Tài liệu Nét đẹp tâm hồn người Việt Làng quê Việt Nam. pptx

Ca dao dân ca - Nét đẹp tâm hồn người Việt

Làng quê Việt Nam ở đâu cũng vậy, ẩn chứa trong nó bao điều gần gũi và thân
thương. Mỗi một miền quê đều có những câu hò, điệu hát rất chung mà lại rất
riêng, mang âm hưởng của từng vùng, miền. Tất cả cùng hòa vào câu thơ, giọng
hát của những làn điệu, tạo thành dòng ca dao dân ca Việt Nam rất đa dạng và
phong phú.

Ca dao dân ca, xét về góc độ tư duy của dân tộc, là tấm gương bức xạ hiện thực
khách quan của mỗi dân tộc với lối sống, điều kiện sống và những phong tục tập
quán riêng. Hình ảnh về thiên nhiên, cuộc sống, về truyền thống dân tộc, quan
hệ xã hội được phạm trù hóa theo những cách khác nhau, bằng những hình
thức ngôn ngữ khác nhau. Nghiên cứu về ca dao dân ca không chỉ cho thấy
những nét đẹp văn hóa của người Việt Nam mà còn làm nổi bật lên tinh thần lạc
quan, yêu đời, yêu người thiết tha. Ca dao dân ca là kết tinh thuần tuý của tinh
thần dân tộc, là nét đẹp trong văn hóa dân gian Việt Nam. Với cội nguồn lịch sử
và chữ viết rất phong phú đa dạng nên ca dao và dân ca có mặt ở Việt Nam từ
rất sớm. Các công trình nghiên cứu về văn hóa dân gian, cũng như các nhà
khoa học có liên quan đã khẳng định một trong những dấu tích của ca dao cách
chúng ta khoảng trên dưới 2.500 năm. Điều này được thể hiện rất rõ qua các
hoa văn trên trống đồng và các hiện vật khảo cổ cùng niên đại. Phân tích các
họa tiết hoa văn trên trống đồng, nhiều người đã tìm thấy ở đây hình ảnh lễ thờ
nữ thần Mặt Trời cũng là nữ thần Nông nghiệp. Trong lễ hội này đã sử dụng các
hình thức âm nhạc, thanh nhạc múa hát và các nhạc khí.


Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn học dân gian, Viện Văn
học phát biểu: "Tất cả các dân tộc trên thế giới suốt mấy nghìn năm chỗ nào
cũng có dân ca và ca dao. Vì thế nói về ca dao dân ca của một dân tộc hay ca
dao dân ca nói chung là vấn đề rất lớn. Nó tồn tại rất lâu, từ hàng ngàn năm
trước và như các nhà khoa học nghiên cứu trước đây, các học giả đã nói ca dao

ra đời khi trong lòng mình có những điều muốn thể hiện ra, muốn nói lên. Những
điều đó được gọi là ca dao".


Câu nói, làn điệu, giọng hát là những đòi hỏi bức thiết nảy sinh trong đời sống xã
hội, qua thời gian, những câu nói hay, những làn điệu hấp dẫn đã được nhân
dân sưu tập và gìn giữ. Cùng xuất phát từ hoàn cảnh thực tế của đời sống xã hội
và trí tuệ của nhân dân đúc kết nên. Qua lời ca, câu hát, ca dao và dân ca Việt
Nam là những câu nói đúc kết những kinh nghiệm sống, những quan niệm về
nhân cách, nhân đức ở mỗi con người. Càng đi sâu vào tìm hiểu ca dao dân ca,
chúng ta sẽ thấy được những nét tài hoa, óc sáng tạo đầy tinh thần thẩm mỹ.
Tuy nhiên ở mỗi loại hình lại có những đặc điểm riêng biệt.


Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn học dân gian, Viện Văn
học phát biểu: "Các cụ ngày xưa có nói bỏ ca đi thì còn lại dao, có nghĩa là ca
dao và dân ca ra đời cùng một lúc. Nhưng cũng không phải tất cả câu hát của
dân ca là ca dao. Đi sâu vào nghiên cứu thì thấy dân ca phát triển rất nhiều, còn
ca dao chỉ có một số chức năng nhất định".

