùng này. Trung bình
năng suất cây Thạch đen sẽ cho thu hoạch hơn 4,0 tấn Thạch khô/ha với giá
bán dao động từ 25.000 – 30.000 đồng/1kg. Do vậy nhiều gia đình bà con đã
có thu nhập từ 100 – 120 triệu đồng/năm nhờ sản xuất cây Thạch đen.
Tuy nhiên, hiện nay việc xác định thời điểm trồng chưa hợp lý dẫn đến
cây Thạch đen sinh trưởng, phát triển kém và cho năng suất chưa cao. Do vậy
việc tiến hành nghiên cứu thời điểm trồng thích hợp cho cây Thạch đen rất cần
thiết giúp loại cây trồng này phát triển bền vững, góp phần khai thác có hiệu
quả trong sản xuất cây Thạch đen.


2

Nhằm giải quyết vấn đề trên chúng tôi thực hiện đề tài: “Nghiên cứu ảnh
hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng và phát triển của cây Thạch đen
tại Cao Bằng năm 2019”.
1.2. Mục tiêu nghiên cứu
Xác định được thời điểm trồng hợp lý cho cây Thạch đen góp phần xây
dựng quy trình kỹ thuật thâm canh cây Thạch đen hợp lý, nhằm nâng cao năng

suất cây Thạch đen và góp phần tăng hiệu quả kinh tế cho người sản xuất.
1.3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài
1.3.1. Ý nghĩa khoa học của đề tài
Kết quả nghiên cứu của đề tài là tài liệu phục vụ cho công tác nghiên cứu
học tập và tham khảo về xây dựng kỹ thuật canh tác cây Thạch đen cho tỉnh
Cao Bằng nói riêng và các tỉnh có điều kiện sản xuất cây Thạch đen tương tự.
1.3.2. Ý nghĩa thực tiễn của đề tài
- Xác định thời điểm trồng hợp lý cho năng suất cao nhất đối với cây
Thạch đen tại tỉnh Cao Bằng.
- Góp phần hồn thiện quy trình kỹ thuật canh tác Thạch đen đạt năng
suất cao, bền vững cho tỉnh Cao Bằng.

PHẦN 2


3

TỔNG QUAN TÀI LIỆU
2.1. Khái quát chung về cây Thạch đen
2.1.1. Nguồn gốc và phân loại cây Thạch đen
Cây Thạch đen có nguồn gốc ở Đơng và Đơng Nam Châu Á, phân bố
nhiều ở vùng Đông Nam Trung Quốc, Đài Loan và khu vực Đơng Nam Á. Lồi
cây này mọc mạnh trên các khu vực đất dốc, đất cát và đất khô. Ở Trung Quốc
cây Thạch đen được sử dụng để tạo ra sản phẩm từ rất lâu đời. Người dân Trung
Quốc thường sử dụng Thạch đen trong món chè, đặc biệt là các sản phẩm dưới
dạng chè đóng gói, chè đóng hộp. Ở Việt Nam cây Thạch đen mọc hoang dại ở
vùng rừng núi phía Bắc như các tỉnh Cao Bằng, Lạng Sơn, về sau này được
trồng ở nhiều vùng đồng bằng như ở như Bảo Lộc (Lâm Đồng), Sa Đéc (Đồng
Tháp), Châu Đốc (An Giang), Đồng bằng sông Cửu Long và miền Đông Nam
Bộ.

Phân loại khoa học (Scientific classification):
Bộ: hoa môi ( Lamiales),
Họ: hoa môi/bạc hà ( Lamiaceae),
Chi: cỏ Thạch (Mesona),
Loài: Mesona chinensis.
Chi cỏ Thạch (Mesona) là một chi thực vật thân thảo thuộc họ bạc hà.
Cây Thạch đen (Mesona chinensis Benth) là loài thực vật thân thảo thấp,
có nhựa kết Thạch trong nước được dùng để làm thức uống giải khát. Ở Trung
Quốc, tiếng Quan Thoại gọi là “xiancao” (tiên thảo), người Mân Cao ở Đài
Loan gọi là “sian-chháu”, người Quảng Đông gọi là “leung fan cao” (lương
phấn thảo). Người Việt Nam gọi là “sương sáo”.
2.1.2. Đặc điểm hình thái
Cây Thạch đen có đặc điểm hình thái như sau:
- Thân:


4

Cây Thạch đen là loại cây họ hòa thảo, thân có bốn cạnh, hình đứng
mềm, bên ngồi thân có phủ một lớp lơng thơ và rậm. Cây có chiều dài trung
bình từ 40 – 60 cm, tùy điều kiện chăm sóc và thổ nhưỡng có thể dài tới 1 m.
Cây Thạch đen có khả năng phân nhánh nhiều từ gốc, nhánh tỏa ra phủ kín trên
mặt đất giống như cây bạc hà.
- Chồi và lá:
Lá cây Thạch đen mọc ra từ các mấu, chồi mọc ra từ nách lá. Lá Thạch
đen thuộc loại lá đơn, mọc đối, dày, màu xanh nhạt, hình trứng hoặc trứng
thn, thon hẹp ở gốc, nhọn ở chóp. Lá dài từ 3 - 6 cm, rộng 1 - 2 cm, cuống lá
dài 1 - 2 cm. Hai mặt lá đều có phủ một lớp lơng mỏng, mép lá có hình răng
cưa.
- Hoa và quả:

Hoa mọc thành cụm dày đặc ở đầu cành, khá dày đặc vào lúc hoa nở rộ,
cuống hoa có thể dài tới 10 - 12 cm, có lơng. Đài hoa có lơng, 3 răng ở môi
trên; tràng trắng hay hồng nhạt, môi trên 3 thùy, mơi dưới to; nhị 2, thị dài, chỉ
nhị tím. Quả của cây Thạch đen nhỏ, nhẵn, thon dài khoảng 0,7 mm. Cây Thạch
đen ra hoa vào cuối mùa thu, đầu mùa đơng.
- Hệ rễ:
Rễ cây Thạch đen có dạng chùm, rễ tỏa rộng và ăn nông. Rễ của cây
Thạch đen có thể mọc từ gốc, thân khi tiếp xúc trực tiếp với đất ẩm. Do vậy,
khi cây Thạch đen phát triển, thân cây dài có thể có nhiều đốt thân mọc rễ cắm
xuống để hỗ trợ hút chất dinh dưỡng (Trần Thị Hạnh 2010) [5].
2.1.3 Nhóm điều kiện sinh thái
Thạch đen là cây chịu ảnh hưởng lớn của các điều kiện sinh thái, nguyên
sản của cây Thạch đen là vùng khí hậu nhiệt đới. Nghiên cứu điều kiện sinh
thái của cây Thạch đen là đề cập đến các điều kiện sống thích hợp nhất về các
mặt như khí hậu, đất đai… của cây Thạch. Nắm vững những yêu cầu sinh thái


5

của cây Thạch thì sẽ giúp nó sinh trưởng, phát triển tốt. Sau đây ta xét một số
điều kiện sinh thái chủ yếu:
- Đất đai và địa hình
Thạch đen là cây không yêu cầu khắt khe về đất. Tuy nhiên để cây Thạch
đen sinh trưởng, phát triển tốt, có khả năng cho năng suất cao và ổn định thì
Thạch đen nên được trồng ở những nơi đất tốt. Đất trồng Thạch đen tốt phải
đạt yêu cầu đất xốp, đất cát, có tầng đất dày, khơng lẫn đá, nhiều mùn, gần
nguồn nước tưới, có khả năng thốt nước tốt (khơng úng, lầy) và có độ dốc
thoải. Từ những yêu cầu đó ta thấy ở nước ta có nhiều vùng có đất đai thích
hợp với cây Thạch đen, đặc biệt là vùng núi phía Bắc.
Đất trước khi trồng phải được cày bừa kỹ, làm sạch cỏ dại. Đối với đất

nương rẫy, đất đồi sau khi cày bừa kỹ, làm sạch cỏ dại thì tiến hành làm hốc
theo đường đồng mức (đường hình vành nón). Đối với đất bằng, đất ruộng thì
tiến hành làm rãnh thoát nước xung quanh khu đất, lên luống rộng 1 - 1,5 m,
cao 15 - 20 cm. Làm rãnh ngang luống có kích thước rộng 5 - 7 cm, sâu 7 - 10
cm hoặc bổ hốc trồng có kích thước dài 15 cm, rộng 5 - 10 cm, sâu 7 - 10 cm.
Về thành phần cơ giới, Thạch đen ưa các loại đất từ pha cát đến đất đồi,
độ mùn cao. Thạch đen được trồng trên những loại đất có thành phần cơ giới
nhẹ sản phẩm Thạch có màu đen đẹp, hương thơm tự nhiên, vị mát. Muốn
Thạch đen có chất lượng cao và hương vị đặc biệt thì Thạch đen phù hợp trồng
ở độ cao nhất định, thông thường Thạch đen chỉ phù hợp với đất rẫy có độ dốc
< 250 . Cây ưa đất dốc nhẹ, đất ven suối ẩm thuộc loại đất thịt pha cát màu xám
hoặc xám vàng có tầng sâu dày, khơng lẫn đá. Trồng Thạch đen trên đất ruộng
cây phát triển tốt, cho năng suất cao. Tuy nhiên về chất lượng Thạch, vị ngọt,
mát và hàm lượng chất tan trong cây Thạch đen thấp hơn so với trồng trên đất
rẫy, có độ dốc phù hợp.
- Điều kiện khí hậu


