Trần thủ độ danh nhân truyện ký

Tênsách:TRẦNTHỦĐỘ–DANHNHÂNTRUYỆNKÝ
Tácgiả:TRÚC-KHÊNGƠVĂN-TRIỆN
Nhàxuấtbản:THANHBÌNH
69,HàngBơngThợRuộm,HANOI
Nămxuấtbản:1952
-----------------------Nguồnsách:TừĐứcChâu
Đánhmáy:ỚtHiểm
Kiểmtrachínhtả:ThưVõ
Biêntậpebook:ThưVõ
Ngàyhồnthành:08/01/2018


Ebooknàyđượcthựchiệntheodựánphilợinhuận«SỐHĨA1000QUYỂNSÁCHVIỆT
MỘTTHỜIVANGBĨNG»củadiễnđànTVE-4U.ORG
CảmơntácgiảTRÚC-KHÊNGƠVĂN-TRIỆNvànhàxuấtbảnTHANHBÌNHđãchiasẻ
vớibạnđọcnhữngkiếnthứcqgiá.


GhiChú:
- Để lưu lại vết tích của sách xưa, nhóm làm ebook sao y bản chính những phương ngữ và
chính tả xưa như:Hàng Bông Thợ Ruộm,tháng riêng, khôn kể hết được, sự-biến tầy giời, ý
giời,nếpdăn,rặngrỡ,rổcỏrổtậnrễ,xiêugiẹo,kéogiài…
-Dobảnsáchgốcmờ,chữinbịmấtnétnênnhómlàmebookkhóđảmbảođộchínhxáccủa
cácdanhtừriêngintrongsáchnày(địadanh,tênnhânvật...).Mongbạnđọcthơngcảm.


MỤCLỤC
I.CuộcsuyloạnởcuốiđờiLý
II.HọTrầnvàocầmgiữtriều-quyền
III.TrầnThủ-ĐộtrướccáingôibáuchôngchênhcủahọLý

IV.TrầnthayngôiLý
V.Rổcỏrổtậnrễ
IV.Haiđámgiặckiệthiệt
VII.Mấyviệclàmngangngược
VIII.ĐầuthầnchưarơixuốngđấtxinBệ-hạđừnglo
IX.Tộihaycông?


TRÚC-KHÊ
NGƠVĂN-TRIỆN

TRẦNTHỦĐỘ
DANHNHÂNTRUYỆNKÝ
NhàXuất-Bản
Thanh-Bình
69,HàngBơngThợRuộm
–HANOI–


TRẦNTHỦĐỘ
DANH-NHÂNTRUYỆN–KÝ


I.CuộcsuyloạnởcuốiđờiLý
TRIỀULÝđếnđờiôngvuathứbẩylàCao-tông,thậtlàmộtđờisuyloạn.
Vua là con Anh-tông và bà Thái-hậu họ Đỗ. Năm lên nối ngơi cha (Ất-mùi 1175) mới có 3
tuổi. Nhưng bấy giờ phụ chính trong triều cịn có Thái-úy Tơ Hiến-Thành, một người bầy tôi
lương đống. Bởi vậy mấy năm đầu niên hiệu Trinh-phù, trong nước cịn được tri bình. Khơng
mayđếnnămTrinh-phùthứ4(1179),quanThái-úyhọTơtừtrần,từđấyquốc-chínhnắmởtay
bàĐỗThái-hậucùngnhữngviênquanrấtthiếutàikinhquốc,nênthếnướcmỗingàymộtkém.

RồiCao-tơngtuổidầnnhớnlên,bắtđầuthânchính,lạilàmộtơngvuakhơngbiếtnghĩlấynước
lấydânlàmtrọng.Vuahamthíchsựtuầnduq,nayngựgiáđichơihạtnày,maingựgiáđi
chơihạtkhác,vếtxedấungựa,inlênhầukhắpcácphủlộxagần.Cứsựđónrước,cũngđãđủ
phiềnvàlàmngăntrởcơngviệclàmăncủamndântrămhọlắmrồi,huốngchiđiđếnđâu,hễ
thấynóicóvịthầnnào,vuacũngbanchophonghiệuvàbắtdânphảilậpmiếuđềnthờcúng.Ở
kinh Thăng-long, vua lại bầy ra các cuộc xây dựng hết cung này đến điện khác, làm cho kho
tàngphảivơvéttrốngrỗng,dânchúngphảiphụcdịchnhọcnhằn.Nhữngvịchínhthầncũngcó
ngườicanngăn,nhưngvuakhơngchịuđểvàotaimấynhờinóikhơnghợpvớitínhhoangđãng.
MộtlầncaigácKính-thiênđươngxâydựngdở,cóchimbồcácđếnlàmtổởnócvàđẻracon.
Quầnthầnnhânviệcấycóngườicanrằng:
«KhixưađờiNgụyMinh-đếdựnggácLăng-tiêu,cóchimbồ-cácđếnlàmtổ,CaoĐường1

