Bài giảng sinh học tế bào

Bài 1: Nhұp môn sinh hӑc phân tӱ _ tұp 1
Bài 2: Màng sinh chҩt _ tұp 1
Bài 3: Vұn chuyӇn vұt chҩt qua màng _ tұp 1
Bài 4: Tiêu thӇ và Peroxisomes _ tұp 2
Bài 5: Lѭӟi nӝi sinh chҩt và Golgi_ tұp 2
Bài 6: Ty thӇ _ tұp 2
Bài 7: Nhân tӃ bào ӣ gian kǤ _ tұp 3
Bài 8: Bӝ xѭѫng tӃ bào _ tұp 3
Bài 9: Sӵ phân bào _ tұp 3

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


NHҰP MÔN SINH HӐC Tӂ BÀO - PHÂN TӰ
1. Lӏch sӱ - Phѭѫng pháp nghiên cӭu
- Kính hiӇn vi quang hӑc - Kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ
- Phѭѫng pháp phân tách & tái lҳp ráp
- Phѭѫng pháp tái tә hӧp ADN
2. Ðӕi tѭӧng - Mөc tiêu môn hӑc
- Ĉӏnh nghƭa tӃ bào
- Hӑc thuyӃt tӃ bào
- Các thuӝc tính cӫa tӃ bào
- Ðӕi tѭӧng
- Mөc tiêu
3. Các vҩn ÿӅ chung
- ThuyӃt tiӃn hố
- Các dịng vұn ÿӝng:
Vұt chҩt
Năng lѭӧng
Thơng tin

MӨC TIÊU:
1. Nêu ÿ˱ͫc nguyên t̷c cͯa các ph˱˯ng pháp nghiên cͱu t͇ bào.
2. Nêu ÿ˱ͫc ÿ͓nh nghƭa t͇ bào.
3. Nêu ÿ˱ͫc các h͕c thuy͇t t͇ bào.
4. K͋ ÿ˱ͫc các thu͡c tính cͯa t͇ bào.
5. Phân tích ÿ˱ͫc mͭc tiêu mơn h͕c.
6. Hi͋u và k͋ ÿ˱ͫc các v̭n ÿ͉ cͯa sinh h͕c phân t͵.
I. SѪ LѬӦC LӎCH SӰ - CÁC PHѬѪNG PHÁP NGHIÊN CӬU:
* TӃ bào trong cѫ thӇ chúng ta có kích thѭӟc nhӓ gҩp 5 lҫn ngѭӥng nhìn thҩy cӫa mҳt
thѭӡng. Kích thѭӟc cӫa các bào quan trong tӃ bào cịn nhӓ hѫn nhiӅu lҫn, do ÿó, lӏch
sӱ nghiên cӭu tӃ bào gҳn liӅn vӟi sӵ phát triӇn cӫa các phѭѫng tiӋn kӻ thuұt cùng các
ngành vұt lý và hố hӑc.
Ngѭӥng thҩy cӫa mҳt ngѭӡi: Hình 1, Hình 2

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Kính hiӇn vi quang hӑc (KHVQH) (Hình: kính hiӇn vi quang hӑc) ÿѭӧc sáng chӃ
khoҧng giӳa thӃ kӹ XVII và Robert Hook (1655) quan sát ÿѭӧc các hӕc trӕng trong
thân cây bҩc, ông gӑi là "khoang" (cell = khoang = tӃ bào). Giӳa thӃ kӹ XIX, "Hӑc
thuyӃt tӃ bào " ra ÿӡi (Schleiden và Schwann) vӟi luұn ÿiӇm cѫ bҧn "cѫ thӇ ÿӝng và
thӵc vұt ÿѭӧc cҩu tҥo bӣi các tӃ bào có nhân". Vào lúc này, các nhà khoa hӑc chӍ biӃt
rҵng tӃ bào gӗm có màng, nguyên sinh chҩt và nhân.

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ (KHVÐT) ra ÿӡi (gӗm KHVÐT xuyên (Hình: vi nhung mao tӃ

bào ruӝt non dѭӟi kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ xun) và KHVÐT qt (Hình: Hӗng cҫu
ngѭӡi hình ÿƭa lõm hai mһt dѭӟi kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ quét)) trong nhӳng năm 30 thӃ
kӹ XX, cho phép quan sát các bào quan nhӓ bên trong tӃ bào. Tuy nhiên, cҧ KHVQH
và KHVÐT chӍ cho phép nghiên cӭu các cҩu trúc bҩt ÿӝng mà thôi. Trong thӵc tӃ, cҩu
trúc sinh hӑc luôn vұn ÿӝng và chӍ có trong vұn ÿӝng chúng mӟi thӇ hiӋn ÿҫy ÿӫ chӭc
năng sinh hӑc cӫa mình.

* Máy siêu ly tâm ra ÿӡi (1926- Svedberg) cùng các phѭѫng pháp hoá lý khác nhѭ sҳc
ký, ÿiӋn di, lӑc phân tӱ ... cho phép phân tách, tách chiӃt các thành phҫn riêng biӋt cӫa
tӃ bào. Nhӡ ÿó có thӇ nghiên cӭu khӕi lѭӧng, kích thѭӟc, thành phҫn hoá hӑc cӫa
chúng và thӵc hiӋn các mơ hình trӝn chúng trӣ lҥi vӟi nhau ÿӇ xác ÿӏnh các sҧn phҭm
cӫa chúng (hӋ thӕng tái lҳp ráp). ViӋc theo dõi, xác ÿӏnh các sҧn phҭm sinh hӑc ÿѭӧc
thӵc hiӋn nhӡ các quá trình ÿánh dҩu qua viӋc sӱ dөng các chҩt ÿӗng vӏ phóng xҥ và
phѭѫng pháp phóng xҥ tӵ chөp hoһc bҵng phѭѫng pháp hố mơ miӉn dӏch.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Cuӕi thұp niên 70, phѭѫng pháp tái tә hӧp ADN ra ÿӡi, nhӡ ÿó, ngѭӡi ta có thӇ lұp
ÿѭӧc "bҧn ÿӗ gen", giҧi mã mӝt gen lҥ nhanh chóng hoһc ÿѭa mӝt gen mong muӕn
vào tӃ bào, sҧn xuҩt ra các sҧn phҭm cӫa gen vӟi mӝt khӕi lѭӧng lӟn ... Các lƭnh vӵc
này tҥo thành ngành di truyӅn, ngành công nghӋ gen phөc vө trong y hӑc, dѭӧc hӑc,
nông nghiӋp, môi sinh ...

* Nhѭ vұy, sinh hӑc phát triӇn ÿѭӧc là nhӡ nhiӅu phѭѫng pháp. Mӛi phѭѫng pháp có
nhӳng ѭu và khuyӃt ÿiӇm riêng, nhѭng tҩt cҧ chúng cho phép ta có mӝt cái nhìn tәng
qt vӅ sӵ sӕng.

II. ÐӔI TѬӦNG VÀ MӨC TIÊU MÔN HӐC:
Ð͓nh nghƭa: TӃ bào là ÿѫn vӏ cҩu tҥo và chӭc năng nhӓ nhҩt cӫa cѫ thӇ sӕng (Hình:

TӃ bào và các bào quan).

