Tài liệu Sự sinh sản của thực vật bậc cao (Cụm hoa) pptx

Sự sinh sản của
thực vật bậc cao
(Cụm hoa)



4.1.2. Cụm hoa
A. Các cụm hoa của thực vật Hạt kín
Ở thời kỳ nở hoa, chỉ một số loài Hạt kín
, mỗi cá thể chỉ có một hoa như hoa đơn
độc của loài cây Giọt sữa (Galanthus
nivalis / họ Amaryllidaceae); hoa
Tulip/họ Liliaceae, nhưng đa số loài thực
vật Hạt kín sản sinh ra một số lượng hoa
nào đó. Các hoa này tồn tại riêng biệt
trên một cá thể hay ngược lại, chúng
được tập hợp toàn bộ có diện mạo riêng,
được cá biệt hóa rõ ràng. Đó là cụm hoa
đơn. Các cụm hoa này đến lượt chúng, có
thể tập hợp lại với nhau, có diện mạo
riêng. Đó là cụm hoa kép hay hoa phức.
Các hoa riêng biệt như các cụm hoa, ở vị
trí tận cùng trên thân và các nhánh của
chúng hay ở các vị trí bên (nách lá).
Thoạt nhìn, sự biến đổi thường rất nhiều
từ cụm hoa này đến cụm hoa khác. Thế
nhưng, cấu tạo cụm hoa dựa trên các quy
luật phân nhánh của thân, chỉ có hai kiểu
cơ bản chủ yếu của các cụm hoa: cụm
hoa đơn trục và cụm hoa hợp trục.
a. Cụm hoa kiểu đơn trục (H.35)

Kiểu cụm hoa phân nhánh đơn trục gọi là
chùm. Chùm là cụm hoa cơ bản trong
cụm hoa kiểu đơn trục.
+ Các cụm hoa đơn


- Cụm hoa chùm, cụm hoa này được cấu
tạo từ các hoa có cuống bậc thang theo
chiều dài của trục cụm hoa. Cụm hoa này
tăng trưởng vô hạn, trường hợp thông
thường nhất, được gọi là cụm hoa mở
(không xác định). Các hoa ở phía gốc nở
trước tiên, trong khi đó, các hoa phía trên
đang còn trạng thái nụ, kích thước giảm
dần theo hướng ngọn. Vì vậy, sự nở hoa
là từ gốc (hướng tâm) như cây Liểu diệp
(Epilobium angustifolium họ Rau dừa
nước); cây Liễu ngư
(Linaria vulgais họ Hoa mõm chó) vv
Nếu trục tăng trưởng có giới hạn, đỉnh
của nó không còn sinh trưởng nửa, nhưng
lại mang một hoa (cụm hoa chùm đóng =
có hạn ), đầu tiên được hình thành,
chùm ra hoa về phía gốc, hay là chùm
sinh trưởng gốc (ly tâm). Có những cụm
hoa chùm đặc biệt, trong số đó có:
• chùm một bên, với các hoa lệch cùng
một phía (Hoa huệ chuông - Convallaria
majalis / Liliaceae);
• chùm hai bên, với các hoa đính trên hai

đường sinh thẳng đứng ngược nhau
(thường ở thực vật Một lá mầm, hiếm
hơn ở thực vật Hai lá mầm);
• bề ngoài có mọc vòng (đậu lupin
(Lupinus - họ Đậu);
• co lại và vòng luồng với các đầu (Cỏ ba
lá, họ Đậu);
• lưng - bụng (Đậu tằm / họ Đậu, cây
Hoa đơn (Gladiolus communis - họ Lá
đơn (Iridaceae)). Nếu giống nhau nhiều,
trong trường hợp này, với xim một ngã,
có thể nhận biết lẫn nhau ở vị trí lá bắc
(hình 36).

