Giáo trình mô đun Điều khiển động cơ (Nghề Cơ điện tử - Trình độ cao đẳng) – CĐ Kỹ thuật Công nghệ BR–VT

BM/QT10/P.ĐTSV/04/04
Ban hành lần: 3

UBND TỈNH BÀ RỊA – VŨNG TÀU
TRƯỜNG CAO ĐẲNG KỸ THUẬT CƠNG NGHỆ

GIÁO TRÌNH
MƠ ĐUN: ĐIỀU KHIỂN ĐỘNG CƠ
NGÀNH/NGHỀ: CƠ ĐIỆN TỬ
TRÌNH ĐỘ: CAO ĐẲNG
(Ban hành kèm theo Quyết định số:
/QĐ-CĐKTCN ngày…….tháng….năm
................... của Hiệu trưởng Trường Cao đẳng Kỹ thuật Công nghệ BR – VT)

BÀ RỊA-VŨNG TÀU, NĂM 2020


TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN
Nhằm đáp ứng nhu cầu học tập và nghiên cứu cho giảng viên và sinh viên nghề
điện tử công nghiệp trong trường Cao đẳng Kỹ thuật Công nghệ Bà Rịa – Vũng
Tàu. Chúng tôi đã thực hiện biên soạn tài liệu Điều khiển động cơ này. Tài liệu
được biên soạn thuộc loại giáo trình phục vụ giảng dạy và học tập, lưu hành nội bộ
trong nhà trường nên các nguồn thơng tin có thể được phép dùng nguyên bản hoặc
trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham khảo. Mọi mục đích khác mang
tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm
cấm.


LỜI GIỚI THIỆU
Điều khiển động cơ là mô đun dành cho sinh viên ngành cơ điện tử. Nội dung
của giáo trình được xây dựng trên cơ sở kế thừa những tài liệu đang được giảng dạy

tại trường, kết hợp với những nội dung mới nhằm đáp ứng yêu cầu nâng cao chất
lượng phục vụ sự nghiệp cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa. Giáo trình biên soạn ngắn
gọn, cơ bản tùy theo tính chất của ngành nghề đào tạo mà nhà trường đang tự điều
chỉnh cho phù hợp với xu thế mới. Giáo trình gồm 7 bài, với các nội dung chính:
Bài 1: Một số khí cụ điện thường dùng trong điều khiển động cơ
Bài 2: Mạch điều khiển động cơ KĐB 3 pha rơto lồng sóc quay một chiều
Bài 3: Mạch điều khiển đảo chiều động cơ KĐB 3 pha rơto lồng sóc
Bài 4: Mạch điện mở máy động cơ KĐB 3 pha rơto lồng sóc bằng phương
pháp đổi nối sao- tam giác
Bài 5: Mạch điện điều khiển tuần tự hệ thống động cơ KĐB 3 pha rơto lồng
sóc
Bài 6: Mạch điện điều khiển khởi động động cơ dc qua 2 cấp điện trở
Bài 7: Điều khiển động cơ sử dụng biến tần
Trong q trình biên soạn sẽ khơng tránh khỏi những thiếu sót, mong nhận
được sự đóng góp ý kiến từ các thầy cô và các bạn học sinh- sinh viên để hoàn thiện
cuốn sách này.
Bà Rịa – Vũng Tàu, ngày 30 tháng 6 năm 2020
Tham gia biên soạn
Hà Thị Thu Phương

1


MỤC LỤC
NỘI DUNG

TRANG
LỜI GIỚI THIỆU
1
BÀI 1: MỘT SỐ KHÍ CỤ ĐIỆN THƯỜNG DÙNG TRONG ĐIỀU

4
KHIỂN ĐỘNG CƠ
1. Một số khí cụ thường dùng trong điều khiển động cơ.
4
1.1 Nhóm khí cụ đóng/ cắt, bảo vệ.
5
1.2 Nhóm khí cụ điều khiển.
23
2. Bảng ký hiệu các phần tử trong sơ đồ nguyên lý.
30
BÀI 2: MẠCH ĐIỀU KHIỂN ĐỘNG CƠ KĐB 3 PHA RƠTO LỒNG
SĨC QUAY MỘT CHIỀU
1. Sơ đồ ngun lý.
2. Ngun lý hoạt động
3. Lắp đặt mạch điện.
BÀI 3: MẠCH ĐIỀU KHIỂN ĐẢO CHIỀU ĐỘNG CƠ KĐB 3 PHA
RƠTO LỒNG SĨC
1. Sơ đồ nguyên lý.
2. Nguyên lý hoạt động
3. Lắp đặt mạch điện.
BÀI 4: MẠCH ĐIỆN MỞ MÁY ĐỘNG CƠ KĐB 3 PHA RƠTO
LỒNG SĨC BẰNG PHƯƠNG PHÁP ĐỔI NỐI SAO- TAM GIÁC.
1. Sơ đồ nguyên lý.
2. Nguyên lý hoạt động
3. Lắp đặt mạch điện.
BÀI 5: MẠCH ĐIỆN ĐIỀU KHIỂN TUẦN TỰ HỆ THỐNG ĐỘNG
CƠ KĐB 3 PHA RƠTO LỒNG SĨC
1. Sơ đồ nguyên lý.
2. Nguyên lý hoạt động
3. Lắp đặt mạch điện.