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Các h͕c thuy͇t v͉ t͇ bào:
* Tҩt cҧ các cѫ thӇ sӕng ÿѭӧc cҩu tҥo bӣi tӃ bào và các thành phҫn cӫa nó
* Tҩt cҧ các tӃ bào ÿӅu giӕng nhau vӅ mһt cҩu trúc hoá hӑc
* Các tӃ bào mӟi ÿѭӧc thành lұp tӯ sӵ phân chia cӫa các tӃ bào ÿã có sҹn
* Hoҥt ÿӝng cӫa cѫ thӇ sӕng là tұp hӧp các hoҥt ÿӝng và tѭѫng tác giӳa các tӃ bào cӫa
cѫ thӇ.
T͇ bào có các thu͡c tính chͯ y͇u sau:
* Tính vұn ÿӝng: sӵ vұn ÿӝng sinh hӑc bao gӗm cҧ nghƭa cѫ hӑc lүn chuyӇn hố, thay
ÿәi khơng ngӯng các cҩu trúc;
* Tính sinh sҧn: là khҧ năng tҥo ra nhӳng phiên bҧn mӟi (copy) vӟi tính chҩt tѭѫng tӵ
chính mình;
* Tính cҧm ӭng: là khҧ năng thu nhұn thông tin tӯ tѭѫng tác vӟi mơi trѭӡng xung
quanh và tӵ mình biӃn ÿәi, ÿáp ӭng vӟi ÿiӅu kiӋn cӫa mơi trѭӡng;
* Tính phӭc hӧp: tӃ bào ÿѭӧc cҩu tҥo tӯ các phân tӱ polyme sinh hӑc, trong ÿó các
monome phân bӕ khơng tuҫn hồn trên chuӛi polyme.
* Nhѭ vұy, ÿӕi tѭӧng cӫa tӃ bào hӑc là nghiên cӭu các thuӝc tính trên cӫa tӃ bào,
nhѭng là mӝt công viӋc nghiên cӭu tәng hӧp tҩt cҧ các thuӝc tính mà khơng phҧi là
viӋc nghiên cӭu tӯng thuӝc tính riêng rӁ. Thơng qua nghiên cӭu, khoa hӑc vӅ tӃ bào
tìm hiӇu bҧn chҩt cӫa sӵ sӕng, do ÿó nó cung cҩp nӅn tҧng cho các khoa hӑc vӅ sӭc
khoҿ và bӋnh tұt cӫa con ngѭӡi và môi trѭӡng.
Mͭc tiêu môn h͕c:
1. Mô tҧ ÿѭӧc tӃ bào nhѭ ÿѫn vӏ cҩu trúc và chӭc năng cѫ bҧn nhҩt cӫa sӵ sӕng;
2. Mô tҧ ÿѭӧc các bào quan vӟi cҩu tҥo và chӭc năng bình thѭӡng cӫa chúng;
3. Giҧi thích ÿѭӧc mӕi quan hӋ chһt chӁ giӳa cҩu trúc và chӭc năng cӫa các bào quan,

ÿӇ nêu ÿѭӧc sӵ biӃn ÿәi cӫa cҩu trúc hay chӭc năng sӁ dүn ÿӃn các rӕi loҥn cӫa cѫ
thӇ;
4. Nҳm ÿѭӧc nguyên tҳc - ý nghƭa cӫa các phѭѫng pháp nghiên cӭu và sҧn phҭm cӫa
khoa hӑc vӅ tӃ bào ÿӇ trong ÿiӅu kiӋn cө thӇ có thӇ chӍ ÿӏnh hoһc triӇn khai các
phѭѫng pháp và sҧn phҭm ÿó.

III. MӜT SӔ VҨN Ðӄ CHUNG CӪA SINH HӐC Tӂ BÀO-PHÂN TӰ:
3.1. S͹ ti͇n hóa t͇ bào tͳ Procaryot ÿ͇n Eucaryot
* Tồn bӝ sinh giӟi có hai loҥi tӃ bào là Procaryot (tӃ bào nhân sѫ) và Eucaryot (tӃ
bào nhân hoàn chӍnh). Mӝt sӕ tính chҩt phân biӋt giӳa hai loҥi tӃ bào này nhѭ sau:
So sánh tӃ bào Procaryot và Eucaryot
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Ðһc ÿiӇm

Procaryot

Eucaryot

Màng nhân
NhiӉm sҳc thӇ
Sӕ lѭӧng
Cҩu trúc
Histon,
nucleosom
Trҥng thái cӫa ÿa
sӕ gen
Tәng hӧp ARN

và protein
Các bào quan có
màng (Ti thӇ,
Lѭӟi nӝi Bào,
Golgi, Tiêu thӇ...)
Trung thӇ, thoi
vơ sҳc
Bӝ xѭѫng tӃ bào
Ribosom

-

+

Ít
Vịng
-

NhiӅu
TuyӃn tính
+

Mӣ
Ðӗng thӡi

Ðóng
Tách rӡi

-

+

-

+

70S

+
80S

* Tӯ Procaryot ÿӃn Eucaryot là mӝt bѭӟc tiӃn hóa rҩt dài cӫa sinh giӟi, trong ÿó vҩn
ÿӅ then chӕt nhҩt là chҩt liӋu thông tin di truyӅn. Các cҩu trúc mӟi nhѭ màng nhân,
thoi vô sҳc, nhiӉm sҳc thӇ tuyӃn tính có sӵ ngѭng tө ADN-protein vv... ÿӅu nhҵm
chung mөc ÿích là giúp cho tӃ bào Eucaryot duy trì ÿѭӧc mӝt bӝ máy thơng tin di
truyӅn khәng lӗ so vӟi Procaryot. Theo thuyӃt tiӃn hóa, tӃ bào Eucaryot ÿѭӧc hình
thành tӯ nhӳng tӃ bào tѭѫng tӵ Procaryot. Ӣ tӃ bào Procaryot, ta thҩy mӝt sӕ ÿoҥn
màng bào tѭѫng lõm vào tӃ bào chҩt, nhѭ nhӳng cҩu trúc sѫ khai cӫa hӋ thӕng các
màng nӝi bào. Còn ӣ tӃ bào Eucaryot, các phân tӱ ADN hình vịng vүn cịn tӗn tҥi
trong các bào quan lӟn nhѭ ty thӇ và lҥp thӇ có hai lӟp màng bao quanh. Các bào quan
này cNJng chӭa ribosom 70S và hӋ thӕng tәng hӧp protein kiӇu Procaryot. Mӝt giҧ
thuyӃt ÿã ÿѭӧc ÿѭa ra rҵng trong quá khӭ, ÿã xҧy ra sӵ cӝng sinh giӳa tӃ bào thӫy tә
cӫa Eucaryot vӟi các tӃ bào Procaryot. Sӵ cӝng sinh này ngày càng chһt chӁ ÿӃn mӭc
các thành phҫn Procaryot trӣ thành bào quan cӫa tӃ bào kiӇu mӟi - Eucaryot, nhѭng
mӛi bên vүn có bӝ máy thông tin di truyӅn tѭѫng ÿӕi ÿӝc lұp.
* Trong chѭѫng trình hӑc, chúng ta sӁ ÿi sâu nghiên cӭu cҩu trúc và chӭc năng cӫa
các bào quan và bҧn thân tӃ bào Eucaryot.
3. 2. V̵t ch̭t - Năng l˱ͫng và Thơng tin
TӃ bào có ba dịng vұn ÿӝng lӟn là vұt chҩt, năng lѭӧng và thơng tin. Nói cho chính
xác hѫn, thì q trình sӕng có thӇ ÿѭӧc nghiên cӭu mӝt cách tѭѫng ÿӕi riêng rӁ trên