6

Các điều kiện khí hậu có ảnh hưởng lớn nhất đến sự sinh trưởng và phát
triển của cây Thạch đen là nhiệt độ, ẩm độ. Cây Thạch đen phát triển tốt ở nhiệt
độ từ 200 - 250C, lượng mưa bình qn từ 1.500 - 2.000 mm, độ ẩm khơng khí
là 80 - 85%, độ ẩm đất là từ 70 - 80%.
Ánh sáng cũng là nhân tố ảnh hưởng tới quá trình sản xuất Thạch đen,
cây Thạch đen là cây ưa sáng. Cũng như các thực vật khác, khơng khí rất cần
đối với đời sống cây Thạch đen, chỉ cần một sự thay đổi nhỏ về hàm lượng CO2
cũng có ảnh hưởng tới sự quang hợp của cây Thạch. Sự lưu thơng khơng khí,
gió nhẹ và có mưa rất có lợi cho sự sinh trưởng của cây Thạch.
Như vậy, điều kiện sinh thái có ảnh hưởng lớn tới sự phát triển của cây

Thạch đen, tới năng suất và chất lượng Thạch đen. Do đó, cần nắm bắt được
các nhân tố đó để có những giải pháp cho cây Thạch đen phát triển tốt, cho
năng suất và chất lượng cao hơn (Mã Văn Quyết 2017) [10].
2.1.4. Nhóm nhân tố kỹ thuật
- Giống
Việc lựa chọn giống đối với cây Thạch đen là việc quan trọng trong q
trình sản xuất cây Thạch đen. Có giống khỏe và sạch bệnh có thể tạo điều kiện
cho cây sinh trưởng, phát triển mạnh và giảm bớt chi phí đầu tư chăm sóc và
phịng trừ dịch bệnh. Do vậy, việc nghiên cứu các biện pháp giữ và tạo nguồn
giống cho sản xuất đối với cây Thạch đen là rất cần thiết. Thạch đen chỉ được
nhân giống bằng vô tính, nguồn giống chủ yếu bằng gốc thân của vụ trước.
- Phòng trừ cỏ dại cho cây Thạch đen:
Cây Thạch đen là cây thân mềm, cây lớn sẽ lan ra khắp bề mặt luống. Do
vậy việc hạn chế cỏ dại để cây có thể tạo ra các rễ phụ tại thân, cành hỗ trợ quá
trình hấp thụ dinh dưỡng. Sử dụng các biện pháp như chăm sóc tốt tạo điều kiện
cho cây Thạch đen nhanh phủ kín mặt đất vừa chống xói mịn vừa hạn chế tốt


7

cỏ dại, vừa có tác dụng giữ ẩm và hạn chế cỏ bằng việc phủ rơm hoặc nilon khi
trồng có hiệu quả cao, không tốn nhiều thời gian làm cỏ.
- Tưới nước:
Tiến hành tưới nước cho Thạch đen khi khô hạn để thúc đẩy sinh trưởng
và phát triển của cây Thạch đen tạo năng suất và chất lượng Thạch đều tăng.
Đối với cây Thạch đen có thể trồng xen canh trên cùng một diện tích đất với
cây ăn trái như cam, qt, nhãn, nho, xồi.... Trồng xen canh dưới bóng tán cây
giúp cân bằng độ ẩm, kéo dài thời gian tưới nước của Thạch đen. Cây Thạch
đen yêu cầu luôn đảm bảo đủ ẩm cho ruộng, cây khơng thích hợp với điều kiện
ngập úng hay khơ hạn.

- Bón phân:
Là biện pháp kỹ thuật cần thiết để nâng cao năng suất và chất lượng
Thạch đen. Cây Thạch đen có khả năng hút dinh dưỡng liên tục trong suốt quá
trình sinh trưởng sinh dưỡng và sinh trưởng sinh thực. Nó có khả năng thích
ứng với điều kiện dinh dưỡng rất rộng, có thể sống ở những nơi đất màu mỡ song
cũng có thể sống ở những nơi cằn cỗi, nghèo kiệt dinh dưỡng mà vẫn cho năng
suất nhất định.
Lượng phân bón cho 1ha: Phân chuồng: 6 - 8 tấn/ha, phân đạm ure 75
kg, phân supe lân 200kg, phân kali 100kg hoặc sử dụng NPK 5 - 10 - 3: 350
- 450kg.
- Phòng trừ sâu bệnh
Tùy theo từng loại sâu, bệnh mà ta sử dụng các loại thuốc khác nhau.
Với sâu ăn lá: Thăm đồng thường xuyên và phát hiện sớm, khi mật độ
cịn thấp thì kết hợp lúc làm cỏ dùng tay bắt diệt sâu. Khi sâu ở mật độ cao thì
dùng các loại thuốc sau để diệt trừ: Padan 95SP, Ofatox 400EC, Trebon
10EC,... Pha thuốc đúng nồng độ, phun đều trên mặt lá.