BÀI 6: MẠCH ĐIỆN ĐIỀU KHIỂN KHỞI ĐỘNG ĐỘNG CƠ DC
QUA 2 CẤP ĐIỆN TRỞ
1. Sơ đồ nguyên lý.
2. Nguyên lý hoạt động
3. Lắp đặt mạch điện.
BÀI 7: ĐIỀU KHIỂN ĐỘNG CƠ SỬ DỤNG BIẾN TẦN
1. Giới thiệu các loại biến tần
2. Khảo sát các phím chức năng
3. Các cổng vào/ra và cách kết nối
4. Khảo sát hoạt động của biến tần
5. Điều khiển động cơ sử dụng biến tần Simens
TÀI LIỆU THAM KHẢO

2

33
33
34
35
37
37
38
39
42
42
43
43
46
46
47

47
50
50
51
51
54
54
57
59
62
70
71


GIÁO TRÌNH MƠ ĐUN
Tên mơ đun: Điều khiển động cơ
Mã mơ đun: MĐ17
Vị trí, tính chất, ý nghĩa và vai trị của mơ đun:
- Vị trí: Mơ đun này thuộc khối kiến thức chuyên ngành, được học sau khi đã
hoàn thành các mơ đun an tồn điện, đo lường điện- điện tử, kỹ thuật điện và học
trước mô đun PLC cơ bản, lắp đặt và bảo trì hệ thống cơ điện.
- Tính chất: Là mơ đun bắt buộc và bổ trợ các kiến thức cần thiết về lĩnh vực điều
khiển động cơ điện cho người học Trung cấp và Cao đẳng của nghề Cơ điện tử
- Ý nghĩa và vai trị của /mơ đun: giới thiệu một số khí cụ, thiết bị thường được
sử dụng trong điều khiển động cơ; trình bày các phương pháp điều khiển động cơ
khơng đồng bộ 3 pha, một pha, động cơ một chiều.
Mục tiêu của mơ đun:
- Về kiến thức:
+ Phân tích được cấu tạo và nguyên lý hoạt động của một số khí cụ thường dùng
trong điều khiển động cơ điện

+ Phân tích được nguyên lý hoạt động của mạch điện điều khiển đảo chiều động
cơ KĐB 3 pha rơ to lồng sóc
+ Giải thích được nguyên lý hoạt động của mạch điện mở máy động cơ KĐB 3
pha bằng phương pháp đổi nối sao- tam giác
+ Vẽ và phân tích được nguyên lý hoạt động của mạch điện điều khiển tuần tự
các động cơ
+ Phân tích được ứng dụng và nguyên lý làm việc của mạch mở máy động cơ DC
qua 2 cấp điện trở
- Về kỹ năng:
+ Lựa chọn được khí cụ điện phù hợp để đóng cắt, bảo vệ và điều khiển các loại
động cơ
+ Lắp đặt và vận hành được mạch điện điều khiển động cơ KĐB 3 pha quay 1
chiều
+ Lắp đặt, vận hành và sửa chữa được mạch điện điều khiển đảo chiều quay động
cơ KĐB 3 pha
+ Lắp đặt, vận hành và sửa chữa được mạch điện điều khiển khởi động động cơ
KĐB 3 pha rô to lồng sóc bằng phương pháp đổi nối sao- tam giác
+ Lắp đặt, vận hành và sửa chữa được mạch điện điều khiển mở máy động cơ DC
qua 2 cấp điện trở
+ Cài đặt được biến tần để điều khiển tốc độ, chọn chiều quay động cơ không
đồng bộ 3 pha.
-Về năng lực tự chủ và trách nhiệm:
Người học có khả năng làm việc độc lập hoặc làm nhóm, có tinh thần hợp tác,
giúp đỡ lẫn nhau trong học tập và rèn luyện, có ý thức tự giác, tính kỷ luật cao, tinh
thần trách nhiệm trong công việc.
Nội dung của mô đun:
3


BÀI 1: MỘT SỐ KHÍ CỤ ĐIỆN THƯỜNG DÙNG TRONG ĐIỀU KHIỂN

ĐỘNG CƠ
Giới thiệu:
Khí cụ điện (KCĐ) là những thiết bị dùng để đóng ngắt, điều khiển, kiểm tra, tự
động điều chỉnh, khống chế các đối tượng điện cũng như không điện và bảo vệ
chúng trong các trường hợp sự cố. Trong lĩnh vực điều khiển động cơ, khí cụ điện
đóng vai trị vơ cùng quan trọng.
Mục tiêu:
- Nhận dạng được một số khí cụ thường được sử dụng trong kỹ thuật điều khiển
và bảo vệ động cơ
- Phân tích được cấu tạo và nguyên lý hoạt động của một số khí cụ thường dùng
trong điều khiển động cơ điện
- Chọn được khí cụ điện phù hợp để đóng cắt, bảo vệ và điều khiển các loại
động cơ
- Rèn luyện tính nghiêm túc, cẩn thận, chính xác và khả năng làm việc nhóm
trong cơng việc.
Nội dung chính :
1. Một số khí cụ thường dùng trong điều khiển động cơ.
Khí cụ điện là thiết bị dùng để đóng cắt, bảo vệ, điều khiển, điều chỉnh các
lưới điện, mạch điện, các loại máy điện và các máy trong q trình sản xuất.
Khí cụ điện làm việc lâu dài trong các mạch dẫn điện, nhiệt độ của khí cụ
điện tăng lên gây tổn thất điện năng dưới dạng nhiệt năng và đốt nóng các bộ phận
dẫn điện và cách điện của khí cụ. Vì vậy khí cụ điện làm việc được trong mọi chế
độ khi nhiệt độ của các bộ phận phải không quá những giá trị cho phép làm việc an
toàn lâu dài.
Khí cụ điện được phân ra các loại sau:
- Khí cụ điện dùng để đóng cắt các mạch điện: Cầu dao, Máy cắt,
Aptơmat…
- Khí cụ điện dùng để điều khiển: Công tắc tơ, Khởi động từ, Bộ khống chế chỉ
huy…
- Dùng để bảo vệ ngắn mạch của lưới điện: Cầu chì, Aptơmat, Các loại máy cắt,

Rơle nhiệt…
1.1 Nhóm khí cụ đóng/ cắt và bảo vệ.
1.1.1 Cầu dao
Cầu dao là một khí cụ điện dùng để đóng cắt mạch điện bằng tay, được sử dụng
trong các mạch điện có nguồn dưới 500V, dịng điện định mức có thể lên tới vài
KA.
4


Khi thao tác đóng ngắt mạch điện, cần đảm bảo an tồn cho thiết bị dùng điện.
Bên cạnh đó cần có biện pháp dập tắt hồ quang điện, tốc độ di chuyển lưỡi dao càng
nhanh thì hồ quang kéo dài càng nhanh, thời gian dập tắt hồ quang càng ngắn. Vì
vậy khi đóng cắt mạch điện cầu dao cần phải đóng cắt một cách dứt khốt.
Thơng thường cầu dao được bố trí đi cùng với cầu chì để bảo vệ ngắn mạch cho
mạch điện.
a. Cấu tạo, nguyên lý hoạt động của cầu dao
Cấu tạo
Phần chính của cầu dao là lưỡi dao và hệ thống kẹp lưỡi được làm bằng hợp kim
của đồng, ngoài ra bộ phận nối dây cũng làm bằng hợp kim đồng

