THỰC HÀNH DƯỢC LIỆU BÀI ĐỊNH LƯỢNG ALCALOID BẰNG PHƯƠNG PHÁP ACIDBASE

ĐẠI HỌC DUY TÂN
KHOA DƯỢC
Bộ Môn Thực Vật Dược – Dược Liệu – Dược Cổ Truyền

BÀI 3
ĐỊNH LƯỢNG ALCALOID
BẰNG PHƯƠNG PHÁP ACID-BASE
Môn: Dược liệu 2 (MCC 401)
Giảng viên: Nguyễn Thị Thúy An
Mail:

1


MỤC TIÊU
Sau khi thực hành, sinh viên phải:
- Định lượng được alcaloid toàn phần trong
Canh ki na bằng phương pháp acid base.
- Định lượng được strychnin trong Mã tiền
bằng phương pháp acid base.

- Định lượng được alcaloid từ các dược liệu
cụ thể bằng phương pháp acid base theo

quy trình đã cho.
2


NỘI DUNG

1 1

CƠ SỞ LÝ THUYẾT

2

DƯỢC LIỆU

3

CÁCH TIẾN HÀNH

NỘI DUNG

3


1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Dựa vào tính kiềm của alcaloid, có thể xác định hàm lượng
alcaloid trong một dung dịch bằng phương pháp chuẩn độ
acid-base.
Tùy theo bản chất của alcaloid và điều kiện tiến hành, có thể
áp dụng các phương pháp sau:
- Định lượng gián tiếp (chuẩn độ thừa trừ, chuẩn độ ngược)
- Định lượng trực tiếp
- Định lượng trong môi trường khan
4


1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Khi định lượng trong môi trường nước, thường chuẩn độ bằng

các dung dịch HCl, H2SO4 và NaOH (nồng độ từ 0,01 - 0,1N).
Chỉ thị màu thường dùng là methyl đỏ..

Chỉ thị màu
methyl đỏ

5


1. CƠ SỞ LÝ THUYẾT
Methyl da cam (helianthin, pH 3,1-4,4) đơi khi cũng
được dùng

Chỉ thị màu
methyl da
cam

Acid

Trung tính

Kiềm
6


2. DƯỢC LIỆU

Mã tiền

Canh ki na
7


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền
 Cân chính xác khoảng 5g bột hạt Mã tiền vào erlen 250ml.

Kiềm hóa bằng NH4OH đậm đặc, đậy kín, để yên 15 phút
rồi thêm 50ml hỗn hợp ether-cloroform (3:1), lắc đều 15
phút và để yên 1 giờ (thỉnh thoảng lắc đều).

Erlen 250 ml

8


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền
 Gạn/lọc dịch chiết vào 1 bình lắng gạn có chứa sẵn 25ml

H2SO4 2%. Bã dược liệu được lắc tiếp với ether-cloroform
(3:1) (3 lần x 20ml) cho đến khi dịch chiết khơng cịn phản
ứng alcaloid nữa.

Bình gạn

9

3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền

 Gộp chung dịch chiết ether - cloroform vào bình lắng gạn,
lắc đều và tách lấy lớp acid. Chiết tiếp phần alcaloid base
trong hỗn hợp ether – cloroform bằng H2SO4 5% (10, 10,
10ml…) cho đến khi dịch chiết khơng cịn phản ứng của
alcaloid nữa.

10


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền
 Gộp các dịch chiết acid vào bình lắng gạn, kiềm hóa bằng
NH4OH đậm đặc đến pH 10. Chiết alcaloid base bằng
CHCl3 (20, 10, 10ml) cho đến hết alcaloid. Gộp các dịch

chiết CHCl3 vào becher và bay hơi dung môi trên bếp cách
thủy (trong tủ hốt!) cho đến cắn.