Ca dao dân ca là loại hình văn nghệ truyền miệng, là một hình thức văn hóa dân
gian đã có từ rất lâu. Nó có thể là một câu nói triết lý bao hàm một nội dung giáo
dục của ai đó. Trải qua thời gian, mọi người thấy đúng và nghe theo, thậm chí họ
có thể thêm vào hoặc bớt đi để đúng với từng hoàn cảnh cụ thể. Vì vậy, có thể
nói ca dao dân ca là của quần chúng nhân dân sáng tác nên và họ có thể sáng
tác trong bất cứ hoàn cảnh nào, trong lễ hội, trong lao động sản xuất. Như Giáo
sư Vũ Ngọc Phan đã viết: "Nó xuất hiện trong lao động từ thời cổ xưa và hình
thức thô sơ của nó đã được sửa đổi qua các thế hệ của loài người". Có một câu
ca dao rất ý nghĩa, không chỉ nói lên quan niệm triết lý của người Việt Nam mà
đó còn là một câu nói thể hiện tinh thần đoàn kết, gắn bó với nhau, thể hiện sức

mạnh của tập thể.

"Một cây làm chẳng nên non
Ba cây chụm lại thành hòn núi cao".

Chất trí tuệ, giàu tư tưởng tình cảm trong ca dao dân ca là những nguồn nhựa
sống bổ sung cho văn hóa dân gian thêm phong phú và đậm đà bản sắc. Tuy
cũng là câu nói, giọng điệu cùng với một cái nôi xuất phát nhưng không phải câu
ca dao nào cũng có thể trở thành dân ca và ngược lại, ở mỗi thể loại lại có thêm
những ưu thế bổ sung ứng dụng trong từng hoàn cảnh của thực tế đời sống.
Theo cách hiểu thông thường, ca dao là lời của các bài dân ca đã tước bỏ đi
những tiếng đệm, tiếng láy hoặc ngược lại là những câu thơ có thể bẻ thành
những làn điệu dân ca. Như vậy giữa ca dao và dân ca không có ranh giới rõ
ràng. Ca dao là những câu nói phổ thông trong dân gian. Ca dao người Việt
thường được cấu tạo bằng hai câu lục bát, một thể thơ rất âm điệu tiếng Việt.
Khi có nhiều câu kết thành một đoạn ngắn thì gọi là dân ca, vì vậy ranh giới giữa
ca dao và dân ca là một sợi chỉ rất mỏng manh. Ca dao là lối văn truyền khẩu,
trước tiên là do một người vì xúc cảm mà phát hiện ra, rồi vì lời hay, ý đẹp mà
lan truyền trong dân gian và truyền mãi từ đời này qua đời khác. Tuy ca dao xuất
phát trong giới bình dân nhưng nhiều câu rất nên thơ và ý nghĩa đậm đà, dễ xúc
cảm người nghe nên được nhiều người để tâm sưu tầm.


"Có cha, có mẹ có hơn
Không cha, không mẹ như đàn không dây.
Mẹ cha như nước, như mây,
Làm con phải ở cho tầy lòng con".

Câu thơ không chỉ nói về công đức sinh thành, giáo dưỡng của cha mẹ mà còn
khuyên nhủ, răn dạy mọi người phải ăn ở sao cho đúng đạo làm con. Âu đó

cũng là triết lý, quan điểm sống của mỗi con người chúng ta. Hoặc đó cũng có
thể là những câu nói khuyên răn về quan hệ giữa anh em, bạn bè.

"Anh em như chân, như tay
Như chim liền cánh, như cây liền cành".

Hoặc là những câu ngợi ca tình yêu lao động, trân trọng những giá trị của sự lao
động.

"Ai ơi bưng bát cơm đầy,
Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần".

Chính vì khả năng dễ nói, dễ tiếp thu, ca dao đã đi vào đời sống của nhân dân
một cách rất tự nhiên và trong mọi hoàn cảnh.