Hình 1.1: Cấu tạo cầu dao
Các cầu dao đơn giản như hình1.1 thường dùng để đóng cắt mạch điện cơng suất
nhỏ, dịng điện cỡ vài chục Ampe.
Ngun lý hoạt động của cầu dao cắt nhanh
Khi thao tác trên cầu dao, nhờ vào lưỡi dao và hệ thống kẹp lưỡi mạch điện được
đóng ngắt. trong q trình ngắt mạch, cầu dao thường xảy ra hồ quang điện tại đầu
lưỡi dao và điểm tiếp xúc trên hệ thống kẹp lưỡi. Người sử dụng cần phải kéo lưỡi
dao ra khỏi kẹp nhanh để dập tắt hồ quang.
Để giúp cho việc ngắt mạch điện bằng cầu dao một cách nhanh chóng và dứt khốt
người ta bố trí thêm lưỡi dao phụ như sơ đồ nguyên lý cấu tạo hình 1.2

Bộ phận chính của nó gồm: Giá đỡ (1), đế cách điện (2), tiếp xúc tĩnh - ngàm (3),
lưỡi dao phụ (4), tay gạt (5), lưỡi dao chính (6), lị xo bật nhanh (7).
Ngồi ra, người ta cịn trang bị thêm cho cầu dao hệ thống bảo vệ ngắn mạch
điện. Với cầu dao công suất nhỏ thường trang bị các dây chảy bằng đồng hoặc chì,
cịn các cầu dao cơng suất lớn thường trang bị cầu chì ống, bên trong có chứa cát và
5


dây chảy, lớp cát này có tác dụng tản nhiệt và chặn hồ quang, bảo vệ cho vỏ sứ khỏi
bị nứt vỡ khi có hiện tượng ngắn mạch.
Nguyên lý làm việc của cầu dao có lưỡi dao phụ
Khi đóng mạch điện ta kéo tay gạt (5) lên, lưỡi dao phụ số (4) sẽ tiếp xúc với
ngàm (3) trước, sau đó đến lượt lưỡi dao chính (6).

Hình 1.2: Cấu tạo cầu dao có lưỡi dao phụ
Khi ngắt mạch điện, ta kéo tay gạt (5) xuống, lưỡi dao chính sẽ di chuyển khỏi
ngàm trước, làm cho lò xo (7) bị kéo căng, đồng thời lưỡi dao phụ (4) cũng di
chuyển và tách khỏi ngàm, nhưng nhờ có lực căng của lị xo (7) nên lưỡi dao phụ
tách khỏi ngàm một cách dứt khoát, mạch điện được cắt đột ngột, hạn chế được sự
phát sinh của hồ quang.
b. Phân loại
-Theo kết cấu người ta chia ra làm các loại sau:
• Cầu dao 1 cực
• Cầu dao 2 cực
• Cầu dao 3 cực…
-Theo vật liệu đế cách điện người ta chia ra làm các loại sau:
• Cầu dao đế sứ
• Cầu dao đế nhựa
• Cầu dao đế gỗ
-Theo công dụng người ta chia ra làm 2 loại sau:

• Cầu dao đóng cắt thơng thường: dùng đóng cắt phụ tải cơng suất nhỏ.
• Cầu dao cách ly: thường dùng đóng cắt dịng khơng tải cho các phụ tải trung bình
và lớn.
6


-Theo điện áp định mức: 250V, 400V
-Theo dòng điện định mức: dòng điện định mức của cầu dao được cho trước bởi nhà
sản xuất (thường là loại 10A, 15A, 20A, 25A, 30A, 60A, 75A, 100A, 150A, 200A,
-Theo điều kiện bảo vệ:
• Cầu dao có nắp
• Cầu dao khơng có nắp (thường được đặt trong hộp hay tủ điều khiển)
-Theo yêu cầu sử dụng
• Cầu dao có cầu chì bảo vệ ngắn mạch
• Cầu dao khơng có cầu chì bảo vệ
Ký hiệu cầu dao khơng có cầu chì bảo vệ

hai cực

ba cực

Ký hiệu cầu dao có cầu chì bảo vệ

một cực

hai cực

ba cực

Hình 1.3: Một số hình ảnh về cầu dao

c. Cách lựa chọn cầu dao
Chọn cầu dao theo dòng điện định mức và điện áp định mức: Gọi Itt là dịng điện
tính tốn của mạch điện.
7


Unguồn là điện áp nguồn của lưới điện sử dụng.
Iđm cầu dao = Itt
Uđm cầu dao = Unguồn
1.1.2 Cầu chì
a. Khái niệm và u cầu
Cầu chì là một loại khí cụ điện dùng để bảo vệ thiết bị và lưới điện tránh sự cố
ngắn mạch, thường dùng để bảo vệ cho đường dây dẫn, máy biến áp, động cơ
điện, thiết bị điện, mạch điện điều khiển, mạch điện thắp sáng.
Cầu chì có đặc điểm là đơn giản, kích thước bé, khả năng cắt lớn và giá thành
hạ nên được ứng dụng rộng rãi.
Các tính chất và yêu cầu của cầu chì:
- Cầu chì có đặc tính làm việc ổn định, khơng tác động khi có dịng điện mở máy
và dịng điện định mức lâu dài đi qua.
- Đặc tính A – s của cầu chì phải thấp hơn đặc tính của đối tượng bảo vệ.
- Khi có sự cố ngắn mạch, cầu chì tác động phải có tính chọn lọc.
- Việc thay thế cầu chì bị cháy phải dễ dàng và tốn ít thời gian.
b. Cấu tạo và nguyên lý hoạt động
Cấu tạo: Cầu chì bao gồm các thành phần sau:
+ Phần tử ngắt mạch
+ Thân của cầu chì
Nguyên lý hoạt động:
Đặc tính cơ bản của cầu chì là sự phụ thuộc của thời gian chảy đứt với dòng
điẹn chạy qua (đặc tính Ampe - giây). Để có tác dụng bảo vệ, đường Ampe – giây
của cầu chì tại mọi điểm phải thấp hơn đặc tính của đối tượng cần bảo vệ.