8

Với sâu cuốn lá: Thăm đồng thường xuyên và phát hiện sớm, khi mật độ
cịn thấp thì kết hợp lúc làm cỏ dùng tay bắt diệt sâu. Khi sâu ở mật độ cao thì
dùng các loại thuốc sau để diệt trừ: Padan 95SP, Sharpa 25EC, Trebon 10EC,..
Pha thuốc đúng nồng độ, phun đều trên mặt lá.
Với bệnh thối cổ rễ: Sử dụng cây giống khỏe mạnh, sạch sâu bệnh, khơng
bón nhiều phân đạm, bón phân cân đối, luân canh hợp lý với cây lúa nước.
Dùng các loại thuốc sau để trừ bệnh như: Copper Zinc, Validan 5DD, Topan
70WP,...
Với bệnh sương mai: Phun ngừa hay phun sớm khi bệnh chớm phát bằng
các loại thuốc như: Zinancol, Copper zinc,... ở nồng độ 0,2%.

Với bệnh phấn trắng: Dùng các loại thuốc có gốc lưu huỳnh như Anvil
5SC, Zineb 80%,...
Khoa học kỹ thuật ngày càng phát triển nên đã có các cơng trình nghiên
cứu về các loại sâu bệnh hại trên các loại cây họ hịa thảo trong đó có cây Thạch
đen, từ đó kèm theo các biện pháp phịng trừ hiệu quả. Có thể phịng trừ bằng
thuốc hóa học hay các biện pháp sinh học khác nhằm tạo điều kiện cho cây
Thạch đen phát triển tốt (Mã Văn Quyết 2017) [10].
- Thu hoạch, bảo quản và chế biến Thạch đen:
Cây Thạch đen có thời gian sinh trưởng ngắn (trong vòng 4 tháng), nên
mỗi năm, người dân có thể làm 2 vụ Thạch đen và tiếp tục làm thêm một vụ
lúa. Cắt xong một đợt, cây Thạch đen lại đâm chồi và phát triển tiếp, lại thêm
ít bị sâu bệnh tấn cơng nên chỉ tốn tiền mua giống lần đầu.
Nếu được chăm sóc và bón phân tốt thì một năm có thể thu hoạch được
hai lần vào tháng 6 và tháng 10. Thu hoạch khi cây xuất hiện nụ hoa ở ngọn là
năng suất cao nhất. Cần cắt sát gốc, thân và lá thu về rải đều, phơi nắng nhẹ
một ngày sau đó đánh đống lại 1 - 2 ngày mới đem ra phơi tiếp. Khoảng 2 - 3
ngày phơi là khô. Nếu ruộng khơng bón phân để phát triển tự nhiên, thì mỗi


9

năm chỉ thu một lần vào tháng 10 - 11. Thường 10kg thân lá Thạch tươi thì
được 1kg khơ (Nguyễn Ngọc Bách 2009) [2].
Bảo quản ở những nơi khô ráo và thống mát để tránh hiện tượng thối
mốc. Sau đó có thể tiến hành chế biến, Thạch đen hiện nay vẫn chủ yếu được
chế biến dưới dạng đóng Thạch khơ thô sơ để dễ vận chuyển. Vấn đề xây dựng
nhà máy chế biến sản phẩm Thạch ngay tại địa phương là điều cần được quan
tâm. Để chế biến Thạch ăn, chủ yếu người dân chế biến theo phương pháp nấu
thủ công nên số lượng là hạn chế, chỉ phục vụ được nhu cầu tiêu dùng hàng
ngày tại địa phương (Mã Vĩnh Quyết 2017) [10].

2.1.5. Thành phần các chất trong cây Thạch đen
Thạch đen có tổng hàm lượng polyphenol, tổng hàm lượng tanin và
pectin chiếm trên 50%. Tanin và phenolic là nhóm chất quan trọng quyết định
chất lượng Thạch đen. Tanin có tính chất của vitamin P và làm tăng đáng kể
tính dãn nở của mạch máu. Tanin Thạch cịn có tác dụng như chất chống oxy
hóa, bảo vệ vitamin C, giảm cholesterol trong máu (Hoàng Thị Hà 2010) [4].
Cây Thạch đen bao gồm 17 axit amin, hàm lượng axit amin dao động từ
4,75% đến 13,65% (Su Hailan và cs 2011) [17].
Thạch đen chiết xuất có hàm lượng cao các hợp chất polyphenolic
(Zhang GF và cs 2012) [21].
Được biết trong thân, lá cây Thạch đen có chất pectin tạo gel, khi bột của
thân, lá khô ngâm vào nước chất gel trương nước tạo thành một khối Thạch
màu đen.
2.2. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen
2.2.1. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen trên thế giới
Cây Thạch đen có tên khoa học Mesona chinensis Benth (Chinese
Mesona) là cây trồng nông nghiệp có hiệu quả kinh tế cao, được sử dụng rộng
rãi ở Đông Nam Á và Trung Quốc như là một thức uống thảo dược