ba bình diӋn nói trên. Ðây cNJng là thuӝc tính cӫa bҩt kǤ cҩu trúc và chӭc năng sinh
hӑc nào.
a. V̵t ch̭t hay v̵t li͏u xây d͹ng: bao gӗm các phân tӱ nhӓ và các ÿҥi phân tӱ. Chúng
ta sӁ phân tích kӻ hѫn thành phҫn cҩu tҥo hóa hӑc cӫa các tӃ bào trong bài tiӃp theo. Ӣ
ÿây chӍ giӟi thiӋu vҳn tҳt các nhóm phân tӱ vұt chҩt chӫ yӃu cӫa tӃ bào.
* Ðѭӡng (sugars). Các phân tӱ ÿѭӡng hiӇu theo nghƭa rӝng bao gӗm các loҥi ÿѭӡng
ÿѫn (monosaccharides) và phân tӱ bao gӗm tӯ hai gӕc ÿѭӡng trӣ lên (di-, oligo- và
polysaccharides). Các phân tӱ ÿѭӡng ÿóng vai trị cung cҩp nhiên liӋu (năng lѭӧng)
cho tӃ bào, nhѭng cNJng tham gia vào cҩu trúc ÿҥi phân tӱ AND, ARN, cҩu trúc màng,
các glycoprotein thө thӇ, enzym v.v...
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Lipid. Lipid (phospholipid, cholestrrol, glycolipid...) là thành phҫn quan trӑng nhҩt
cӫa các màng sinh chҩt (màng bào tѭѫng và màng nӝi bào). Ngồi ra, lipid có thӇ tӗn
tҥi dѭӟi dҥng các hҥt nhӓ phân tán trong bào tѭѫng và trong máu, và tham gia vào
viӋc cung cҩp năng lѭӧng cho tӃ bào.
* Acid amin và protein. Có 20 loҥi acid amin cѫ bҧn cҩu tҥo nên các ÿҥi phân tӱ
protein.
* Nucleotid và acid nucleic. Nucleotid bao gӗm gӕc baz nitѫ, gҳn vӟi gӕc ÿѭӡng
riboz hay deoxyriboz, các gӕc ÿѭӡng này ÿѭӧc phosphoryl hóa (gҳn gӕc phosphat).
Khác vӟi acid amin trong protein, nucleotid trong ADN hay ARN chӍ gӗm 4 loҥi (A,
T, G, X hay A, U, G, X).
* Nѭӟc và chҩt ÿiӋn giҧi vơ cѫ. Phân tӱ nѭӟc có tính chҩt rҩt ÿһc biӋt. Chúng là các
lѭӥng cӵc, có thӇ tҥo ra liên kӃt hydro vӟi nhau. Các liên kӃt này mһc dù chӍ mang
tính tҥm thӡi và ln ln phá vӥ và rӗi lҥi hình thành lҥi, nhѭng nhӡ ӣ sӕ lѭӧng rҩt
lӟn, chúng làm cho nѭӟc trong tӃ bào duy trì trҥng thái tinh thӇ lӓng. Tinh thӇ lӓng
này có cҩu trúc khá xӕp, vӟi nhiӅu khoҧng trӕng. Kích thѭӟc các khoҧng trӕng này
khá phù hӧp vӟi kích thѭӟc chuӛi xoҳn alpha cӫa protein. Nhӡ vұy, chӍ có trong mơi

trѭӡng nѭӟc các phân tӱ protein mӟi ÿѭӧc әn ÿӏnh và thӵc hiӋn các chӭc năng sinh
hӑc cӫa chúng. Trên bӅ mһt cӫa các ÿҥi phân tӱ, các cҩu trúc màng và bào quan khác,
các phân tӱ nѭӟc lѭӥng cӵc ÿѭӧc phân cách khá chһt. Lӟp nѭӟc này, thông qua các
liên kӃt hydro, lҥi ҧnh hѭӣng ÿӃn cҩu trúc lӓng cӫa môi trѭӡng nѭӟc ӣ xa hѫn, cNJng
nhѭ tӟi các cҩu trúc ÿҥi phân tӱ, màng và bào quan khác. Mһc dù các tѭѫng tác này
rҩt yӃu, nhѭng nhӡ ӣ sӕ lѭӧng nhiӅu, chúng có thӇ ÿóng vai trò quan trӑng trong các
ÿáp ӭng cӫa tӃ bào nhѭ mӝt thӇ thӕng nhҩt.
b. Năng l˱ͫng. Mӑi phҧn ӭng sinh hóa và q trình sinh hӑc ӣ mӭc tӃ bào, cұn tӃ bào
ÿӅu kèm theo tiêu tӕn năng lѭӧng tӵ do và dүn ÿӃn xu hѭӟng tӓa nhiӋt, phá hӫy các
trұt tӵ vұt chҩt trong tӃ bào. Do vұy tӃ bào luôn luôn cҫn ÿѭӧc bә sung năng lѭӧng.
Năng lѭӧng này ÿѭӧc cung cҩp dѭӟi dҥng hóa năng cӫa adenozin triphosphat (ATP)
là phân tӱ nhӓ ÿѭӧc tәng hӧp chӫ yӃu trong ty thӇ. Ðѭӡng và mӥ ÿѭӧc tӃ bào nhұp
khҭu tӯ máu và dӏch ngoҥi bào, chúng có nguӗn gӕc tӯ thӭc ăn, hoһc tӯ các mô dӵ trӳ
(gan, cѫ, mô mӥ).
c. Thông tin. Các cҩu trúc cNJng nhѭ quá trình sinh hӑc trong tӃ bào thѭӡng tuân theo
mӝt trұt tӵ không gian và thӡi gian chһt chӁ. Trұt tӵ này phҧn ánh ÿһc tính thơng tin
cӫa hӋ thӕng sӕng. "Kho tàng thơng tin" chính cӫa tӃ bào nҵm trong nhân, "bҧn gӕc"
cӫa thông tin luôn ÿѭӧc cҩt giӳ trong nhân, chӍ có các "bҧn sao" (mARN ÿѭӧc chép ra
nhiӅu bҧn) là ÿѭӧc gӣi ra bào tѭѫng ÿӇ ÿiӅu khiӇn các q trình sinh hӑc cӫa tӃ bào.
Thơng tin tӯ các bҧn sao này ÿѭӧc nhân tiӃp lên nhiӅu lҫn nӳa dѭӟi dҥng sҳp xӃp các
acid amin trên chuӛi polypeptid cӫa protein. Các protein có thӇ thӵc hiӋn rҩt nhiӅu
chӭc năng khác nhau. Khác vӟi bҧn gӕc thông tin (AND), các bҧn sao và bҧn dӏch
thông tin (ARN và protein) chӍ tӗn tҥi trong mӝt thӡi gian giӟi hҥn. ÐӇ duy trì hoҥt
ÿӝng tӃ bào, mӝt dịng thơng tin phҧi ÿѭӧc duy trì thѭӡng xuyên tӯ nhân ra bào tѭѫng.
ÐiӅu này ÿѭӧc phҧn ánh trong "Hӑc thuyӃt trung tâm" cӫa Sinh hӑc phân tӱ nhѭ sau:
ADN ---> ARN ---> Protein
* TӃ bào cịn thu nhұn thơng tin tӯ mơi trѭӡng xung quanh (ví dө các hormon, các
dѭӧc phҭm...) và qua ÿó ÿiӅu chӍnh hoҥt ÿӝng cӫa mình. Thơng tin này không tӗn tҥi
dѭӟi các dҥng văn bҧn quy ÿӏnh cҩu trúc cӫa ÿҥi phân tӱ, mà là các tín hiӋu tác ÿӝng
chӑn lӑc lên các thө thӇ ÿһc hiӋu. Các thө thӇ này có thӇ thơng qua hӋ thӕng các chҩt

truyӅn tin thӭ hai (c-ATP, proteinkinaza...) ÿӇ tác ÿӝng trӣ lҥi các thành phҫm cӫa tӃ
bào, kӇ cҧ tӟi nhân. Nhân ÿáp ӭng các thơng tin ngѭӧc dịng này khơng phҧi bҵng
cách thay ÿәi cҩu trúc gen cӫa mình, mà bҵng cách ÿóng hay mӣ các gen khác nhau.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Cҧ ba dòng vұn ÿӝng vұt chҩt, năng lѭӧng và thơng tin có liên quan mұt thiӃt vӟi
nhau.