Đối với dịng điện định mức của cầu chì: Năng lượng sinh ra do hiệu ứng Joule
khi có dịng điện định mức chạy qua sẽ toả ra môi trường và khơng gây nên sự
nóng chảy, sự cân bằng nhiệt sẽ được thiết lập ở một giá trị mà không gây sự già
hoá hay phá hỏng bất cứ phần tử nào của cầu chì.
Đối với dịng điện ngắn mạch của cầu chì: Sự cân bằng trên cầu chì bị phá
huỷ, nhiệt năng trên cầu chì tăng cao và dẫn đến sự phá huỷ cầu chì: Người ta phân
thành hai giai đoạn khi xảy ra sự phá huỷ cầu chì:
-Quá trình tiền hồ quang (tp).
-Quá trình sinh ra hồ quang (ta).

8


Dịng điện phỏng đốn hồ
quang

Dịng điện tiền hồ
quang

Dịng điện trong quá trình hồ
quang

tp

ta

t

Hình 1. 4: Tác động của cầu chì
Giản đồ thời gian của quá trình phát sinh hồ quang

Trong đó:
t0: Thời điểm bắt đầu sự cố.
tp: Thời điểm chấm dứt giai đoạn tiền hồ quang.
tt: Thời điểm chấm dứt quá trình phát sinh hồ quang.
Quá trình tiền hồ quang: Giả sử tại thời điểm t0 phát sinh sự quá dịng, trong
khoảng thời gian tp làm nóng chảy cầu chì và phát sinh ra hồ quang điện.
Khoảng thời gian này phụ thuộc vào giá trị dòng điện tạo nên do sự cố và sự cảm
biến của cầu chì.
Quá trình phát sinh hồ quang: Tại thời điểm tp hồ quang sinh ra cho đến thời
điểm t0 mới dập tắt toàn bộ hồ quang. Trong suốt quá trình này, năng lượng
sinh ra do hồ quang làm nóng chảy các chất làm đầy tại môi trường hồ quang sinh
ra; điện áp ở hai đầu cầu chì hồi phục lại, mạch điện được ngắt ra.
c. Phân loại, ký hiệu, cơng dụng
Cầu chì dùng trong lưới điện hạ thế có nhiều hình dạng khác nhau, trong sơ đồ
nguyên lý ta thường ký hiệu cho cầu chì theo một trong các dạng sau:

Hình 1. 5:Ký hiệu của cầu chì trên sơ đồ
Cầu chì có thể chia thành hai dạng cơ bản, tùy thuộc vào nhiệm vụ:
+ Cầu chì loại g: Cầu chì dạng này chỉ có khả năng ngắt mạch, khi có sự
cố hay quá tải hay ngắn mạch xảy ra trên phụ tải.
+ Cầu chì loại a: Cầu chì dạng này chỉ có khả năng bảo vệ duy nhất trạng thái
ngắn mạch trên tải.
Muốn phân biệt nhiệm vụ làm việc của cầu chì, ta cần căn cứ vào đặc tuyến Ampe
– giây (là đường biểu diễn mơ tả mối quan hẹ giữa dịng điện qua cầu chì và thời
9


gian ngắt mạch của cầu chì).
Gọi: ICC: Giá trị dịng điện ngắn mạch. IS: Giá trị dòng điện quá tải.
Với cầu chì loại g: Khi có dịng ICC qua mạch nó phải ngắt mạch tức thì, và

khi có dịng IS qua mạch cầu chì khơng ngắtm ạch tức thì mà duy trì một
khoảng thời gian mới ngắt mạch (thời gian ngắt mạch và giá trị dòng IS tỉ lệ
nghịch với nhau).
Do đó nếu quan sát hai đặc tính Ampe – giây của hai loại cầu chì a và g; ta
nhận thấy đặc tính Ampe – giây của cầu chì loại a nằm xa trục thời gian (trục tung)
và cao hơn đặc tính Ampe – giây của cầu chì loại g.

Hình 1. 6:Đặc điểm Ampe giây, đặc tính của cầu chì
d. Các đặc tính dịng điện và điện áp của cầu chì
Tham số dịng điện được thể hiện :
Các đặc tính của dịng điện

Dịng điện
sử dụng

Dịng điện
ngắn mạch

Các đặc tính của cầu chì
Dịng điện Dịng điện
định mức cắt cực tiểu

Dịng điện
cắt giới
hạn

Khả năng cắt
định mức

Hình 1.7 : Vị trí các dịng điện khác nhau của cầu chì

- Điện áp định mức là giá trị điện áp hiệu dụng xoay chiều xuất hiện ở hai đầu
cầu chì (khi cầu chì ngắt mạch), tần số của nguồn điện trong phạm vi 48Hz đến
62Hz..
10


- Dòng điện định mức là giá trị hiệu dụng của dịng điện xoay chiều mà cầu chì
có thể tải liên tục thường xuyên mà không làm thay đổi đặc tính của nó.
- Dịng điện cắt cực tiểu là giá trị nhỏ nhất của dòng điện sự cố mà dây chì có khả
năng ngắt mạch. Khả năng cắt định mức là giá trị cực đại của dodngf điện ngắn
mạch mà cầu chì có thể cắt.
1.1.3 CB/ áptơmát
a. Khái niệm
CB (CB được viết tắt từ danh từ Circuit Breaker), CB là khí cụ điện dùng
đóng ngắt mạch điện (một pha, ba pha); có cơng dụng bảo vệ q tải, ngắn mạch,
sụt áp...
b. Yêu cầu về chế độ làm việc của CB
Chọn CB phải thoả mãn ba yêu cầu sau:
-Chế độ làm việc ở định mức của CB phải là chế độ làm việc dài hạn, nghĩa là trị số
dòng điện định mức chạy qua CB lâu tuỳ ý. Mặt khác, mạch dòng điện của CB
phải chịu được dòng điện lớn (khi có ngắn mạch) lúc các tiếp điểm của nó đã
đóng hay đang đóng.
-CB phải ngắt được trị số dịng điện ngắn mạch lớn, có thể vài chục KA. Sau khi
ngắt dòng điện ngắn mạch, CB đảm bảo vẫn làm việc tốt ở trị số dịng điện định
mức.
-Để nâng cao tính ổn định nhiệt và điện động của các thiết bị điện, hạn chế sự phá
hoại do dòng điện ngắn mạch gây ra, CB phải có thời gian cắt bé. Muốn vậy thường
phải kết hợp lực thao tác cơ học với thiết bị dập hồ quang bên trong CB.
c. Cấu tạo
1. Võ CB