Trong mỗi chúng ta ai cũng có một miền quê, quê hương là cánh đồng lúa thơm
ngát, luỹ tre xanh trải dài dọc bờ đê, là những hình ảnh thân thương nhất đối với
cuộc sống mỗi con người. Hai tiếng quê hương nghe gần gũi và thân thương, đó
là nơi chôn nhau cắt rốn, nơi đã nuôi dưỡng ta trưởng thành. Qua ca dao dân ca
những hình ảnh của miền quê như trở nên gần gũi hơn, lung linh hơn nhờ
những ca từ đầy hình ảnh. Khi nói đến dân ca, chúng ta không thể quên những
lời ru con thiết tha trìu mến, qua tiếng ầu ơ mẹ ru con, những hình ảnh của miền
quê yêu dấu của biển rộng non cao, của gió Lào cát cháy, những người mẹ năm
tháng tảo tần một nắng hai sương nuôi dậy con khôn lớn. Những lời hát ru của
mẹ đã hòa đồng với tâm hồn trẻ thơ, vừa đằm thắm nhẹ nhàng nhưng cũng
không kém phần trầm tư sâu lắng. Trong câu hát của mẹ có ánh trăng soi rọi
như đưa con vào giấc ngủ êm đềm, có áng mây trôi bồng bềnh trên đỉnh núi, có
dòng sông bên lở bên bồi, có mặt biển long lanh ánh bạc và những con thuyền
thấp thoáng ngoài khơi xa. Nghe lời ru của mẹ, trẻ thơ như được tiếp thêm
nguồn dự trữ lớn lao về lòng yêu quê hương, đất nước, chắp cánh cho tuổi thơ

của con thêm vững bước và sáng ngời niềm tin.

Lấy nguồn cảm hứng từ thực tế cuộc sống, ca dao dân ca được sáng tạo nên,
đó là lời ăn, tiếng nói của ông cha ta tích lũy từ ngàn đời. Đó là những câu nói
đúc kết từ những kinh nghiệm sản xuất răn dậy con cháu, bao hàm những nội
dung mang ý nghĩa triết lý dậy bảo rất sâu sa. Đó là những câu hát được truyền
tải bằng âm thanh giọng điệu ngôn ngữ với nội dung nghệ thuật phong phú, đa
dạng, đậm đà bản sắc dân tộc. Giống như đại thi hào Macxingocki đã nhận định:
"con người không thể sống mà không vui sướng được. Họ phải biết cười đùa, họ
sáng tạo nên những bài hát vui tươi, họ thích nhẩy múa". Bởi vậy, ca dao dân ca
là sản phẩm văn hoá tinh thần và cần thiết đối với mỗi dân tộc, con người.

Trong câu hát ru của người mẹ Thanh Hoá, câu ca dao: "Gừng cay muối mặn
xin đừng quên nhau" như một lời nhắn nhủ của người mẹ với đứa con thơ về
tình nghĩa đạo lý ở đời, phải ăn ở thuỷ chung trước sau như một, đầy ắp tình
thương và tình người. Từ thực tế cuộc sống những câu hát dân gian, những lối
nói chân thành chất phác nhưng cũng không kém phần triết lý sâu sẵc, thực tế là
những cái hay, cái tinh tuý của dân tộc được kết tinh từ cuộc sống hàng ngày.
Trong ứng xử giao tiếp ông cha ta đã có vô vàn những câu nói đúc kết về những
lối nói, những hành vi ứng xử khéo léo, lịch sự và duyên dáng.


Phó Giáo sư, Phó Tiến sỹ Mai Ngọc Chừ, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn
Quốc gia phát biểu: "Trước hết tôi xin nói về lời chào, người Việt Nam rất coi
trọng lời chào. Người ta thường nói:"Tiếng chào cao hơn mâm cỗ". Trong ca dao
thì tiếng chào không chỉ nói lên phép lịch sự của con người Việt Nam mà tiếng
chào còn là cái cớ để những đôi trai gái làm quen với nhau, đó là những lời chào
bắt duyên trong văn học dân gian. Ví dụ:

"Gặp nhau ăn một miếng trầu

Mai ra đường cái gặp nhau ta chào"
Hoặc: "Đôi ta như đá với dao,
Năng liếc thì sắc, năng chào thì quen".

Nhưng năng chào cũng chưa đủ, chào phải đúng lúc, đúng chỗ:

"Gặp nhau đường vắng thì chào
Gặp nhau giữa chợ lao xao xin đừng".

Câu thơ, giọng hát với cái đích là phục vụ nhân sinh. Con người luôn có hoài
bão vươn tới cái hay, cái đẹp, cái thanh tao của cuộc sống là chân, thiện, mỹ,
cho nên ca dao dân ca không chỉ là những bài hát ngắn dài, vần, vè về câu chữ,
nhịp điệu trầm bổng du dương để quên nguôi cảnh buồn tẻ, trống trải mà thực tế
nội dung ý nghĩa còn mang tính nhân văn sâu sắc.

"Công cha như núi Thái Sơn,
Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra
Một lòng thờ mẹ, kính cha
Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con".