IV. TĨM TҲT:
T͇ bào là ÿ˯n v͓ c̭u t̩o và chͱc năng c˯ b̫n cͯa c˯ th͋ s͙ng. Vi͏c nghiên cͱu t͇
bào th͹c hi͏n d͹a trên s͹ phát tri͋n cͯa cͯa các khoa h͕c khác. S͹ phát tri͋n cͯa
khoa h͕c v͉ t͇ bào l̩i phͭc vͭ cho các khoa h͕c v͉ y t͇, nông nghi͏p, môi sinh ...
Các v̭n ÿ͉ th˱ͥng ÿ˱ͫc ÿ̿t ra trong nghiên cͱu là: (1) Q trình ti͇n hố tͳ
Prokaryote ÿ͇n Eukaryote; (2) S͹ v̵n ÿ͡ng cͯa ba dòng v̵t ch̭t, năng l˱ͫng và
thông tin
Ð͙i t˱ͫng nghiên cͱu cͯa khoa h͕c v͉ t͇ bào là 4 thu͡c tính cͯa nó: v̵n ÿ͡ng, sinh
s̫n, c̫m ͱng và s͹ phͱc hͫp trong c̭u t̩o. Mͭc tiêu chính cͯa mơn h͕c là n̷m vͷng
c̭u trúc và chúc năng cͯa tͳng bào quan qua ÿó nêu b̵t m͙i liên h͏ ch̿t chͅ giͷa
c̭u trúc và chͱc năng.
Tӯ khố:
Kính hi͋n vi quang h͕c - Kính hi͋n vi ÿi͏n t͵ (xuyên, quét) - H͕c thuy͇t t͇ bào Ph˱˯ng pháp phân tách và tái l̷p ráp - Ph˱˯ng pháp phóng x̩ t͹ chͭp - Ph˱˯ng
pháp hố mô mi͍n d͓ch - Ph˱˯ng pháp tái t͝ hͫp AND - Tính v̵n ÿ͡ng - Tính sinh
s̫n - Tính c̫m ͱng - Tính phͱc t̩p - Prokaryote - Eucaryote - V̵t ch̭t - Năng l˱ͫng
- Thông tin
Tài liӋu tham khҧo:

1. James D.Watson: Molecular Biology of The Cell, 1995, third edition,
Garland Publishing Inc., p.477-506

2. Baudhuin: Cytologie,1997, Université Catholique de Louvain
3. W. E. Ganong: Review of Medical Physiology, thirteen edition, Lange
medical book, 1991, p.10-26

MÀNG SINH CHҨT
1. ÐӎNH NGHƬA
2. LIPID CӪA MÀNG
2.1. CҨU TҤO: PHOSPHOLIPID, CHOLESTEROL,
GLYCOLIPID
2.2. TÍNH CHҨT: TÍNH TӴ KHÉP KÍN TÍNH LӒNG
3. PROTEIN CӪA MÀNG:
3.1. PROTEIN XUYÊN MÀNG
3.2. PROTEIN CҰN MÀNG
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


4. GLUCID CӪA MÀNG
4.1. GLYCOPROTEIN
4.2. PROTEOGLYCAN
5. CÁC TÍNH CHҨT CӪA MÀNG
TÍNH TӴ KHÉP KÍN, TÍNH LӒNG, TÍNH BҨT ÐӔI XӬNG

MӨC TIÊU:
1. Thu͡c và phân tích ÿ˱ͫc ÿ͓nh nghƭa
2. K͋ tên các lo̩i lipid cͯa màng và phân tích ÿ̿c ÿi͋m c̭u trúc cͯa chúng
3. K͋ tên các lo̩i protein cͯa màng và phân tích ÿ̿c ÿi͋m c̭u trúc cͯa
chúng
4. K͋ tên các lo̩i glucid cͯa màng và phân tích ÿ̿c ÿi͋m c̭u trúc cͯa
chúng

5. Gi̫i thích ÿ˱ͫc hai tính ch̭t cͯa màng
6. Gi̫i thích ÿ˱ͫc c̭u trúc b̭t ÿ͙i xͱng cͯa màng
I. ÐӎNH NGHƬA: (Hình: Sѫ ÿӗ hình ҧnh 3 chiӅu cӫa màng tӃ bào)

* Màng vô cùng quan trӑng ÿӕi vӟi sӵ sӕng cӫa tӃ bào. Màng bào tѭѫng bao bӑc tӃ
bào, xác ÿӏnh giӟi hҥn cӫa nó và duy trì sӵ khác biӋt rõ rӋt giӳa mơi trѭӡng bên trong
tӃ bào (cịn gӑi là bào tѭѫng) và mơi trѭӡng bên ngồi tӃ bào (cịn gӑi là mơi trѭӡng
ngoҥi bào). Màng nӝi bào ӣ lѭӟi nӝi sinh chҩt, Golgi, ty thӇ và các bào quan có màng
khác cӫa tӃ bào Eukaryote duy trì sӵ khác biӋt giӳa mơi trѭӡng bên trong mӛi bào
quan và dӏch bào tѭѫng.
* Ðӏnh nghƭa: Dù có nhiӅu chӭc năng khác nhau, mӑi màng sinh chҩt ÿӅu có mӝt cҩu
trúc chung: chúng ÿӅu gӗm mӝt lӟp cӵc mӓng các phân tӱ lipid và protein gҳn vӟi
nhau bҵng các liên kӃt phi hoá trӏ cùng mӝt ít glucid ӣ mһt ngoài tӃ bào. Các màng tӃ
bào ÿӅu là nhӳng cҩu trúc ÿӝng và lӓng, trong ÿó phҫn lӟn các phân tӱ có thӇ di ÿӝng
khҳp bӅ mһt cӫa màng.
Hình: Màng sinh chҩt vӟi các phân tӱ lipid, protein và glucid

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Hình: Màng sinh chҩt dѭӟi kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ xuyên

II. LIPID CӪA MÀNG:
* Lipid tҥo thành cҩu trúc cѫ bҧn cӫa màng và quyӃt ÿӏnh nhӳng tính chҩt quan trӑng
nhѭ tính tӵ khép kín, tính lӓng và tính bҩt ÿӕi xӭng cӫa màng. Có thӇ nói, lipid là
thành phҫn chӫ yӃu thӵc hiӋn chӭc năng và cҩu trúc cӫa màng.
* Lipid màng bao gӗm ba loҥi chính: phospholipid, cholesterol và glycolipid.
* Các phân tӱ lipid màng có ÿһc ÿiӇm lѭӥng tính, chӭa cҧ hai thành phҫn ѭa nѭӟc và
kӷ nѭӟc. Chúng sҳp xӃp thành hai lӟp, quay ÿuôi kӷ nѭӟc vào nhau, hѭӟng ÿҫu ѭa

nѭӟc vӅ hai phía bӅ mһt cӫa màng.
Hình: Sѫ ÿӗ sҳp xӃp các phân tӱ lipid , hình 3 chiӅu

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


2.1. Phospholipid
* Phân tӱ phospholipid gӗm ba thành phҫn: (1) Gӕc amin và gӕc acid phosphoric có
thӇ ÿiӋn ly tҥo thành ion dѭѫng và âm (thành phҫn "ѭa nѭӟc"); (2) Hai gӕc acid béo
không tan trong nѭӟc (thành phҫn "kӷ nѭӟc"); (3) Gӕc glycérin liên kӃt thành phҫn ѭa
nѭӟc và kӷ nѭӟc.
Hình: Phân tӱ phospholipid
* Màng tӃ bào Eukaryot chӭa nhiӅu loҥi phospholipid khác nhau, bao gӗm 4 loҥi
chính, chúng khác nhau chӫ yӃu ӣ gӕc amin:
+ Phosphatidyl-cholin
+ Phosphatidyl-ethanolamin

Hình: Sѫ ÿӗ phân tӱ Phosphatidyl-ethanolamin
+ Phosphatidyl-serin
+ Sphingomyelin (gӕc amin cNJng là cholin)
* Các gӕc amin ÿӅu tích ÿiӋn dѭѫng, ÿiӋn tích này ÿѭӧc trung hồ bӣi ÿiӋn tích âm
cӫa gӕc phosphat. Riêng serin có chӭa thêm mӝt ÿiӋn tích âm, do ÿó phân tӱ
phosphatidyl-serin khơng trung hồ vӅ ÿiӋn mà lҥi tích ÿiӋn âm.