Longcanngănvuarằng«ThầnnghetrongkinhThicócâu:Bồ-cáclàmtổ,tu-húđếnở .Nay
bồ-cáclàmtổởgáctrongcung,ýngucủathầntrộmnghĩrằnggáctuydựngthànhnhưngrồi
tấtcóhọkhácđếnở».XinbệhạnênnghĩkỹlờinóicủaĐường-Long,trướclolấyviệctuđức
rồihẵngnghĩđếnviệcxâydựng».
Lờicanngănkhíchthiếtđếnthế,nhưngcũngkhơngkhiếnđượcCao-tơngchờnlịng,đổiý.
Vua chỉ nghe theo lời của kẻ hoạn quan là Phạm-Bỉnh-Di, đốc thúc dân phải làm mau chóng
xongcáccungđiện;trămhọcàngkhổsởvơcùng.
Bởinhữngchínhlệnhkhơngtốtnhưtrênấy,nênđãkhiếnlịngdânốngiậnbấtbình,huống
lạithêmlnnămcónhữngthiêntaisẩyra,hếtđạihạn,đếnbãolụt,rồilạiđộngđất,mùamàng
haohại,dânchúngphảichếtđóichếtkhátnhannhản,nhânthếmàgiặcgiãnổilênkhắpchốn.
Nhữngđámgiặccủathờiấy,trướcsaunổilênđạikháinhưlà:
NămTrinh-phùthứ9(1184),mùađơngcócuộcnổiloạncủadâncáctrạiTư,trạiMơng.
Nămthứ10(1185)mùathu,cócuộcnổiloạncủadânmántraiViêm.
Năm Thiên-tư-gia-thụy thứ 7 (1192) có cuộc nổi loạn của người giáp Cổ-hoằng ở phủ


Thanhhóa.Ngunngườigiápấymộthơmhọthấyvếtchântrâuởthâncâymuỗm,trơnglên
thìtrêncâycócontrâutrắng,lúclâucontrâuđomộtngạccâykhácmàxuống.Ngườigiápấy

làLê-Vãnđốnrằng:«trâulàgiốngvậtởdướiđấtmàlạitrèolêntrêncây,đólàcáilượngkẻ
dưới lên ở ngơi trên đó. » Họ bèn họp nhau nổi lên làm loạn, nhưng triều-đình dẹp n ngay
được.
Nămthứ13,cócuộcnổiloạncủaNgơCơng-LýngườilàngCao-xáhạtDiễn-châu.Lạicuộc
2

nổiloạncủabọnĐinh-Khả,ởchâuĐại-hồng ;ĐinhKhảtựxưnglàdịngdõiĐinhTiên-Hồng,
cùngBùiĐơdấyqnlàmloạn.
NămThiên-gia-bảo-hựuthứ2(1203)lạicócuộcnổiloạnnữacủangườichâuĐại-hồngNgun, bấy giờ Thái-phó-Đàm Dĩ-Mơng cầm giữ trọng quyền trong nước, làm nhiều việc dở.
NgườichâuĐại-hồnglàPhí-Lang,Bảo-Lươnglàmsớtâulên,kểnhữngtộimọtnướchạidân
củaĐàm.ĐàmDĩ-Mơnggiận,bắtbọnấyđóngnọcrađánhmỗingườimộttrận.BọnPhí-Lang
vìthếcămtức.Gặplúctrămhọmuốnlàmloạncả,tháng9nămấy,bọnPhí-Langbèndấybinh
ởchâuĐại-hồng.Đảngloạnnàythếlựcmạnhlắm,khơngphảinhưnhữngđảngtrênkiatriềuđìnhcóthểdẹpnđimộtcáchkhơngtốnmấycơng.Bởibấygiờdângianđóikhátkhổsở,và
đềuquyốnvàonhữngchínhsáchbóclộtcủađươngtriều,chonênmộtkẻhơlên,mnngười
hưởngứng.Gia-dĩbọnPhí-Langlạilànhữngngườicómưulược,cơtrí,biếtcáchdùngbinh.
Triều-đìnhnghetincócuộcbiếnđộngnày,saiquanChi-hậuTrầnLệnh-HinhlàmchứcNgunsúyxuấtlĩnhcácđạoqnđiđánh,lạisaiThượng-thưTứAnh-NhịđemqnThanh-hóa,đồng
thờitiếnrađểhaimặthợpđánhPhí-Lang.ChẳngngờqncủaPhí-Langmạnhmẽhơn;đánh
3