3. Hộp dập hồquang
5. móc bảo vệ
2. tiếp điểm
4. cơ cấu truyền động cắt CB

Hình 1.7 Cấu tạo của CB
11


Tiếp điểm:
CB thường được chế tạo có hai cấp tiếp điểm (chính và hồ quang), hoặc ba cấp
tiếp điểm (chính, phụ, hồ quang). Khi đóng mạch, tiếp điểm hồ quang đóng trước,
tiếp theo là tiếp điểm phụ, sau cùng là tiếp điểm chính. Khi cắt mạch thì ngược lại,
tiếp điểm chính mở trước, sau đến tiếp điểm phụ, cuối cùng là tiếp điểm hồ quang.
Như vậy, hồ quang chỉ cháy trên tiếp điểm hồ quang, do đó bảo vệ được tiếp điểm
chính để dẫn điện. Dùng thêm tiếp điểm phụ để tránh hồ quang cháy lan vào làm hư
hại tiếp điểm chính. Tiếp điểm của áptơmát thường làm bằng hợp kim gốm chịu
được hồ quang như Ag-W; Cu-W; Ni, …
Hộp dập hồ quang:
Để CB dập được hồ quang trong tất cả các chế độ làm việc của lưới điện, người
ta thường dùng hai kiểu thiết bị dập hồ quang là: kiểu nửa kín và kiểu hở. Kiểu nửa
kín được đặt trong vỏ kín của áptơmát và có lỗ thốt khí. Kiểu này có dịng điện
giới hạn cắt khơng q 50kA. Kiểu hở được dùng khi giới hạn dòng điện cắt lớn
hơn 50kA hoặc điện áp lớn hơn 1000V (cao áp). Trong buồng dập hồ quang thông
dụng, người ta dùng những tấm thép xếp thành lưới ngăn, để phân chia hồ quang
thành nhiều đoạn ngắn thuận lợi cho việc dập tắt hồ quang. Cùng một thiết bị dập
tắt hồ quang, khi làm việc ở mạch điện xoay chiều điện áp đến 500V, có thể dập tắt
được hồ quang của dịng điện đến 40kA; nhưng khi làm việc ở mạch điện một chiều
điện áp đến 440V, chỉ có thể cắt được dịng điện đến 20kA.
Cơ cấu truyền động cắt CB :

Truyền động cắt CB thường có hai cách: bằng tay và bằng cơ điện (điện từ,
động cơ điện). Điều khiển bằng tay được thực hiện với các CB có dịng điện định
mức không lớn hơn 600A. Điều khiển bằng điện từ (nam châm điện) được ứng dụng
ở các CB có dịng điện lớn hơn (đến 1000A). Để tăng lực điều khiển bằng tay người
ta còn dùng một tay dài phụ theo nguyên lý địn bẩy. Ngồi ra cịn có cách điều
khiển bằng động cơ điện hoặc khí nén.
Móc bảo vệ:
CB tự động cắt nhờ các phần tử bảo vệ - gọi là móc bảo vệ.
+ Móc bảo vệ q tải: (cịn gọi là quá dòng điện) để bảo vệ thiết bị điện khỏi bị
quá tải, đường thời gian – dòng điện của móc bảo vệ phải nằm dưới đường đặc tính
của đối tượng cần bảo vệ. Người ta thường dùng hệ thống điện từ và rơle nhiệt làm
móc bảo vệ đặt bên trong CB.
Móc kiểu điện từ có cuộn dây mắc nối tiếp với mạch điện chính. Khi dịng điện
vượt q trị số cho phép thì phần ứng bị hút và móc sẽ dập vào khớp rơi tự do, làm
tiếp điểm của CB mở ra. Điều chỉnh vít để thay đổi lực kháng của lị xo, ta có thể
12


điều chỉnh được trị số dòng điện tác động. Để giữ thời gian trong bảo vệ quá tải
kiểu điện từ, người ta thêm một cơ cấu giữ thời gian (ví dụ bánh xe răng như trong
cơ cấu đồng hồ).
Móc kiểu rơle nhiệt đơn giản hơn cả, có kết cấu tương tự như rơle nhiệt có phần tử
phát nóng đấu nối tiếp với mạch điện chính, tấm kim loại kép dãn nở làm nhả khớp
rơi tự do để mở tiếp điểm của áptơmát khi có q tải. Kiểu này có thiếu sót là qn
tính nhiệt lớn nên khơng ngắt nhanh được dịng điện tăng vọt khi có ngắn mạch, do
đó chỉ bảo vệ được dịng điện q tải.
Vì vậy người ta thường sử dụng tổng hợp cả móc kiểu điện từ và móc kiểu rơle
nhiệt trong CB. Loại này thường được dùng ở áptơmát có dịng điện định mức đến
600A.
Móc bảo vệ sụt áp: (còn gọi là bảo vệ điện áp thấp) cũng thường dùng kiểu điện

từ. Cuộn dây mắc song song với mạch điện chính.
d. Nguyên lý hoạt động
Sơ đồ nguyên lý của CB dòng điện cực đại.
Ở trạng thái bình thường sau khi đóng điện, CB được giữ ở trạng thái đóng tiếp
điểm nhờ móc 2 khớp với móc 3 cùng một cụm với tiếp điểm động. Bật CB ở trạng
thái ON, với dòng điện định mức nam châm điện 5 và phần ứng 4 không hút . Khi
mạch điện quá tải hay ngắn mạch, lực hút điện từ ở nam châm điện 5 lớn hơn lực lò
xo 6 làm cho nam châm điện 5 sẽ hút phần ứng 4 xuống làm bật nhả móc 3,
móc 2 được thả tự do, lò xo 1 được thả lỏng, kết quả các tiếp điểm của CB được
mở ra, mạch điện bị ngắt