10

(Sirichai Adisakwattana và cs 2014) [16]. Thạch đen là thực phẩm lý tưởng có
nguồn gốc tự nhiên, an tồn và tốt cho sức khỏe về cả mặt dinh dưỡng và làm
dược phẩm (Zhao Zhi-guo và cs 2011) [23]. Cây Thạch đen giàu flavones,
polysaccharides, polyphenols, pigments, và amino acids khiến nó trở nên hữu
ích để làm nguyên liệu cho thuốc thảo dược, thực phẩm tốt cho sức khỏe, thức
uống thảo dược và thuốc bổ hàng ngày. Nghiên cứu chỉ ra rằng loại thực phẩm
này là một nguồn giàu chất chống glycat hóa tự nhiên giúp phịng ngừa biến
chứng tăng đường huyết ở bệnh tiểu đường. Trong y học hiện đại, Thạch đen

được sử dụng để chữa các bệnh say nắng, tiểu đường, cao huyết áp và viêm
thận cấp.
Các nước như Trung Quốc, Thái Lan, Malaisia đã sử dụng Thạch đen để
chế biến các sản phẩm Thạch đóng hộp/vỉ như Thạch dừa, Thạch rau câu, chè ăn
liền. Do đặc thù dễ chế biến thành các dạng sản phẩm với mùi vị khác nhau, do
pha trộn với các loại hương liệu, dễ sử dụng nên các dạng sản phẩm Thạch đã và
đang thu hút sự quan tâm của người tiêu dùng (Hoàng Thị Hà 2010) [4].
Tuy nhiên cho đến nay, có rất ít các cơng trình nghiên cứu về cây Thạch
đen, một số ít cơng trình được cơng bố ở Trung Quốc như tác giả Liu Jin Fu và
cs (2000) [23] khi nghiên cứu trồng Thạch đen cho thấy cây Thạch đen được
trồng kết hợp trong hệ thống nông, lâm kết hợp (bao gồm cây Linh Sam, Trấu
Trơn (Aleuritesfordii) thì Thạch đen đem lại hiệu quả kinh tế cao nhất so với
các mô hình nơng, lâm kết hợp khác ở phía Nam Trung Quốc.
Đặc điểm cây trồng, thành phần hóa học, dược lực, kĩ thuật trồng trọt,
nghiên cứu nuôi cấy mô cây Thạch đen đã được các tác giả Trung Quốc (Zhao
Zhi-guo và cs 2011) [23] mô tả trong báo cáo nghiên cứu của họ.
Jin Zhenliang (2012) [14] chỉ ra các phương pháp canh tác Thạch đen
cho năng suất cao bao gồm: cày bừa chuẩn bị đất, lên luống rộng 1,5 - 1,8 m;
phun topsin để vệ sinh đồng ruộng và tưới một lượng vừa đủ nước phân chuồng


11

pha lỗng; sử dụng phân bón hữu cơ hoai mục, phân hỗn hợp và phân lân để
bón lót; bón lót trước khi bừa; lên luống theo độ rộng của luống và san phẳng
mặt luống; che phủ mặt luống sau trồng; cắt ngọn khỏe dài khoảng 30 cm, sau
đó cắt thành các đoạn dài khoảng 10 cm, có 4 - 5 đốt; cắm hom vào luống đã
chuẩn bị sẵn theo khoảng cách cây 3 - 5 cm, 6 - 8 cm; tưới đẫm.
Các thí nghiệm đồng ruộng đã được tiến hành để xác định ảnh hưởng của
các phương pháp canh tác khác nhau vào mùa đông, như không che phủ, che