nhauởcửasơngLộ-bố ,quanqnbịthuaTrầnLệnh-HinhvàTứAnh-Nhịđềutửtrậncả.Thế
giặcnhânthếlạicànglanrộng.Mùaxnnămsau,triều-đìnhlạicửđạithầnĐỗ-kính-Tuđem
qnđiđánh,Kính-Tucũngthuaphảirútqnvề.
Năm Trị-bình-long-ứng thứ 3 (1207), lại có cuộc nổi loạn của dân mán núi Tản-viên thuộc
châuQuốc-oai,chúngkéoxuốngcướpphámiềnxi,thếlựcrấtlớn,qntriềukhơngthểchèn
chếnổi.
Ấylàchỉkểranhữngđámgiặclớn,ngồiralạicịnnhữngđámgiặcnhonhỏmọclênnhư
nấm,khơnkểhếtđược.
Chẳngnhữngởtrongnướccónhiềugiặcgiãnhưvậy,lạicịnnhữngkẻđịchởngồinước
nữa:NhưởbiênthùyphíaNamthìqnChiêmcướpbóc,biênthùyphíaBắcthìqnTống
lấn tràn. Lệnh bắt những đinh tráng sung vào qn ngũ, ban ra ln ln ở các lộ, phủ, châu,

dânchúngcàngkhổvàcànglàmmộtngun-nhânđểchocácđảnggiặcthêmđơngvàmạnh.
TrongkhiấythìvuaCao-tơnglàmgì?Vuavẫnkhơngbỏnhữngdịpcóthểmệnhgiáđidu
quan, vua vẫn không ngừng những công cuộc xây đền dựng gác. Thường ngày vua cùng các


cung nữ đàn ca vui vẻ, sai nhạc-công theo điệu Chiêm-Thành chế ra khúc nhạc gọi là Chiêmthành-âm. Khúc nhạc này nghe nó ai ốn xót thương, khiến người có thể ứa nước mắt khóc
được.Tăng-phólàNguyễnThườngnóichuyệnvớingườitarằng:«Tơinghelờitựatrongkinh
Thi bảo âm-nhạc của nước loạn thì ốn mà giận. Nay dân loạn nước khốn, chúa-thượng cứ
tuầnduvơđộ,triềuchínhrốibét,lịngdânxalìa,ấylàcáiđiềmbạivongđấy».
MàtriềuLýquảđãđếnlúcsắpbạivongthật.CáicơtriềuLýbạivongđểnhườnggiangsơnchomộttriềuđạimớinónằmtrongcuộcloạnQchBốcsaunày.
Năm Trị-bình-long-ứng thứ 4 (1208) Phạm Du làm chức quan coi quân ở Nghệ-an, nhân
thấy thời cục nhiễu nhương, sẵn binh quyền trong tay, nổi lên làm phản, thế là trong nước lại
thêmlên một đám giặc nữa. Vua Cao-tông nghe tin giận lắm, sai Phạm Bỉnh-Di là chức quan
Thượng-phẩmPhụng-NgựđemquânĐằng-châuđiđánhPhạm-Du.
4

Tháng riêng năm thứ 5 (1209) Phạm Bỉnh-Di xuất lĩnh quân châu Đằng, châu Khối tiến
5

đánhPhạm-Du.Dubịthua,phảichạytrốnđếnchâuHồng .Bỉnh-Dibèntịch-thuhếtsạchcủa
cảinhàDu,cịncáixácnhàthìphónghỏađốtcháy.Ducămốnlắm,bènmậtsaingườiđến
kinh,đútlótvàngbạcchobọnnộiquan,đểhọnóigièmBỉnh-Dilàtrongkhihànhqn,tànsát
dữdội,lạikểlểnỗioancủamình,xinchođượcvềkinhđợitội.Cao-tơngtinngay,liềnxuốngchỉ
triệuDuvềkinh.Vềđếnkinh,Dukhócnóilàmìnhthậtkhơnghềphảnbạntriều-đình,đóchỉlà
tinđồnsaidoởPhạmBỉnh-Diphaora,vàkểlểBỉnh-Diđãvơvétcủamình,đốtphánhàmình,
lạivuchoBỉnh-Dinhiềusựtànngượcđốivớidânchúng,Cao-tơngnghelờiDu,khơngđợisuy
xét,thếlàđốivớiPhạmBỉnh-Dinổilịngtứcgiận,truyềnchỉđịilậptứcvềkinh.Mùathutháng
7,PhạmBỉnh-Divềđếnkinhsư,sắpvàobệkiếnthìcóngườicanrằng:
-Phạm-Duhắnvềkinhsúcsiểmvớivua,vuađươnggiậnơng,ơngkhơngnênvàochầuvội.
Dinói:

-Tathờvuahếtlịngmàvualạinghelờiđứagiantặcnónóigièmư?Huốngchivuacóchỉ
địi,tatránhđằngnàođược.
Bỉnh-Di vào, quả nhiên vua sai bắt lấy, và cả con giai là Phụ, đều bị tống giam vào Thủyviện.
VìmộthànhvivơlýcủaCao-tơngnhưvậymàđãdiễnnênmộtsự-biếntầygiời.
NgunđươngkhichaconBỉnh-Dibịgiamvàlạicótinnhàvuasắpđemrahành-hình,bộtướngcủaBỉnh-DiởngồilàbọnQchBốcthẩyđềutứctối.QchBốcdẫnqnhịreođến
cổngthành,địnhvàocứuthốtchochaconBỉnh-Di.Línhcanhđóngsậpcửalạiđểchốnggiữ.
Qch-Bốcchémvỡcửamàvào.Vuanghethấyviệcnguycấp,lậptứcsaiđiệuchaconBỉnhDiđếntrướctấmđámátởthềmKim-tuynh,đâmchếtcảđơi.BọnQch-Bốcđổxơđếnnơi,


thấychủtướngđãbịgiếtchết,thươngxótvơcùng.Họbènlấycỗxengựcủavuađểchởthây
Bỉnh-Di và lấy chiếc chiếu ngự bọc thây của Phụ, rồi đo cửa Việt-thành đi ra kéo xuống bến
Đơng-hộ-đầu.KhiđãlàmlễmaitángchochaconBỉnh-Dirấttrọng-hậurồi,Qch-Bốclạiđem
qntrởvàothànhchiếmđóng.
Bấy giờ Cao-tơng đã phải bỏ kinh-thành chạy lên miền sơng Quy-hóa (sơng Thao), mà
Hồng-thái-tử Sảm thì chạy xuống Hải-ấp, ở kinh đơ chỉ cịn có hồng-tử Thầm (con thứ của
Cao-Tơng). Qch-Bốc lập hoàng-tử Thầm lên làm vua, đại thần như Đàm Dĩ-Mơng, Nguyễn
Chính-Lạiđềulĩnhngụy-chứccủaThầmcả.
6

Thái-tửđếnxómLưu-gia ởvùngHải-ấp,nghengườiphườngchàilàTrầnlýcócơcongái
rấtxinhđẹp,bènlấylàmvợ.Lứanhân-dunấylàcáiđầumốiđểhọTrầncónướcsaunày.


II.HọTrầnvàocầmgiữtriều-quyền
7

NGƯỜI phường chài Trần Lý, tiên thế nguyên ở đất Mâu bên Tàu. Trần Kinh phiêu bạt
8