Hình 1.8: Sơ đồ CB dịng điện cực đại
13


- Sơ đồ nguyên lý CB điện áp thấp

Hình1.9 : Sơ đồ CB điện áp thấp
Bật CB ở trạng thái ON, với điện áp định mức nam châm điện 11 và phầnứng
10 hút lại với nhau. Khi sụt áp quá mức, nam châm điện 11 sẽ nhả phần ứng 10, lị
xo 9 kéo móc8 bật lên, móc 7 thả tự do, thả lỏng, lò xo 1 được thả lỏng, kết quả
các tiếp điểm của CB được mở ra, mạch điện bị ngắt.
e. Phân loại và cách lựa chọn CB
Phân loại:
- Theo kết cấu, người ta chia CB ra làm ba loại: một cực, hai cực và ba cực.
- Theo thời gian thao tác, người ta chia CB ra loại tác động không tức thời và
loại tác động tức thời nhanh).
- Tuỳ theo công dụng bảo vệ, người ta chia CB ra các loại: CB cực đại theo
dòng điện, CB cực tiểu theo điện áp, CB dịng điện ngược ...

Hình 1.10 : Một số loại CB trên thị trường

14


Cách lựa chọn CB:
Khi lựa chọn CB ta cần chú ý đến các thơng số kỹ thuật chính như sau:
- Dòng điện định mức của CB Iđm (A). Đây là dòng điện lớn nhất cho phép CB
làm việc trong thời gian lâu dài mà không bị tác động (không bị ngắt). Dịng điện
này khơng được nhỏ hơn dịng điện tính tốn của phụ tải.
- Dịng điện bảo vệ ngắn mạch của CB Inm (A). Đây là dòng điện nhỏ nhất (tác
động trong thời gian rất ngắn) đủ để làm cho CB tự ngắt. Chỉ những CB có kết cấu
ngắt kiểu điện từ mới có các thơng số này. Đối với CB loại này khi chọn để đóng
ngắt động cơ thì dịng điện này khơng được nhỏ hơn dịng khởi động động cơ (Inm >
Ikđ).
- Dòng điện bảo vệ quá tải của CB Iqt (A): dịng điện này có thể điều chỉnh được
nhờ các vít điều chỉnh đặt bên trong CB. Thông thường nhà chế tạo đã chỉnh định
sẵn và gắn keo, trong một số trường hợp ta có thể chỉnh lại theo giá trị sau.
Iqt = (1,1 ÷ 1,2).Itt
- Điện áp làm việc của CB: (điện áp định mức của CB). Điện áp này được chọn
phụ thuộc vào điện áp của lưới điện mà CB sử dụng.
- Số cực của CB: loại 1 cực, hai cực hay ba cực.
1.1.4 Máy cắt dòng điện rò
a. Khái niệm
Cơ thể người rất nhạy cảm với dịng điện, ví dụ: dịng điện nhỏ hơn 10mA thì
người có cảm giác kim châm; lớn hơn 10mA thì các cơ bắp co quắp; dịng điện
đến 30mA đưa đến tình trạng co thắt, ngạt thở và chết người. Khi thiết bị điện bị
hư hỏng rò điện, chạm mát mà người sử dụng tiếp xúc vào sẽ nhận dòng điện đi
qua người xuống đất ở điện áp nguồn. Trong trường hợp này, CB và cầu chì khơng
thể tác động ngắt nguồn điện với thiết bị, gây nguy hiểm cho người sử dụng.

Nếu trong mạch điện có sử dụng thiết bị chống dịng điện rị thì người sử dụng
sẽ tránh được tai nạn do thiết bị này ngắt nguồn điện ngay khi dòng điện rò xuất
hiện.
b. Cấu tạo và nguyên lý hoạt động
Thiết bị chống dòng điện rò hoạt động trên nguyên lý bảo vệ so lệch, được
thực hiện trên cơ sở cân bằng giữa tổng dòng điện vào và tổng dòng điện đi ra
thiết bị tiêu thụ điện.
Khi thiết bị tiêu thụ điện bị rò điện, một phần của dịng điện được rẽ nhánh
xuống đất, đó là dịng điện rị. Khi có dịng điện về theo đường dây trung tính rất
nhỏ và rơle so lệch sẽ dị tìm sự mất cân bằng này và điều khiển cắt mạch điện nhờ
thiết bị bảo vệ so lệch. Thiết bị bảo vệ so lệch gồm hai phần tử chính:
-Mạch điện từ ở dạng hình xuyến mà trên đó được quấn các cuộn dây của phần
cơng suất (dây có tiết diện lớn), chịu dòng cung cấp cho thiết bị tiêu thụ điện.
15


-Rơle mở mạch cung cấp được điều khiển bởi cuộn dây đo lường (dây có tiết
diện bé) cũng được đặt trên hình xuyến này, nó tác động ngắt các cực.
Đối với hệ thống điện một pha:

Hình 1.11: Máy cắt dịng rị trong mạng 1 pha
Chú thích:
- I1: Ddịng điện đi vào thiết bị tiêu thụ điện.
- I2: Dòng điện đi từ thiết bị tiêu thụ điện ra.
- Isc: Dòng điện sự cố.
- In: Dòng điện đi qua cơ thể người.
1 : thiết bị đo lường sự cân bằng.
2 : cơ cấu nhả
3 : lỗi từ hình vành xuyến.
Trường hợp thiết bị điện khơng có sự cố : I1 = I2

Trường hợp thiết bị điện khơng có sự cố : I1 - I2=ISC
I1 - I2 : Do xuất hiện mất sự cân bằng trong hình xuyến từ dẫn đến cảm ứng một
dịng điện trong cuộn dây dị tìm, đưa đến tác động rơle và kết quả làm mở mạch
điện.
Đối với hệ thống điện ba pha:
Trường hợp thiết bị điện khơng có sự cố I1= I 2= I3= I4=0. Từ thông tổng trong
mạch từ hình xuyến bằng 0, do đó sẽ khơng có dịng điện cảm ứng trong cuộn dây
dị tìm.
Trường hợp thiết bị điện có sự cố I1-I2 -I3- I4=0. Từ thơng tổng trong mạch từ
hình xuyến khơng bằng 0, do đó có dịng điện cảm ứng trong cuộn dây dị tìm sẽ tác
động mở các điện cực.
16