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


2.2. Cholesterol

* ChӍ có ӣ màng tӃ bào Eukaryot, tӹ lӋ có khi chiӃm tӟi trên 40% lipid cӫa màng
(tѭѫng ÿѭѫng phospholipid).
* Cholesterol có kích thѭӟc nhӓ hѫn phospholipid, thành phҫn ѭa nѭӟc chӍ ӣ mӭc ÿӝ
phân cӵc mà không phân ly, do vұy cholesterol dӉ dàng hѫn trong viӋc chuyӇn ÿӝng
ÿәi chӛ giӳa hai lӟp lipid.
Hình: Phân tӱ cholesterol

2.3. Glycolipid
* ChӍ chiӃm tӹ lӋ vài phҫn trăm trong thành phҫn lipid cӫa màng, có ӣ nhiӅu loҥi tӃ
bào khác nhau, ÿһc biӋt ӣ tӃ bào thҫn kinh.
2.4. Tính t͹ khép kín cͯa màng
* Màng có cҩu trúc liên tөc, khi bӏ phân ÿoҥn thì các bӡ rìa ln ln có xu hѭӟng tӵ
khép lҥi vӟi nhau. Tính chҩt này là do thành phҫn lipid quyӃt ÿӏnh.
* Do có chӭa thành phҫn kӷ nѭӟc nên mӛi phân tӱ lipid riêng biӋt khơng thӇ tan trong
mơi trѭӡng nѭӟc, nhѭng khi có nhiӅu phân tӱ lipid thì chúng có thӇ liên kӃt vӟi nhau
thành các cҩu trúc có thӇ tan trong nѭӟc: ÿó là micelle và liposom.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Trong cҩu trúc micelle, các ÿuôi kӷ nѭӟc liên kӃt vӟi nhau thành mӝt khӕi, bao bӑc
bên ngoài là các ÿҫu ѭa nѭӟc. Nhӡ có bӅ mһt phân cӵc, hҥt micelle phân tán ÿѭӧc
trong môi trѭӡng nѭӟc nhѭ nhӳng giӑt mӥ nhӓ li ti. Ðây chính là kiӇu cҩu trúc cӫa
các hҥt lipoprotein vұn chuyӇn trong máu.
* Cҩu trúc liposom tҥo ra các nang, bên trong chӭa môi trѭӡng nѭӟc, toàn bӝ nang
này cNJng tӗn tҥi bӅn vӳng trong môi trѭӡng nѭӟc. Nang ÿѭӧc bao bӑc bӣi mӝt lӟp
màng lipid gӗm hai lӟp phân tӱ, sao cho bӅ mһt cӫa màng cҧ tӯ hai phía ÿӅu ÿѭӧc che
phӫ bӣi các ÿҫu ѭa nѭӟc. Ðây chính là mơ hình cҩu tҥo màng lipid kép cӫa tӃ bào.
Ý nghƭa sinh hӑc:
* Nhӡ tính tӵ khép kín mà màng ln có xác ÿӏnh ranh giӟi rõ ràng vӟi mơi trѭӡng;

* Màng có thӇ thӵc hiӋn ÿѭӧc các quá trình thӵc bào và xuҩt bào;
* Màng phҧi ÿѭӧc tәng hӧp trên cѫ sӣ màng sҹn có.
2.5. Tính l͗ng
* Tính chҩt lӓng cNJng do thành phҫn lipid quyӃt ÿӏnh. Mһc dù khi liên kӃt vӟi nhau,
các chuӛi kӷ nѭӟc có xu hѭӟng hình thành mӝt cҩu trúc tinh thӇ, nhѭng là mӝt "tinh
thӇ lӓng". Tính chҩt thӇ hiӋn trѭӟc hӃt qua chuyӇn ÿӝng cӫa các phân tӱ lipid:
* ChuyӇn ÿӝng ÿәi chӛ cho phân tӱ lipid bên cҥnh, cùng lӟp. chuyӇn ÿӝng này có tҫn
suҩt khoҧng 1/107 giây.
* ChuyӇn chә sang lӟp ÿӕi diӋn (flip-flop): muӕn thӵc hiӋn ÿiӅu này, không nhӳng
phân tӱ phҧi quay ÿi kӷ nѭӟc 1800 mà cịn phҧi ÿѭa phҫn ѭa nѭӟc chuyӇn ÿӝng
xuyên qua lӟp "mӥ" (acid béo). Vì vұy, tҫn suҩt chuyӇn ÿӝng này rҩt thҩp (1
lҫn/tháng). Màng tӃ bào chӭa enzym ÿһc biӋt xúc tác cho chuyӇn ÿӝng này.
* ChuyӇn ÿӝng quay quanh trөc
* Tính lӓng phө thuӝc vào:
* NhiӋt ÿӝ: nhiӋt ÿӝ tăng thì tính lӓng tăng theo

Hình: Sѫ ÿӗ minh hoҥ tính lӓng phө thuӝc vào nhiӋt ÿӝ

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Thành phҫn hố hӑc cӫa các lipid: ÿi kӷ nѭӟc ngҳn thì tính lӓng tăng, tӹ lӋ
cholesterol tăng thì tính lӓng giҧm.
Ý nghƭa sinh hӑc:
* Nhӡ có tính lӓng, màng bào tѭѫng có tính mӅm dҿo, ÿàn hӗi và bӅn vӳng, nó có thӇ
biӃn dҥng, gҩp nӃp trong các chuyӇn ÿӝng (chuyӇn ÿӝng giҧ túc).
* Có thӇ tӵ tәng hӧp và thӵc hiӋn các quá trình hӧp màng nhѭ nhұp bào, xuҩt bào ...
* NhiӅu quá trình enzym: diӉn ra trên bӅ mһt màng vӟi hoҥt tính cao nhѭng vӟi trұt tӵ
nhҩt ÿӏnh.

Hình: ChuyӇn ÿӝng giҧ túc trong quá trình thӵc bào: tồn cҧnh, thị giҧ túc, bҳt mӗi,
ÿѭa vào TB

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


III. PROTEIN MÀNG:
* Tӹ lӋ vӅ mһt khӕi lѭӧng giӳa protein/lipid màng khoҧng 1/1, nhѭng protein có phân
tӱ lӟn hѫn lipid nhiӅu, nên xét vӅ mһt sӕ lѭӧng thì trung bình trên màng cӭ 50 phân tӱ
lipid mӟi có 1 phân tӱ protein. Do ÿó, có thӇ ví protein nhѭ nhӳng "hòn ÿҧo" trên "ÿҥi
dѭѫng"chҩt béo mà các "hòn ÿҧo" này có kích thѭӟc và gӗm nhiӅu loҥi khác nhau.
Chúng có thӇ ÿѭӧc phân thành hai loҥi chính: protein xun màng và protein cұn
màng.

Hình: Sӵ phân bӕ cӫa các "hịn ÿҧo" prôtêin trên "ÿҥi dѭѫng" chҩt béo

3.1. Protein xuyên màng
* Protein xuyên màng bao gӗm thành phҫn kӷ nѭӟc và thành phҫn ѭa nѭӟc.
* Thành phҫn kӷ nѭӟc không phân cӵc nên có thӇ nҵm chìm trong lӟp lipid màng, và
1 protein có thӇ chӭa mӝt hay nhiӅu ÿoҥn kӷ nѭӟc nên có thӇ "xuyên màng" mӝt hay
nhiӅu lҫn.
* Thành phҫn ѭa nѭӟc thì phân cӵc và hay tích ÿiӋn, do ÿó có thӇ "nәi" trên bӅ mһt
màng (trong hoһc ngồi).
Hình: Protein xun màng

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵

3.2. Protein cұn màng
* Protein cұn màng khơng có thành phҫn kӷ nѭӟc nên chӍ nҵm trên bӅ mһt, nó có thӇ
gҳn vӟi màng thơng qua:
- Liên kӃt phi hố trӏ vӟi protein xuyên màng, trѭӡng hӧp này nó có thӇ dӉ dàng tách
khӓi màng nên còn ÿѭӧc gӑi là protein ngoҥi màng.
- Liên kӃt hoá trӏ vӟi mӝt phân tӱ lipid (proteolipid), do ÿó ÿѭӧc xӃp vào loҥi protein
cҩu trúc màng giӕng nhѭ protein xuyên màng.