Bên cạnh ý nghĩa là công nuôi dưỡng, sinh thành như trời bể của cha mẹ, câu
ca dao này còn được hiểu rộng ra với những nét nghĩa rất phong phú.


Phó Giáo sư, Tiến sỹ Đặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn học dân gian, Viện Văn
học phát biểu: "Để hiểu câu ca dao như thế nó vừa lớn, vừa rộng, vừa có tính
dân tộc, bởi vì núi được công nhận là cao, rộng, công cha đối với con là không
phải bàn. Mình có đặc điểm khác các nước là làm nông nghiệp, việc bám vào
quê hương, đất tổ, bám vào đất, nước là truyền thống của người Việt Nam.
Người Việt Nam luôn bám vào quê hương và trong quê hương đó là do cha mẹ

mình, tổ tiên mình sáng tạo ra, do vậy tấm lòng của mình phải hướng về cha mẹ,
không thể xa rời được. Nghĩa đấy cũng như nước trong nguồn, chảy mãi. Công
cha, nghĩa mẹ để lại mãi mãi cho mình, con cháu. Tình cảm con người đối với
cha mẹ đều được công nhận trên thế giới, nhưng ở Việt Nam có đặc điểm riêng
là làm lúa nước, phải bám đất, bám làng nên tình làng nghĩa nước, tình cha,
nghĩa mẹ luôn đi với nhau rất trọn vẹn. Từ tình cha mẹ rồi mới đến tình làng
nghĩa nước, tình yêu tổ quốc, 3 cái đó quyện chặt với nhau. Vì vậy công cha như
núi Thái Sơn có thể hiểu là cha cụ thể nhưng cũng có thể là cha Tổ quốc, mẹ
cũng thế, có thể hiểu là đất nước. Vì vậy đất nước mình cũng là cha mẹ mình, tổ
tiên mình. Tổ tiên, đất nước, cha mẹ, tất cả hòa làm một trong câu ca dao đó".

Ca dao dân ca là sản phẩm được sáng tạo bởi quần chúng nhân dân, nội dung
mang tính chất chung cũng lại rất riêng, gần gũi với tập quán sinh hoạt của con
người. Ngay từ thủa lọt lòng, ca dao dân ca đã giành cho trẻ những bài hát đơn
sơ, mộc mạc nhưng du dương, ngọt ngào để đưa trẻ vào giấc ngủ êm đềm.
Chuyển sang tuổi ấu thơ, các em lại được cất lên nhưng bài hát đồng dao để vui
chơi giải trí, luyện cho trẻ quen với tiếng nói, tiếp cận với thiên nhiên, tìm hiểu
những vấn đề xã hội nảy sinh trong đời sống hàng ngày. Khi trưởng thành, trai
gái lại tụ họp nhau lại thi hát đố, hát giao duyên và các bài hát vui chơi trong đời
sống. Đó là những tập tục rất phong phú, làm nảy nở thêm tinh thần lạc quan,
yêu đời, yêu người thiết tha.

Với nội dung truyền tải rất đa dạng và phong phú đời sống xã hội cho nên ở mỗi
chủ đề, mỗi một lĩnh vực chúng ta có thể thấy vô vàn những câu nói, lối nói rất
mộc mạc, dễ hiểu. Nhà văn Nguyễn Đình Thi đã nhận xét rằng: ca dao Việt Nam
bắt nguồn từ tinh thần ham sống, ham đấu tranh, vui vẻ, tế nhị, có duyên nhưng
cũng không kém phần dồi dào tình cảm, mạnh mẽ sức lực, nảy nở tự do để đón
ánh sáng trời hòa hợp với cỏ cây, hoa lá. Nó như một nguồn nhựa sống để nuôi
dưỡng tâm hồn trẻ thơ, chắp cánh cho thế hệ tương lai những hoài bão lớn lao
về cuộc sống, thiên nhiên và con người. Như vậy có thể nói ca dao và dân ca

Việt Nam là kho tàng văn hóa, tri thức dân gian, phản ánh những phong tục, tạp
quán, tâm tư nguyện vọng của con người Việt Nam, tạo thành một hệ thống hình
ảnh thiên nhiên, con người và lao động cùng hoà quyện vào nhau, tạo dựng nên
cách nghĩ, cách cảm về cuộc sống, thiên nhiên và con người rất Việt Nam.