Hình 1.12: Hệ thống điện ba pha
Như vậy với các tải ra từ tủ điện phân phối và tủ điện điều khiển để an toàn cho
người sử dụng ta nên bố trí thêm thiết bị chống dịng rị trước tải sử dụng.
1.1.5 Rơ le nhiệt (Over Load OL)
a. Khái niệm và cấu tạo
Rơle nhiệt là một loại khí cụ để bảo vệ động cơ và mạch điện khi có sự cố quá
tải. Rơle nhiệt không tác động tức thời theo trị số dịng điện vì nó có qn tính nhiệt
lớn, phải có thời gian phát nóng, nó làm việc có thời gian từ vài giây đến vài phút.
Phần tử phát nóng 1 được đấu nối tiếp với mạch động lực bởi vít 2 và ơm phiến
lưỡng kim 3. Vít 6 trên giá nhựa cách điện 5 dùng để điều chỉnh mức độ uốn cong
đầu tự do của phiến 3. Giá 5 xoay quanh trục 4, tuỳ theo trị số dòng điện chạy qua
phần tử phát nóng mà phiến lưõng kim cong nhiều hay ít, đẩy vào vít 6 làm
xoay giá 5 để mở ngàm đòn bẩy 9. Nhờ tác dụng lò xo 8, đẩy đòn bẩy 9 xoay
quanh trục 7 ngược chiều kim đồng hồ làm mở tiếp điểm động 11 khỏi tiếp điểm
tĩnh 12. Nút nhấn 10 để Reset Rơle nhiệt về vị trí ban đầu sau khi phiến lưỡng kim
nguội trở về vị trí ban đầu.

17


Hình1.13: Cấu tạo của rơ le nhiệt
b. Nguyên lý hoạt động
Nguyên lý chung của Rơle nhiệt là dựa trên cơ sở tác dụng nhiệt làm dãn nở
phiến kim loại kép. Phiến kim loại kép gồm hai lá kim loại có hệ số giãn nở khác
nhau (hệ số giãn nở hơn kém nhau 20 lần) ghép chặt với nhau thành một phiến
bằng phương pháp cán nóng hoặc hàn. Khi có dịng điện quá tải đi qua, phiến
lưỡng kim được đốt nóng, uốn cong về phía kim loại có hệ số giãn nở bé, đẩy cần
gạt làm lò xo co lại và chuyển đổi hệ thống tiếp điểm phụ.

18


Để Rơle nhiệt làm việc trở lại, phải đợi phiến kim loại nguội và kéo cần Reset
của Rơle nhiệt.

Hình1.14: Ký hiệu của rơ le nhiệt trên sơ đồ nguyên lý
c. Phân loại rơle nhiệt
Theo kết cấu Rơle nhiệt chia thành hai loại: Kiểu hở và kiểu kín.
Theo yêu cầu sử dụng: Loại một cực và hai cực.
Theo phương thức đốt nóng:
-Đốt nóng trực tiếp: Dịng điện đi qua trực tiếp tấm kim loại kép. Loại này có cấu
tạo đơn giản, nhưng khi thay đổi dòng điện định mức phải thay đổi tấm
kim loại kép, loại này khơng tiện dụng.
-Đốt nóng gián tiếp: Dịng điện đi qua phần tử đốt nóng độc lập, nhiệt lượng toả
ra gián tiếp làm tấm kim loại cong lên. Loại này có ưu điểm là muốn thay đổi dòng
điện định mức ta chỉ cần thay đổi phần tử đốt nóng. Nhược diểm của loại này là khi

có quá tải lớn, phần tử đốt nóng có thể đạt đến nhiệt độ khá cao nhưng vì khơng khí
truyển nhiệt kém, nên tấm kim loại chưa kịp tác độc mà phần tử đốt nóng đã bị cháy
đứt.
-Đốt nóng hỗn hợp: Loại này tương đối tốt vì vừa đốt trực tiếp vừa đốt gián tiếp.
Nó có tính ổn định nhiệt tương đối cao và có thể làm việc ở bội số quá tải lớn.
d. Chọn lựa rơle nhiệt
Đặc tính cơ bản của Rơle nhiệt là quan hệ giữa dòng điện phụ tải chạy qua và
thời gian tác động của nó (gọi là đặc tính thời gian – dịng điện, A - s).
Lựa chọn đúng Rơle là sao cho đường đặc tính A – s của Rơle gần sát đường đặc
tính A – s của đối tượng cần bảo vệ. Nếu chọn thấp quá sẽ không tận dụng
được công suất của động cơ điện, chọn cao quá sẽ làm giảm tuổi thọ của thiết bị
cần bảo vệ.
Trong thực tế, cách lựa chọn phù hợp là chọn dòng điện định mức của Rơle nhiệt
bằng dòng điện định mức của động cơ điện cần bảo vệ, Rơle sẽ tác động ở giá trị
19


(1,2 ÷ 1,3)Iđm. Bên cạnh, chế độ làm việc của phụ tải và nhiệt độ môi trường xung
quanh phải được xem xét.

Hình1.15: Đặc tuyến bảo vệ của RN
- Dùng để bảo vệ sụt áp mạch điện.
- Cuộn dây hút quấn bằng dây nhỏ nhiều vòng mắc song song với mạch điện
cần bảo vệ. Khi điện áp bình thường, Rơle tác động sẽ làm nóng tiếp điểm của nó.
Khi điện áp sụt thấp dưới mức quy định, lực lò xo thắng lực hút của nam châm và
mở tiếp điểm.
1.1.4 Rơ le dòng điện
- Dùng để bảo vệ quá tải và ngắn mạch.
- Cuộn dây hút có ít vịng và quấn bằg dây to mắc nối tiếp với mạch điện vần
bảo vệ, thiết bị thường đóng ngắt trên mạch điều khiển.