IV. ÐѬӠNG CӪA MÀNG:
* ChiӃm khoҧng 2-10% khӕi lѭӧng màng và có tính chҩt phân cӵc nên khơng thӇ nҵm
chìm trong lӟp lipid mà chӍ có trên bӅ mһt và gҳn vӟi màng thơng qua liên kӃt hoá trӏ
vӟi lipid màng.
* Hӧp chҩt ÿѭӡng cӫa màng gӗm hai loҥi chính:
- Glycoprotein
- Proteoglycan thӵc ra cNJng là mӝt loҥi glycoprotein ÿһc biӋt, nó ÿѭӧc tӃ bào tiӃt ra
môi trѭӡng xung quanh ÿӇ tҥo thành chҩt nӅn quanh các tӃ bào liên kӃt (ví dө tӃ bào
sөn).

V. CÁC TÍNH CHҨT CӪA MÀNG:
5.1. Tính l͗ng
5.2. Tính t͹ khép kín
5.3. Tính b̭t ÿ͙i xͱng:
* Tính bҩt ÿӕi xӭng cӫa màng thӇ hiӋn cҧ vӅ cҩu trúc lүn chӭc năng. Xét vӅ mһt cҩu
trúc, tính bҩt ÿӕi xӭng cӫa màng có liên quan cҧ ba thành phҫn lipid, protein và
ÿѭӡng.
* Lӟp trong và ngồi màng có các thành phҫn lipid khác nhau. Ӣ mһt ngồi, có nhiӅu
phostatidyl-cholin và sphingomyelin chӭa tӹ lӋ acid béo bão hoà cao nên lӟp ngồi ít
lӓng hѫn so vӟi lӟp trong. Mһt trong lҥi chӭa nhiӅu phosphatidyl-serin tích ÿiӋn âm
nên ÿiӋn tích trong màng âm hѫn so vӟi ngoài.
* Ðѭӡng chӍ tұp trung ngoài màng và tҥo thành lӟp áo tӃ bào (glycocalix hay cell

coat)
* Protein xuyên màng mӝt hoһc nhiӅu lҫn tҥo cho màng cҩu trúc bҩt ÿӕi xӭng ÿӗng
thӡi có thӇ tҥo thành kênh cho các phân tӱ nhӓ ѭa nѭӟc lӑt qua màng hoһc hình thành
nhӳng tâm hoҥt ÿӝng enzym cho màng. Protein cұn màng gӗm các protein hoһc ln
nҵm phía bào tѭѫng hoһc ln nҵm hѭӟng vӅ phía ngoҥi bào.
Tӯ khoá:
Màng bào t˱˯ng - Màng n͡i bào - Bào t˱˯ng - Ngo̩i bào - Phospholipid Cholesterol - Glycolipid - Protein xuyên màng - Protein c̵n màng - Glycoprotein Proteoglycan - Tính l͗ng - Tính liên tͭc - Tính b̭t ÿ͙i xͱng - Micelle - Liposom
Tài liӋu tham khҧo:
1. James D.Watson: Molecular Biology of The Cell, 1995, third edition, Garland
Publishing Inc.
2. Baudhuin: Cytologie, 1997, Université Catholique de Louvain.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


3. W. E. Ganong: Review of Medical Physiology, thirteen edition, Lange medical
book, 1991

VҰN CHUYӆN VҰT CHҨT QUA
MÀNG
1. Ðҥi cѭѫng
Gradient nӗng ÿӝ và vұn chuyӇn thө ÿӝng - tích cӵc
Ðѫn vұn và hiӋp vұn: ÿӗng vұn và ÿӕi vұn
Vұn chuyӇn phân tӱ chҩt tan và khӕi lӟn
2. Vұn chuyӇn phân tӱ chҩt tan:
KhuӃch tán ÿѫn giҧn
Protein trung gian vұn chuyӇn qua màng
Protein tҧi:
Thө ÿӝng
Tích cӵc: bѫm Na+/K+, bѫm H+, gradient Na

Tәn thѭѫng do rӕi loҥn VC tích cӵc
Protein kênh
So sánh protein tҧi và kênh
3. Vұn chuyӇn phân tӱ khӕi lӟn:
Xuҩt bào: liên tөc hoһc ÿiӅu khiӇn
Nhұp bào:
Ҭm bào
Nhұp bào qua trung gian thө thӇ
Thӵc bào
I. ÐҤI CѬѪNG:
* Các màng sinh chҩt ÿang hoҥt ÿӝng ÿӅu có thuӝc tính là gây ra mӝt sӵ chênh lӋch
vӅ nӗng ÿӝ cӫa các chҩt hoà tan giӳa hai phía cӫa màng. Ðây là ÿiӅu kiӋn cҫn thiӃt
cho viӋc thӵc hiӋn mӑi chӭc năng cӫa tӃ bào sӕng và là kӃt quҧ cân bҵng ÿӝng giӳa
các quá trình trao ÿәi, vұn chuyӇn vұt chҩt (VCVC) liên tөc qua màng. Chênh lӋch
nӗng ÿӝ có thӇ ÿһc trѭng bҵng mӝt vectѫ gӑi là gradient nӗng ÿӝ và có hѭӟng ÿi tӯ
phía nӗng ÿӝ cao ÿӃn phía có nӗng ÿӝ thҩp. Gradient nӗng ÿӝ tҥo ra mӝt thӃ năng. Vұt
chҩt có xu hѭӟng tӵ nhiên trӣ vӅ thӃ năng tӕi thiӇu, nghƭa là các chҩt hịa tan có xu
hѭӟng vұn ÿӝng xuôi chiӅu vectѫ gradient nӗng ÿӝ và triӋt tiêu gradient.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Màng sinh chҩt (MSC) chӍ có thӇ VCVC ngѭӧc chiӅu gradient và làm tăng trӏ sӕ các
gradient nӗng ÿӝ qua màng khi ÿѭӧc cung cҩp năng lѭӧng. Năng lѭӧng tӵ do do ATP
cung cҩp ÿѭӧc chuyӇn thành thӃ năng cӫa gradient nӗng ÿӝ vұt chҩt qua màng. ThӃ
năng này cNJng là mӝt dҥng năng lѭӧng tӵ do và có thӇ ÿѭӧc tӃ bào sӱ dөng trong viӋc
thӵc hiӋn các công khác nhau. Vì vұy, VCVC qua màng có thӇ ÿѭӧc phân biӋt thành
vұn chuyӇn tích cӵc (ngѭӧc chiӅu gradient, cҫn cung cҩp năng lѭӧng) và vұn chuyӇn
thө ÿӝng (xuôi chiӅu gradient, không cҫn cung cҩp thêm năng lѭӧng).

* VCVC qua màng còn ÿѭӧc phân biӋt thành ÿѫn vұn hay hiӋp vұn. Ðѫn vұn là vұn
chuyӇn mӝt chҩt qua màng mӝt cách ÿӝc lұp, không kèm vұn chuyӇn chҩt khác. HiӋp
vұn là hiӋn tѭӧng hai phân tӱ khác nhau ÿѭӧc ÿӗng thӡi qua cùng mӝt vӏ trí trên
màng, trong ÿó có mӝt chҩt ÿѭӧc vұn chuyӇn ngѭӧc chiӅu gradient, năng lѭӧng cҫn
thiӃt cho quá trình này ÿѭӧc cung cҩp tӯ sӵ vұn chuyӇn cӫa chҩt thӭ hai xuôi chiӅu
gradient. Nhѭ vұy, hiӋp vұn cNJng là mӝt dҥng ÿһc biӋt cӫa vұn chuyӇn tích cӵc nhѭng
sӱ dөng năng lѭӧng khơng do ATP cung cҩp. HiӋp vұn phân biӋt thành ÿӗng vұn và
ÿӕi vұn. NӃu hai phân tӱ vұn chuyӇn cùng chiӅu (ÿӅu tӯ trong ra ngồi hoһc tӯ ngồi
vào trong), ta có hiӋn tѭӧng ÿӗng vұn. Khi hai phân tӱ ÿѭӧc vұn chuyӇn theo kiӇu
trao ÿәi, mӝt tӯ trong ra, mӝt tӯ ngồi vào, ÿó là ÿӕi vұn.