phủ rơm rạ và lớp màng nhựa đối với sự phát triển của cây Thạch đen. Kết quả
cho thấy việc che phủ rơm rạ làm tăng đáng kể chiều cao cây, trọng lượng thân
tươi, trọng lượng tươi trên mặt đất và tỷ lệ thân/lá tương ứng 19,5%, 26,1%,
15% và 16,8%. Màng nhựa làm tăng đáng kể chiều cao cây, chiều dài lá trên
cây, chiều rộng lá trên cây, trọng lượng tươi, trọng lượng lá tươi và trọng lượng
tươi trên mặt đất tương ứng là 52,4%, 46,7%, 43,8%, 42,2%, 42,8% và 42,6%.
Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra rằng sự phát triển của Thạch đen khi sử dụng lớp
màng nhựa nhanh hơn so với che phủ bằng rơm rạ rất nhiều. Do đó, màng nhựa
đã được coi là một phương pháp hiệu quả trong mùa đông cho cây Thạch đen
(Yin Xiao Hong và cs 2010) [19].
Các tác giả Su Hai-lan, Chen Jing-ying và HuangYing-zhen (2010) [18]
nghiên cứu mối liên hệ giữa đặc điểm nông học và năng suất của cây Thạch
đen. Kết quả chỉ ra rằng chiều dài thân, chiều cao cây, đường kính thân và chiều
dài lóng ảnh hưởng có ý nghĩa tới năng suất của cây. Cả chiều dài thân và chiều
cao cây có ảnh hưởng lớn đến năng suất, trong đó chiều dài thân là đặc điểm
có ảnh hưởng lớn nhất.
Nghiên cứu xác định thời điểm tối ưu để thu hoạch cây Thạch đen dựa
trên hàm lượng của polysaccharide và flavonoids đã được thực hiện bởi một số
nhà nghiên cứu Trung Quốc. Sự thay đổi thành phần hóa học và năng suất của
Thạch đen chỉ ra rằng thời gian tốt nhất để thu hoạch là trong khoảng 10 ngày


12

cuối của tháng 8 khi mà hàm lượng polysaccharide content đạt 1,96%,
flavonoids 13,83% và năng suất 240 gram/cây (Huang Ying-zhen và cs 2013)
[13]. Trong một nghiên cứu khác nhằm xác định ảnh hưởng của thời gian thu
hoạch đến chất lượng Thạch đen thực hiện bởi các tác giả Zhang Huaifen và cs
(2012) [22]. Kết quả chỉ ra rằng thời điểm thu hoạch tốt nhất là từ 12h trưa đến
17h chiều trong tháng 9 và tháng 10, thời điểm tốt nhất là lúc 16h chiều.

Ngoài ra, tác giả Zhang GF và cs (2012) [21] đã phân tích đặc điểm của
18 giống Thạch đen trồng ở Trung Quốc để cung cấp thông tin hữu ích cho việc
phân loại, mơ tả và nhân giống.
Công nghệ sản xuất các sản phẩm từ cây Thạch đen của Trung Quốc rất
phát triển và đa dạng. Các sản phẩm sản xuất ra có mặt ở hầu hết các nước châu
Á. Người dân Trung Quốc thường sử dụng Thạch đen dưới dạng sản phẩm dạng
bột đóng gói, khi sử dụng pha với nước, đun sôi lên, thêm đường và hương liệu
rồi đổ ra khn định hình. Sản phẩm này đã xuất hiện trên thị trường Việt Nam
và được người dân ta quen dùng vì sự tiện dụng của nó cũng như thời hạn bảo
quản lâu.
Trong các dây chuyền chế biến Thạch cơng nghiệp, các thiết bị chính
thường có các thông số kỹ thuật sau:
+ Thiết bị nấu: dung tích tuỳ theo cơng suất dây chuyền. Nhiệt độ nấu 90
- 950C, tốc độ cánh khuấy 30 - 120 v/ph.
+ Thiết bị lọc: Thường dùng máy lọc hai cấp để đảm bảo và nâng cao
chất lượng.
+ Thiết trộn phụ gia, hương liệu: Trộn theo mẻ, khối lượng mỗi mẻ
tuỳ thuộc vào công suất dây chuyền. Thời gian trộn điều chỉnh theo yêu cầu
chất lượng.


13

2.2.2. Tình hình nghiên cứu về cây Thạch đen ở Việt Nam
Hiện nay, ở các tỉnh miền núi phía Bắc Thạch đen được trồng nhiều ở
huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng; huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn; huyện
Na Rì, tỉnh Bắc Kạn và được coi là cây xóa đói giảm nghèo cho đồng bào
các dân tộc ở vùng này. Bởi Thạch đen là loại cây dễ trồng, không mất nhiều
công chăm sóc, ít bị sâu bệnh và cho năng suất cao. Trung bình 1ha cây
Thạch đen sẽ cho thu hoạch hơn 40 tạ, với giá bán dao động từ 25.000-30.000