- Cụm hoa bông. Cụm hoa này là chùm
của các hoa không cuống, được gắn chặt
sát vào trục (cây Mã đề / họ
Plantaginaceae), loài Veronica spicata /
họ Hoa mỏm sói). Cụm hoa đuôi sóc của
cây Liễu / họ Salicaceae là các bông rất
dày đặc các hoa đơn tính, không có bao
hoa hay có vảy, kèm theo các lá bắc và
các lá trước thông thường phát triển tốt.
Bông mo của họ Ráy là cụm hoa bông
được đặc trưng bởi trục nạc được bao
quanh một mo, lá bắc lớn của cụm hoa
thường có màu sắc rất sặc sở.
- Cụm hoa ngù. Cụm hoa này được cấu
tạo bởi các hoa nằm ở vị trí có mức xấp
xỉ ngang như nhau vì các cuống hoa có

kích thước khác nhau [( Cụm hoa ngù
đơn và đóng kín của Táo tây (họ Hoa
hồng); cây sửa chim (Ornithogalum
umbellatum / họ Liliaceae) mà cụm hoa
của loài này không phải là cụm hoa tán
nhưng là cụm hoa ngù đơn và mở)].
- Cụm hoa tán. Cụm hoa này khác với
cụm hoa ngù bởi sự đính các hoa ở cùng
một mức, được thể hiện bởi vòng lá bắc
của chúng làm thành bao chung. Cụm
hoa tán đơn tương đối hiếm: Cây Cần
quạt / họ Hoa tán, hoa tán hữu hạn của
Chelidonium / họ Thuốc phiện, hoa tán
vô hạn của cây Anh đào / họ Hoa hồng,
Allium / họ Hành.
- Cụm hoa đầu. Cụm hoa này gồm các
hoa với các cuống chập lại với nhau hay
thậm chí không có cuống và sắp xếp trên
một đĩa dẹp của đế cụm hoa được bao
bọc xung quanh bởi các lá bắc (cụm hoa
đầu hướng tâm của họ Cúc)
+ Cụm hoa kép và cụm hoa hỗn hợp
Cụm hoa kép được cấu tạo nhiều cụm
hoa đơn chúng được tập hợp lại theo một
trong các cách của cụm hoa kiểu đơn
trục: trên cùng một cách (cụm hoa
phức)hay trên các cách khác nhau (cụm
hoa hỗn hợp).
* Cụm hoa kép sơ cấp:
• Cụm hoa chùm của chùm thường có ở

họ Đậu, với sự chuyển qua cụm hoa đầu
bởi sự rút ngắn lại;
• Cụm hoa ngù của ngù hữu hạn của cây
Đầu gai (Aubepine / họ Hoa hồng);
• Cụm hoa bông của các bông chét (rất
nhiều ở họ Hòa thảo như lúa, lúa mì, lúa
mạch đen vv
• Cụm hoa tán của các tán con hay các
tán nhỏ (họ Hoa tán trừ Astrantia).
* Cụm hoa kép thứ cấp:
• Cụm hoa chùm của bông ( họ Cau);
• Cụm hoa chùm hữu hạn của hoa tán
như câu Dây thường xuân (Hedera helix
họ Ngũ gia bì);
• Cụm hoa ngù của hoa đầu như cây
Xương cá (Achillea / họ Cúc);
• Cụm hoa chùm kép đóng kín của các
bông chét [chùy của cây Yến mạch
(Avena sativa / họ Hòa thảo)]
b. Cụm hoa hợp trục
- Cụm hoa hợp trục đơn
- Xim hai ngả
Xim hai ngả được xác định bởi 4 đặc
tính:

• Xim hai ngả do dãy của các chùm nhỏ
tận cùng ba hoa, hai lá trước α và β của
hoa bậc một (hay bậc n), gốc (nách) của
mỗi hoa bậc hai (hay n +1) (cần chú ý lá
trước thấp nhất là α .

• Các hàng liên tiếp của phân nhánh xim
hai ngả cắt nhau góc vuông.
• Cùng chiều và ngược chiều: chiều dài
của mỗi phân nhánh, vị trí tương hỗ của
các lá trước xác định cùng chiều và
ngược chiều của các nhánh. Người ta nói
rằng, nhánh bậc hai là ngược chiều khi
các lá trước này chiếm một vị trí đảo
ngược với vị trí của các lá trước trục bậc
một. Cũng giống như vậy cho mỗi cặp
bậc 3 và bậc 4 vv Đó là trường hợp
thường hay xảy ra, nhưng không thể vì
thế mà khái quát chung cho toàn bộ như
người ta đã nghĩ từ lâu. Trong thực tế,
Nozeran đã chỉ ra rằng, ở một số loài họ
Hồ tiêu, các nhánh nách α và β, cả hai
đều ngược chiều với trục cấp một, vì vậy
cùng chiều giữa chúng (H.37).
Sự cùng chiều và ngược chiều của các
nhánh liên tiếp được nhấn mạnh bởi tiền
khai hoa của lá đài. (Hoa được quan sát
mặt bên, sự xuất hiện các lá đài từ trái
sang phải (vì vậy chiều ngược kim đồng
hồ) nếu hoa xoắn phải và từ phải sang
trái (và vì vậy theo chiều kim đồng hồ
khi hoa xoắn trái). Đối với xim được xem
xét ở đây, các nhánh bậc , mà chúng là
khác chiều, mang các hoa mà tiền khai
hoa của chúng là chiều đảo ngược (một
hoa xoắn trái, một hoa xoắn phải). Cũng