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Vұt chҩt có thӇ qua màng dѭӟi dҥng phân tӱ hay ion hồ tan, nhѭng cNJng có thӇ
dѭӟi dҥng hҥt không tan hoһc khӕi khá lӟn. VCVC khӕi lӟn chia thành nhұp bào và
xuҩt bào (nuӕt vào hay tӕng ra). Nhұp bào chia thành ҭm bào (uӕng, nhұp bào không
ÿһc hiӋu) và nhұp bào qua thө thӇ. Mӝt trѭӡng hӧp ÿһc biӋt cӫa nhұp bào qua thө thӇ
là hiӋn tѭӧng thӵc bào (ăn). Vұn chuyӇn khӕi lӟn thӵc hiӋn qua cѫ chӃ hӧp màng, và
ÿѭӧc coi là vұn chuyӇn tích cӵc vì kèm theo tiêu tӕn năng lѭӧng do ATP cung cҩp.
* Tóm tҳt phân loҥi sӵ vұn chuyӇn vұt chҩt qua màng:
1. Tiêu thө năng lѭӧng tӵ do hay khơng?
- Có 1.1. Vұn chuyӇn tích cӵc
- Khơng 1.2. Vұn chuyӇn thө ÿӝng, khuӃch tán:
1.2.1.- KhuӃch tán ÿѫn giҧn
1.2.2.- KhuӃch tán qua protein trung gian
2. Vұn chuyӇn ÿӝc lұp hay kӃt hӧp hai chҩt?
- Ðӝc lұp 2.1.Ðѫn vұn
- KӃt hӧp 2.2.HiӋp vұn:

2.2.1.- Ðӗng vұn
2.2.2.- Ðӕi vұn
3. Vұn chuyӇn tӯng phân tӱ (ion) hay khӕi nhiӅu phân tӱ?
3.1.- Vұn chuyӇn phân tӱ
3.2.- Vұn chuyӇn khӕi lӟn:
3.2.1.- Xuҩt bào
3.2.2.- Nhұp bào:
3.2.2.1.- Ҭm bào
3.2.2.2.- Nhұp bào thө thӇ
3.2.2.3.- Thӵc bào

II. VҰN CHUYӆN PHÂN TӰ CHҨT TAN:
1. Khu͇ch tán ÿ˯n gi̫n:
Phân tӱ nhӓ hồ tan có thӇ khuӃch tán ÿѫn giҧn qua màng lipid kép tӯ phía nӗng ÿӝ
cao sang nӗng ÿӝ thҩp. Tӕc ÿӝ khuӃch tán phө thuӝc vào ÿӝ hoà tan cӫa phân tӱ trong
màng lipid kép và vào gradient nӗng ÿӝ giӳa hai bên màng (nó cịn phө thuӝc vào
diӋn tích khuӃch tán và ÿoҥn ÿѭӡng ÿi). Ðӝ hồ tan trong màng lipid kép phө thuӝc
vào mӭc ÿӝ kӷ nѭӟc. Ion và phân tӱ phân cӵc có mӭc ÿӝ ѭa nѭӟc cao, do ÿó khuӃch
tán qua màng khó khăn hѫn so vӟi các chҩt không phân cӵc. Sӵ khuӃch tán tӵ do

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


2. Protein trung gian v̵n chuy͋n qua màng:
Phân tӱ phân cӵc và ion không tan trong lipid nên không thӇ lӑt qua màng bҵng
khuӃch tán ÿѫn giҧn. Chúng chӍ có thӇ qua màng nhӡ protein trung gian trong màng.

Ðây là các protein xuyên màng và có ÿӝ ÿһc hiӋu nhҩt ÿӏnh vӟi chҩt mà chúng vұn
chuyӇn. ÐiӅu này có nghƭa là mӛi loҥi protein chӍ vұn chuyӇn mӝt loҥi phân tӱ hay

ion nào ÿó. Có hai kiӇu hoҥt ÿӝng cӫa protein trung gian vұn chuyӇn:

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


- Protein tҧi (carrier, transporter): là protein xuyên màng có tâm gҳn phân tӱ cҫn vұn
chuyӇn và sau khi gҳn, chúng thay ÿәi cҩu hình khơng gian sao cho tâm gҳn này ÿѭӧc
"mӣ" vӅ phía bên kia cӫa màng.

- Protein kênh (chanel): tҥo thành mӝt lӛ hәng xuyên qua màng làm phân tӱ phân cӵc
hay ion có thӇ ÿi qua mà không cҫn phҧi tiӃp xúc vӟi lipid.

Nhӡ protein trung gian vұn chuyӇn nên tӕc ÿӝ khuӃch tán xuôi chiӅu gradient có thӇ
tăng vӑt nhiӅu lҫn. Tuy nhiên, khi nӗng ÿӝ chҩt cҫn vұn chuyӇn quá lӟn so vӟi sӕ
lѭӧng protein trung gian, ta có hiӋn tѭӧng bão hồ, nghƭa là tӕc ÿӝ không thӇ tăng
thêm hѫn nӳa.

a. Protein tҧi:
- Trong vұn chuyӇn thө ÿӝng:
Ví dө q trình vұn chuyӇn và trao ÿәi ion HCO3- và H+ ӣ hӗng cҫu:
Trong mao mҥch các mô, nӗng ÿӝ CO2 cao, chҩt này khuӃch tán tӵ do qua màng
hӗng cҫu. Trong hӗng cҫu, nó kӃt hӧp vӟi nѭӟc tҥo ra HCO3- và H+ (dѭӟi tác dөng
cӫa enzym carbonic anhydraza). H+ liên kӃt vӟi Hemoglobin (Hb), còn HCO3Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


Ӣ mao mҥch phәi, HCO3- ÿѭӧc vұn chuyӇn qua protein tҧi vào hӗng cҫu và dѭӟi tác
dөng cӫa enzym carbonic anhydraza (theo chiӅu ngѭӧc lҥi, vì lúc này nӗng ÿӝ CO2
giҧm thҩp) ion này kӃt hӧp trӣ lҥi vӟi H+ và tҥo thành CO2 + H2 O. Nӗng ÿӝ CO2

trong huyӃt tѭѫng thҩp, do ÿó CO2 khuӃch tán qua màng ra khӓi hӗng cҫu. Nӗng ÿӝ
HCO3- trong hӗng cҫu tiӃp tөc hҥ xuӕng, ion này lҥi ÿѭӧc protein tҧi vұn chuyӇn tӯ
huyӃt tѭѫng vào hӗng cҫu. H+ thì ÿѭӧc cung cҩp nhӡ sӵ phân ly khӓi Hb.O2. Nhѭ vұy,
quá trình thҧi khí carbonic khӓi mơ là nhӡ khuӃch tán (vұn chuyӇn thө ÿӝng) tӯ nѫi có
nӗng ÿӝ cao ÿӃn nѫi thҩp hѫn, nhѭng nhӡ enzym xúc tác và protein tҧi mà diӉn ra vӟi
hiӋu quҧ cao.
- Trong vұn chuyӇn tích cӵc:
Protein tҧi tham gia vào vұn chuyӇn thө ÿӝng khi ÿѭӧc cung cҩp năng lѭӧng tӵ do
cNJng có thӇ vұn chuyӇn ÿѭӧc chҩt tan ngѭӧc chiӅu gradient nӗng ÿӝ. Năng lѭӧng có
thӇ lҩy tӯ phҧn ӭng thӫy phân ATP, hoһc tӯ mӝt gradient khác. Trѭӡng hӧp vұn
chuyӇn ngѭӧc chiӅu gradient bҵng năng lѭӧng giҧi phóng ra do phân tӱ khác vұn
chuyӇn xuôi chiӅu gradient ÿѭӧc gӑi là hiӋp vұn. Tuy nhiên ÿa sӕ ÿѭӧc cung cҩp năng
lѭӧng tӵ do bӣi phҧn ӭng thӫy phân ATP, nhiӅu protein tҧi ÿӗng thӡi cNJng có hoҥt
tính ATPaza. Khi ÿѭӧc cung cҩp ATP và vұn chuyӇn các chҩt ngѭӧc chiӅu gradient
nӗng ÿӝ, protein tҧi ÿѭӧc gӑi là bѫm ATPaza:
* Bѫm Na/K - ATPaza:

Nӗng ÿӝ Na+ nӝi bào thҩp hѫn nhiӅu so vӟi ngoҥi bào, còn K+ nӝi bào cao hѫn ngoҥi
bào (10-20 lҫn). Sӵ chênh lӋch này ÿѭӧc duy trì thѭӡng xuyên bӣi phӭc hӧp protein
gӑi là bѫm Na+/K+ - ATPaza nҵm trên màng bào tѭѫng. Ðây là protein xuyên màng
có tâm gҳn K+ phía ngoҥi bào và các tâm gҳn Na+ phía nӝi bào , tâm ATPaza phía nӝi
bào. Mӛi ATP bӏ phân hӫy bѫm ÿѭӧc 3 Na+ ra và 2 K+ vào. Quá trình bѫm Na+/ K+
ngѭӧc chiӅu gradient nӗng ÿӝ và thӫy phân ATP luôn luôn song hành vӟi nhau, và có
thӇ bӏ ӭc chӃ bӣi ouabain khi hố chҩt này có mһt ӣ dӏch ngoҥi bào.

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


* Bѫm H+ - ATPaza:

Ðây là protein tҧi vұn chuyӇn tích cӵc H+ qua màng kèm theo thӫy phân ATP. Bѫm
H+ tham gia vào viӋc duy trì mơi trѭӡng acid trong các tiêu thӇ nhӡ vұn chuyӇn liên
tөc H+ tӯ dӏch bào tѭѫng qua màng tiêu thӇ. Nó cNJng có mһt trên màng bào tѭѫng và
vұn chuyӇn H+ tӯ bào tѭѫng ra khoang gian bào, nhӡ vұy, dù tӃ bào trong khi trao ÿәi
chҩt luôn sinh ra acid (CO2, acid lactic...) nhѭng vүn duy trì ÿѭӧc pH trung tính.
Màng tӃ bào dҥ dày tiӃt acid chlohydric ÿһc biӋt có bѫm H+ rҩt hoҥt ÿӝng.
* Gradient Na+ cung cҩp năng lѭӧng cho vұn chuyӇn chҩt khác:
Trong tӃ bào, nӗng ÿӝ Na+ thҩp hѫn nhiӅu so vӟi ngoài tӃ bào. Gradient Na+ (gradient
ÿiӋn hoá) nhѭ mӝt nguӗn thӃ năng vұn chuyӇn mӝt sӕ phân tӱ và ion khác nhau nhӡ
hiӋp vұn: Na+ xi chiӅu gradient (tӯ ngồi vào bào tѭѫng) kèm theo vұn chuyӇn mӝt
chҩt khác ngѭӧc chiӅu gradient cӫa chҩt ÿó. Chҷng hҥn glucoza tӯ khoang ruӝt ÿѭӧc
hҩp thu vào tӃ bào nhӡ cѫ chӃ ÿӗng vұn vӟi Na+, trong ÿó cҧ Na+ và glucoza ÿѭӧc vұn
chuyӇn tӯ ngoài vào trong qua mӝt protein tҧi.
Trѭӡng hӧp tӃ bào cѫ tim vұn chuyӇn Ca++ ngѭӧc chiӅu gradient tӯ bào tѭѫng ra gian
bào và vào lѭӟi nӝi cѫ tѭѫng dӵa trên ÿӕi vұn vӟi Na+ chҥy xuôi chiӅu gradient: Ca++
và Na+ chҥy ngѭӧc chiӅu nhau qua cùng mӝt protein tҧi nҵm trên màng bào tѭѫng
hoһc màng lѭӟi nӝi cѫ tѭѫng.
- Tәn thѭѫng tӃ bào do rӕi loҥn vұn chuyӇn tích cӵc:
TӃ bào sӕng ln vұn chuyӇn tích cӵc ÿӇ duy trì các gradient nӗng ÿӝ qua màng.
Trong ÿiӅu kiӋn thiӃu năng lѭӧng, chҷng hҥn thiӃu oxy, ty thӇ không sҧn xuҩt ÿҫy ÿӫ
ATP, bѫm ATPaza ngѭng hoҥt ÿӝng dүn ÿӃn tәn thѭѫng và chӃt tӃ bào:
- Bѫm Na+/K+ ngѭng hoҥt ÿӝng, Na+ xuôi chiӅu gradient lӑt vào tӃ bào, ÿiӋn tích âm
giҧm ÿi, màng bào tѭѫng bӏ khӱ cӵc, Cl- dӉ dàng lӑt vào tӃ bào. Nӗng ÿӝ muӕi bào
tѭѫng tăng lên, làm tăng áp lӵc thҭm thҩu, hút nѭӟc tӯ ngoài vào, tӃ bào trѭѫng nӣ,
thұm chí có thӇ vӥ.
Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵


- Bѫm H+ ngѭng hoҥt ÿӝng làm cho bào tѭѫng bӏ axit hoá (pH giҧm) trong khi pH

tiêu thӇ tăng lên. Enzym trong tiêu thӇ có thӇ lӑt ra bào tѭѫng gây phá hӫy tӃ bào
v.v....
Các tӃ bào tiêu thө nhiӅu ATP nhѭ cѫ tim và não lҥi càng nhҥy cҧm vӟi các rӕi loҥn
thiӃu oxy. ThiӃu oxy nһng (vài chөc phút) có thӇ gây ra nhӳng ә hoҥi tӱ trong cѫ tim
hay não (nhӗi máu).
b. Protein kênh:
Protein kênh là protein xuyên màng làm nhiӋm vө trung gian vұn chuyӇn giӕng
protein tҧi. Tuy nhiên, có nhӳng ÿiӇm khác biӋt so vӟi protein tҧi là:
- ChӍ có protein kênh vұn chuyӇn ion, khơng có kênh cho phân tӱ trung hồ. Vì vұy,
chúng thѭӡng ÿѭӧc gӑi là kênh ion.
- Kênh ion chӍ vұn chuyӇn thө ÿӝng mà không thӇ vӯa thө ÿӝng, vӯa tích cӵc nhѭ
protein tҧi.
- Tӕc ÿӝ vұn chuyӇn qua kênh lӟn hѫn nhiӅu so vӟi protein tҧi (mӛi giây mӝt kênh có
thӇ cho trên 106 ion ÿi qua!)
- Kênh ion thѭӡng khơng mӣ liên tөc, mà có cѫ chӃ mӣ và ÿóng kênh. Bình thѭӡng ӣ
trҥng thái ÿóng, khi có tác nhân tác dөng lên màng, kênh mӣ ra tҥm thӡi rӗi ÿóng lҥi
ngay. Tác nhân mӣ kênh có thӇ là ÿiӋn thӃ màng, kích thích cѫ hӑc, hoһc hoá hӑc nhѭ
chҩt trung gian dүn truyӅn thҫn kinh, nucleotid, protein (protein-G), hay mӝt ion khác.
Kênh ion ÿóng vai trị quan trӑng trong quá trình khӱ cӵc màng tӃ bào, dүn truyӅn
xung ÿӝng thҫn kinh, thông tin, ÿiӅu khiӇn liên tӃ bào.

III. VҰN CHUYӆN KHӔI LӞN:

Ebook created by CLB195
Bài gi̫ng cͯa các BS : Nguy͍n Qu͙c DNJng _ Tr̯n Công To̩i_Lê Qu͙c S͵