- Khi dòng điện động cơ tăng lớn đến trị số tác động của Rơle, lực hút nam
châm thắng lực cản lò xo làm mở tiếp điểm của nó, ngắt mạch điện điều khiển qua
công tắc tơ K, mở các tiếp điểm của nó tách động cơ ra khỏi lưới.

Hình1.16: Ký hiệu của rơ le dịng trên sơ đồ ngun lý
1.2 Nhóm khí cụ điều khiển.
1.2.1 Các loại rơ le
a. Khái niệm chung

20


Rơle là một loại thiết bị điện tự động mà tín hiệu đầu ra thay đổi theo cấp khi tín
hiệu đầu vào đạt những giá trị xác định. Rơle là thiết bị điện dùng để đóng cắt mạch
điện điều khiển, bảo vệ và điều khiển sự làm việc của mạch điện động lực .
b. Các bộ phận chính của rơ le
- Cơ cấu tiếp thu (khối tiếp thu) : Có nhiệm vụ trực tiếp nhận tín hiệu đầu vào và
biến đổi nó thành đại lượng cần thiết cung cấp tín hiệu phù hợp cho khối trung gian
- cấu trung gian (khối trung gian) : Làm nhiệm vụ tiếp nhận những tín hiệu đưa
đến từ khối tiếp thu và biến đổi nó thành đại lượng cần thiết cho rơle tác động
- Cơ cấu chấp hành (khối chấp hành) : Làm nhiệm vụ phát tín hiệu cho mạch
điều khiển
Các khối trong rơ le điện từ :
▪ Cơ cấu tiếp thu ở đây là cuộn dây.
▪ Cơ cấu trung gian là mạch từ nam châm điện
▪ Cơ cấu chấp hành là hệ thống tiếp điểm

Hình1.17: Các thành phần chính của rơ le điện từ
c. phân loại rơ le
Có nhiều loại rơle với nguyên lí và chức năng làm việc rất khác nhau. Do vậy có

nhiều cách để phân loại rơle . Phân loại theo ngun lí làm việc gồm các nhóm :
- Rơle điện cơ (rơle điện từ, rơle từ điện, rơle điện từ phân cực, rơle cảm ứng...)
- Rơle nhiệt
- Rơle từ
- Rơle điện từ - bán dẫn, vi mạch
- Rơle số
Phân theo nguyên lí tác động của cơ cấu chấp hành :
- Rơle có tiếp điểm: loại này tác động lên mạch bằng cách đóng mở các tiếp điểm
- Rơle khơng tiếp điểm (rơle tĩnh): loại này tác động bằng cách thay đổi đột ngột
các tham số của cơ cấu chấp hành mắc trong mạch điều khiển như: điện cảm, điện
dung, điện trở...
Phân loại theo đặc tính tham số vào :
- Rơle dịng điện
- Rơle điện áp
- Rơle cơng suất
- Rơle tổng trở...
21


Phân loại theo cách mắc cơ cấu :
- Rơle sơ cấp: loại này được mắc trực tiếp vào mạch điện cần bảo vệ
- Rơle thứ cấp: loại này mắc vào mạch thông qua biến áp do lường
Phân theo giá trị và chiều các đại lượng đi vào rơle :
- Rơle cực đại
- Rơle cực tiểu
- Rơle cực đại - cực tiểu
- Rơle so lệch
- Rơle định hướng
d. Các tham số của rơ le
Hệ số nhả :

Tỷ số Knh = xnh/xtđ gọi là hệ số nhả của rơle (đơi khi cịn gọi là hệ số trở về). Hệ số
Knh luôn nhỏ hơn 1.
Khi Knh lớn, bề mặt rộng của đặc tính rơle x = xtđ-xnh nhỏ, đặc tính rơle dạng này
phù hợp với bảo vệ có tính chọn lọc cao sử dụng trong bảo vệ HTĐ
Khi Knh nhỏ, bề rộng đặc tính x = xtđ-xnh lớn, đặc tính này thích hợp với rơle điều
khiển và tự động trong truyền động điện và tự động hóa.
Hệ số dự trữ :
Tỷ số Kdt = xlv/xtđ gọi là hệ số dự trữ của rơle. Kdt > 1 khi Kdt lớn càng đảm bảo rơle
làm việc tin cậy.
Hệ số điều khiển :
Tỷ số Kđk = Pđk/Ptđ gọi là hệ số điều khiển của rơle.
1.2.2 Rơ le trung gian
Rơle trung gian được dùng rất nhiều trong các sơ đồ bảo vệ hệ thống điện và các sơ
đồ điều khiển tự động. Do có số lượng tiếp điểm lớn, vừa có tiếp điểm thường mở
và tiếp điểm thường đóng. Có các loại rơle trung gian một chiều và rơle xoay chiều.
a.
Cấu tạo

Hình 1.18 :cấu tạo của rơ le trung gian
22


b. Chức năng và kí hiệu
Tương tự như contactor tuy nhiên rơle trung gian chỉ có tiếp điểm phụ (cường độ
dịng điện <5A) khơng có tiếp điểm chính. Nên chỉ dùng để điều khiển.

Ký hiệu:

i=1,2,3,……..n

Phân loại: Thường có 2 loại
+ Loại đế tròn 11 chân: Gồm 3 cặp tiếp điểm thường hở và 3 cặp tiếp điểm thường
đóng

Hình1.19: Tiếp điểm của rơ le 11 chân
+ Loại đế vuông 14 chân: Gồm 4 tiếp điểm thường hở và 4 tiếp điểm thường đóng

Hình1.20: Tiếp điểm của rơ le 14 chân
Chú ý:
+ Rơle trung gian không dùng để cấp nguồn động lực
+ Mỗi tiếp điểm chỉ sử dụng cho một mục đích, khơng dùng chung.
1.2.3 Contactor
a. Khái niệm
Contactor là một khí cụ điện dùng để đóng ngắt các tiếp điểm, tạo liên lạc
trong mạch điện bằng nút nhấn. Như vậy khi sử dụng Contactor ta có thể điều
khiển mạch điện từ xa có phụ tải với điện áp đến 500V và dịng là 600A (vị trí điều
khiển, trạng thái hoạt động của Contactor rất xa vị trí các tiếp điểm đóng ngắt
mạch điện).
Phân loại Contactor tuỳ theo các đặc điểm sau:
23