giống như thế đối với mỗi cặp nhánh bậc
3,4, n.
• Hai phía của xim hai ngả có thể phát
triển bằng nhau (Cây Thu hải đường / họ
Begoniaceae); Thông thường nhất, một
trong hai phát triển mạnh hơn. Người ta
cho rằng, nó được ưu tiên, α ưu tiên đối
với họ Mao lương, β ưu tiên đối với họ
Cẩm chướng và họ Cà.
- Xim một ngã
Xim một ngã phát sinh từ xim hai ngã mà
chỉ một nữa các nhánh được phát triển.
Nghĩa là, các nhánh này không sắp xếp
trong một mặt phẳng.
• Xim bò cạp, chỉ tồn tại các nhánh
ngược chiều. Từ một hoa dãy n đến hoa
tiếp theo dãy n+1, tiền khai hoa đảo
ngược.
Các xim như thế thường xảy ra ở thực vật
Hai lá mầm (họ Vòi voi) nhưng rất hiếm
ở thực vật Một lá mầm (họ Thài lài).
. Từ xim bò cạp phát sinh các xim xoắn,
chỉ các nhánh cùng chiều phát triển và tất
cả các hoa, dù dãy của chúng như thế
nào, cũng có cùng tiền khai hoa.
Sự phân phối các xim này trong các họ
khác nhau là ngược với các xim bò cạp:
có nhiều ở thực vật Một lá mầm, nhưng
rất hiếm ở những thực vật Hai lá mầm.
. Nếu như tất cả các nhánh quay về trong

cùng một mặt phẳng, ta có xim hình rẻ
quạt. Xim này là xim xoắn; xim dạng
liềm là của xim bò cạp.
- Xim nhiều ngã.
Chúng tương đối ít gặp: Cây Trường sinh
(Sedum/ họ Thuốc bỏng), nhiều ở Thầu
dầu như loài Euphorbia helioscopia
chẵng hạn (họ Thầu dầu).
- Cụm hoa xim đầu li tâm.
Cụm hoa xim đầu li tâm phát sinh từ các
xim vì cụm hoa đầu hướng tâm phát sinh
từ cụm hoa chùm. Các hoa đầu tiên của
cụm hoa đầu li tâm thường ít nhất, sự nở
hoa bắt đầu từ trung tâm của đầu, các hoa
sau nằm ở xung quanh cụm hoa đầu.
+ Cụm hoa hợp trục kép và cụm hoa hợp
trục hỗn hợp (H.38)


Cụm hợp trục hỗn hợp của họ Loa kèn đỏ
(Amarylldaceae) (hình 38) cung cấp một
ví dụ lý thú. Đó là xim hai ngã tiêu biểu
của các xim xoắn mà tất cả hoa của
chúng (ngay cả hoa bậc một) đều xoắn
phải.
Vì vậy, xim hai ngả không thể phát sinh
từ xim hai ngã với các nhánh liên tiếp
cùng một hướng như Nozeran đã quan
niệm, và nó chỉ có thể sinh ra từ các xim
xoắn.

c. Cụm hoa hỗn hợp.
Được gọi là cụm hoa hỗn hợp bởi vì cấu
tạo của chúng trộn lẫn kiểu đơn trục và
kiểu hợp trục - Đó là:
- Cụm hoa chùm của xim hai ngả: cây
Đinh hương / họ Nhài (nói một cách
tổng quát, cụm hoa chùm của xim được
gọi là chùm xim.);
- Cụm hoa chùm của xim bò cạp: cây
Hàm rắn (họ Vòi voi);
- Cụm hoa bông của xim xoắn: Cây Đuôi
diều (Iris/ họ Iridaceae);
- Cụm hoa bông của các xim nhỏ hai ngã,
ba hoa, đơn tính mà chúng cấu tạo đuôi
sóc của họ Betulaceae.
- Cụm hoa tán của xim bò cạp: cây Tỏi
tây (Allium porrum/ họ Hành)