đồng/1kg như hiện nay thì đây cũng là cây trồng mang lại thu nhập khá cho
người nơng dân.
Năm 2013, diện tích Thạch đen ở huyện Thạch An, tỉnh Cao Bằng chỉ
có 172 ha, đến năm 2014 tăng 284 ha. Hiện nay, diện tích trồng Thạch đen ở
Thạch An đã tăng lên 335 ha (Phương Oanh 2015) [9]. Tại huyện Tràng Định,
tỉnh Lạng Sơn từ năm 2010 đến nay, diện tích trồng cây Thạch đen hàng năm
tại huyện ln được duy trì ổn định từ 1.500 - 2.000 ha, năng suất bình quân từ
5,8 - 6 tấn/ha, sản lượng bình quân 8.700 - 12.000 tấn (Nguyên Khê 2009) [6].
Năm 2016, toàn huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn trồng được gần 140 ha cây Thạch
đen, đạt trên 279% kế hoạch (Trung Dương 2016) [3].
Mặc dù được coi là cây trồng xố đói, giảm nghèo nhưng thực tế Thạch
đen chưa bao giờ được quy hoạch vùng trồng và có những nghiên cứu một cách
khoa học, kết hợp với chế biến sau thu hoạch, liên kết tìm đầu ra ổn định cho
nơng dân để cây trồng này phát triển bền vững (Thuận Thắng 2016) [11].
Nghiên cứu trồng cây Thạch đen bằng các đoạn thân khác nhau có cơng
trình của tác giả Bùi Văn Thanh và cs (2009) [12] cho thấy có thể trồng Thạch
đen bằng gốc, thân, ngọn hoặc chồi đều có tỷ lệ sống cao > 90%.
Khi nghiên cứu hàm lượng chất tan trong Thạch đen tại tỉnh Lạng Sơn,
tác giả Lưu Đàm Ngọc Anh và cs (2009) [1] cho thấy thời điểm trồng trồng
Thạch đen có thể từ tháng 12 năm trước đến tháng 3 năm sau, nhưng thích hợp


14

nhất nên trồng cây Thạch đen vào khoảng thời gian từ tháng 1 đến tháng 2 hàng
năm. Vào thời gian này nguyên liệu sẽ có hàm lượng chất tan cao.
Tổ hợp phân bón (g/m2) 10 N : 10 P205 : 0 K20 cho hàm lượng chất tan
cao nhất (cả cây: 26,8%, thân: 24,0%, lá: 28,8%) so với các công thức khác.
Thạch đen trồng ở trên nương luôn cho hàm lượng chất tan cao hơn trồng ở
ruộng (Lưu Đàm Ngọc Anh và cs -2009) [1].

Cho đến nay, nghiên cứu về cây Thạch đen cịn rất ít, chưa gắn kết giữa
nghiên cứu quy trình thâm canh phát triển sản xuất kết hợp với chế biến bảo
quản và chế biến Thạch đen phục vụ sản xuất hàng hóa.
Các vùng nơng thơn là những nơi phát triển cây Thạch đen nổi tiếng như
Thạch An - Cao Bằng, Tràng Định - Lạng Sơn, Na Rì - Bắc Kạn. Quy trình chế
biến Thạch đen được phổ biến trong sản xuất thủ công như sau:
- Thạch từ cây Thạch đen: Cây Thạch tươi  Phơi khô  Bảo quản 
Rửa sạch  Nấu  Phối trộn  Tạo hình  Sản phẩm.
Cây Thạch sau khi thu hoạch được phơi khơ và phải để ít nhất 1 năm sau
đó mới chế biến. Nếu chế biến ngay sẽ cho tỷ lệ thu hồi thấp. Khi chế biến cây
Thạch được rửa sạch, thêm nước vào nấu kỹ, lọc lấy nước, thêm ít bột sắn hay bột
gạo vào nấu cho sơi lại, để nguội làm Thạch mềm màu đen, để cho mau đông,
người ta thêm nước tro hoặc hàn the.
Để đáp ứng nhu cầu của thị trường, một số cơ sở ở Hà Nội đã đầu tư
nghiên cứu công nghệ và thiết bị để chế biến Thạch đen. Công nghệ vẫn theo
cơng nghệ truyền thống, tuy nhiên có sử dụng một số chất phụ gia mang tính bí
quyết, gia truyền nên cho sản phẩm Thạch có chất lượng cao hơn. Cụ thể Thạch
dai và giòn hơn, để được lâu hơn (khoảng 3 ngày). Thiết bị trong dây chuyền
chủ yếu là các nồi nấu, thùng khuấy và máy bơm. Qua tìm hiểu thấy cứ 60 - 70
kg cây Thạch khô đưa vào chế biến cho 1.500 - 1.600 kg Thạch thành phẩm.
Thời gian nấu là 24 giờ.


15

Thạch chế biến theo cơng nghệ truyền thống thường có chất lượng khơng
cao, khơng đa dạng hố được sản phẩm và đặc biệt không bảo quản được lâu,
chỉ để được 2 - 3 ngày. Đây là nguyên nhân chính hạn chế việc mở rộng sản
xuất, không đưa Thạch đen thành sản phẩm hàng hoá chất lượng cao phục vụ
tiêu dùng trong nước và xuất khẩu.