Becher
11


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền
 Hòa tan cắn bằng hỗn hợp 10ml H2SO4 5% và 2ml HNO3
50%. Thêm vào dung dịch này vài tinh thể NaNO2, để yên

khoảng 20 phút trong tủ hốt rồi chuyển vào bình lắng gạn
có chứa sẵn 20ml NaOH 10%. Tráng becher bằng 5ml
nước cất rồi cho chung vào bình lắng gạn.
Tinh thể
NaNO2
12


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền
 Lắc đều bình lắng gạn rồi chiết strychnin bằng CHCl3 (10,
10, 5ml…) cho đến khi dịch CHCl3 khơng cịn phản ứng
alcaloid.
 Gộp các dịch CHCl3 vào 1 bình lắng gạn. Rửa lớp CHCl3
bằng 5ml NaOH 10%, rồi rửa lớp clorofom bằng nước cất
(5ml x n lần) cho đến khi trung tính. Cho dịch CHCl3 đã rửa
vào một becher 100ml. làm khan bằng khoảng 1g bột

Na2SO4 khan và lọc vào erlen 100ml. Rửa lớp Na2SO4 bằng
CHCl3 (3ml x 3 lần) và gộp dịch rửa vào dịch CHCl3 đã lọc.
13


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền

Na2SO4 khan
14

3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng strychnin trong hạt Mã tiền

 Bay hơi dung môi cho đến cắn trên bếp cách thủy (trong tủ
hốt!)
 Hịa tan cắn trong 10ml (chính xác) H2SO4 0,1N và thêm 2

giọt methyl đỏ. Định lượng H2SO4 thừa bằng dung dịch
NaOH 0,1N.
 1ml dung dịch H2SO4 0,1N tương đương với 0,0334g
strychnin (C21H22N2O2 = 334).
 Hệ số hiệu chỉnh lượng strychnin hao hụt trong phép định

lượng này là k = 1,02.

15


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng alcaloid trong vỏ Canh ki na

 Cân chính xác khoảng 2g bột vỏ Canh ki na cho vào
erlen 250ml, làm ẩm với một lượng vừa đủ NaOH
10% trong 15 phút. Thêm vào erlen 40ml hỗn hợp

ether-cloroform (2:1) và lắc đều trong 30 phút, lọc qua
bông. Chiết tiếp như trên với mỗi lần 20ml dung môi
cho tới khi dịch chiết khơng cịn phản ứng của alcaloid
nữa.
16

3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng alcaloid trong vỏ Canh ki na

 Gộp dịch chiết vào một bình lắng gạn 250 ml, lắc với
acid sulfuric 5% (20, 10, 10ml…) cho đến khi dịch acid
âm tính với thuốc thử Valse-Mayer
 Gộp chung các dịch chiết vào 1 bình lắng gạn 250ml,
kiềm hóa bằng NaOH 10% đến pH 10. Chiết alcaloid
base bằng cloroform (20, 10, 10ml…) cho đến hết
alcaloid.
 Gộp các dịch cloroform vào 1 bình lắng gạn, rửa với
nước cất (3 lần x 5ml); lấy lớp cloroform cho vào erlen
250ml miệng rộng và bốc hơi trên cách thủy (trong tủ
17
hốt!) cho tới hết cloroform


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng alcaloid trong vỏ Canh ki na
 Hòa tan cắn trong erlen với 15ml cồn 96% trung tính bằng
cách đun nhẹ trên bếp cách thủy. Pha loãng với 15ml nước

cất, thêm 7 giọt methyl đỏ (CT) và 1 giọt dung dịch methylen
xanh 0,15%. Định lượng alcaloid toàn phần trong dung dịch
bằng dung dịch HCl o,1N cho tới khi có màu tím tro.

 1ml dung dịch HCl 0,1N tương ứng 0,03094g alcaloid tồn
phần tính theo hỗn hợp đồng phân tử quinin (C20H24N2O2 =

324,4) và cinchonin (C19H22N2O2 = 294,4).
18


3. CÁCH TIẾN HÀNH
Định lượng alcaloid trong vỏ Canh ki na

 Hàm lượng % alcaloid toàn phần trong dược liệu (A) biểu thị
bằng hỗn hợp đồng phân tử quinin và cinchonin được tính
theo cơng thức:

n: số ml dung dịch HCl 0,1N dùng cho mẫu thử
a: khối lượng dược liệu đem định lượng (g)
h: độ ẩm của mẫu định lượng

19


CÂU HỎI THẢO LUẬN
Trong quy trình định lượng strychnin trong hạt Mã tiền, vì
sao phải sử dụng ether – cloroform để chiết? Nếu chỉ sử
dụng cloroform thì có được khơng? Vì sao?

20


TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Phạm Thanh Kỳ (2011). Dược liệu học tập II. Thành
phố Hà Nội, Việt Nam: Nhà xuất bản Y học.
2. Khoa Dược Duy Tân (2018). Bài giảng thực hành

Dược liệu 2. Đà Nẵng, Việt Nam: Trường Đại học Duy
Tân.

21


22