Vì là nước nơng nghiệp nhiệt đới, do vậy nhu cầu về các đồ giải khát,
trong đó có Thạch ở Việt Nam rất lớn. Để đáp ứng nhu cầu về Thạch, thời gian
qua nhiều đơn vị như Viện Cơ điện Nông nghiệp và Công nghệ sau thu hoạch,
Viện Công nghiệp thực phẩm, v.v.... đã nghiên cứu, đưa ra quy trình và thiết bị
chế biến bột Thạch đen. Quy trình gồm các cơng đoạn:
- Thạch từ cây Thạch đen: Cây Thạch tươi  Phơi khô  Bảo quản 
Rửa sạch  Nấu Lọc, tách bã  Dịch chiết  Bổ sung phụ gia  Cô đặc
 Sấy khơ  Đóng gói  Bảo quản.
Tuy nhiên, quy trình sản xuất mới chỉ dừng lại ở quy mô nhỏ, sản xuất
thủ công, chất lượng không ổn định do chưa có tiêu chuẩn cho nguyên liệu đầu
vào, điều kiện trang thiết bị mới ở điều kiện thủ công, chưa đạt được độ ổn định
trong quy trình sản xuất.


16

PHẦN 3
NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
3.1. Đối tượng và vật liệu nghiên cứu
3.1.1. Đối tượng nghiên cứu
- Cây Thạch đen Cao Bằng
3.1.2. Vật liệu nghiên cứu
- Giống cây Thạch đen và các vật liệu khác phục vụ cho việc nghiên cứu
các nội dung của đề tài.
3.2. Thời gian và địa điểm nghiên cứu
- Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 7 năm 2019 đến tháng 12 năm 2019.
- Địa điểm nghiên cứu: Thí nghiệm được bố trí tại huyện Thạch An- Cao
Bằng.
3.3. Nội dung nghiên cứu
- Nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến sinh trưởng thân, cành,

lá của cây Thạch đen;
- Nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến tình hình sâu bệnh hại
trên cây Thạch đen;
- Nghiên cứu ảnh hưởng của thời điểm trồng đến năng suất và hiệu quả
kinh tế của cây Thạch đen.
3.4. Các phương pháp nghiên cứu
3.4.1. Phương pháp bố trí thí nghiệm
Thí nghiệm gồm 3 cơng thức: (10/7, 25/7 và 10/8). Thí nghiệm được bố
trí theo kiểu khối ngẫu nhiên hồn chỉnh với 3 lần nhắc lại, diện tích ơ thí
nghiệm 30 m2 (6 x 5 m), tổng diện tích 270 m2 khơng tính dải bảo vệ.
Mật độ trồng: 100.000 cây/ha (50 x 20 cm).
Phân bón cho 1 ha: 2 tấn phân HCVS + 35kg N + 32kg P2O5 + 60kg K2O.


17

Quy ra lượng phân thương phẩm bón trên 1 ha là: 2 tấn phân HCVS +
76 kg phân đạm urê + 213 kg phân lân + 100 kg phân kali.
+ Kỹ thuật bón phân:
Bón lót: Tồn bộ 2 tấn phân hữu cơ vi sinh và phân lân.
Bón thúc lần 1: Sau trồng 30 ngày, khi cây Thạch đen bén rễ, hồi xanh
và bắt đầu phân cành; kết hợp xới xáo và làm cỏ cho cây Thạch đen.
Lượng phân bón: 1/2 đạm Urê + 1/2 kaly. Toàn bộ số phân này được bón
vào rãnh giữa 2 hàng Thạch đen. Thường phân được bón sau mưa để giảm cơng
tưới nước.
Nếu khơng có mưa, sau bón phân phải tưới nước. Cũng có thể hòa phân
trong nước và tưới vào giữa 2 hàng Thạch đen.
Bón thúc lần 2: Sau bón thúc đợt 1 khoảng 30 ngày tiến hành bón khi bộ
thân cành cây Thạch đen phủ gần kín mặt đất. Lượng phân bón là số phân cịn
lại. Phương pháp bón thúc như lần 1. Kết hợp xới xáo và làm cỏ cho cây Thạch

đen.
Chăm sóc Thạch đen
Cơng việc làm cỏ, xới xáo thường kết hợp cùng với bón phân cho cây.
Ngồi ra khi trên vườn cỏ mọc nhanh cần tiến hành xới cỏ bổ sung. Với một số
loại đất có kết cấu kém, sau mưa phải tiến hành xới phá váng.
Cây Thạch đen cần ẩm nhưng khơng chịu ngập úng, vì vậy khi tưới nước
chỉ nên tưới vừa đủ, không để nước đọng thành vũng trên vườn. Với các chân
ruộng thấp cần làm mương tiêu thoát nước.
Thu hoạch Thạch đen
Khi cây Thạch đen vươn dài thân, bắt đầu xuất hiện nụ hoa là thời điểm
thu hoạch thạch có chất lượng tốt nhất