sangta,ngụtạilàngTức-Mặc ,rồisinhraconlàTrần-Hấp,HấpsinhraLý.NhàhọTrầnnối

đờilàmnghềchàilướitrênsơngbểtrởnênhàophú,cómộtsốgiathuộckhánhiều,vàđếnkhi
ấy,đãnghiễmnhiênthànhnướcNam.Nhânbuổiđờinhiễunhương,lạisẵncógiathuộctrong
tay,mộtđơikhi,Lýcũnglàmphacảnghềgiặccướp.Lýcóngườicongái,nhansắctuyệtđẹp,
nức tiếng trong một vùng. Tuy đã có nhiều người ngấp nghé dịm nom, nhưng Trần-nữ chưa
bằnglịnglấyaicả.
Hồng-thái-tửSảmnămấylên16tuổi.TrongkhiQch-Bốckéovàothành,Thái-tửtấttả
chạytrốn,thànhrabịlạckhơngtheođượcvuacha.Mấykẻcậnthầnđưathái-tửchạyxuống
miềnxi,đếntrúchântạivùngHải-ấp.Tuychưalậpphinhưngởtrongcung,Thái-tửđãsớm
hamvuicùngnữsắc.Naynhàthơntránhloạn,khơngcónhữngmỹ-nữcung-ngaluitớiởquanh
mìnhnhưtrước,Thái-tửcảmthấythờikhắcthậtbuồntẻnặngnề.NhânngheTrần-nữlàmộtcơ
gái tuyệt sắc trong một vùng, người khẽ lén đến dò xem thực hư. Khi đã rõ mặt xn-phong,
thầnhồnngườinhưtrơibayđi,lậptứcsaisứđếntỏbàyýmuốn.TrầnLýthấyHồng-thái-tửtỏ
lịnguthươngcongáimình,cịnướcmuốngìhơnnữa;hỏiýcongáithìTrần-nữcũngbằng
lịngngay.RồisaukhicùngTrần-nữhươnglửabéndun,Thái-tửtraochoTrần-LýtướcMinhtựvàngườicậuruộtcủaTrần-nữlàTơTrung-TừlàmĐiện-tiềnchỉhuy-sứ.
ĐãđemcongáidângchoThái-TửvàđãđượcThái-tửbanchochứctước,chaconanhem
họTrầnlúcấycoiviệcnướcnhưlàviệcnhà.Bởivậy,nhânthấytrongnướcgiặccướprốiren,
TrầnLýbènchiêutậpthủ-hạvàhươngbinh,tựmìnhquảnlĩnhvàchiasaiconcháunhưTrần
Thừa,TrầnTự-Khanh,TrầnThủ-Độ,mỗingườicầmmộtcánhqnđiđánhdẹp.Dướibinh-lực
củahọTrần,nhiềuđámgiặccướpphảitanvỡ.HọTrầnlạipháingườilênsơngQuy-Hóa,đón
xa-giáCao-tơngtrởvềmiềnxi,chiêutậpcácđạoqncầnvươnghợpsứcđánhthành,rồi
trừdiệtđượcđảngQch-Bốc.
Khiđãvềtriềuphụcvị,vuaCao-tơnghậubanphẩmtướcchomọingườihọTrầnvànhững
aidựcócơnglao.Quanămsau(1210)mùaxnthángba,vuasaichứcThượng-phẩmPhụngngựlàĐỗQuảngdẫnmộtđạoqnđếnnhàTơTrung-TừđónThái-Tửtrởvềkinhsư.Vìxét
thấychưatiệnđemtheongaycảTrần-thịvề,Thái-tửkhunnànghãytạmvềởnhàchamẹ,
đợisaukhivềkinh,sẽlạiliệusaingườixuốngđón.
VìTrầnLýmộqnđánhgiặcgiúpchonhàvua,nêncónhiềuđảnggiặcthùghét.Mộthơm,
tronglúcbấtý,Lýbịmộtđảnggiặcđổậpđếnđánhvàgiếtchết;từđấy,dongườiconthứhai
làTrầnTự-Khánh,thaylĩnhbinh-quyền.

*
9

Mùađơngtháng10,vuaCao-tơngbịđauvờiđại-thầnlàĐỗKinh-Du vàoủythácviệcphùlậpThái-tử.ngày28vuabăngởcungThánh-thọ.
Hồng Thái-tử Sảm lên ngơi ở trước linh cữu, đó là Huệ-tơng tơn mẹ là Đàm-thị lên làm
Hồng Thái-hậu cùng cầm quyền chính, và sai quân đem cỗ thuyền rồng đi đón Trần-thị về.
Nhưngbấygiờđươngbuổiloạnlạc,đườngsákhókhăn,nênTrầnTự-Khánhchưađưaemgái
vềkinhvội.
MùaxnnămTân-mùiniênhiệuKiến-gianămđầu(1211),vualạisaichứcPhụng-ngựlà
Phạm-BốđiđónTrần-thị,Trần-thịvềcung,vualậplàmNgun-phi;lấyTơTrung-TừlàmTháiúyphụ-chính,phongtướcThuận-lưubá,TrầnTự-KhánhlàmChương-nghĩa-hầu.
SauđóTự-Khánhthườngcónhữngtháiđộchẳngđượcrõràng.NhưnămKiến-giathứ3,
hắnđemqnđếntậncửakhuyết,địirướcxagiáđi.Vuanghingờ,truyềncácđạoqnbắt
Tự-Khánh,giángngunphixuốnglàmngự-nữ.
Nămthứ4,Tự-Khánhcũnglạicócáicửđộngnhưthế,chẳnghiểulàhắnđịiđónrướcxa
giáđểđưađiđâu?Muốnrướcvuađiđểnhờuythanhmàđánhdẹpcácđảngloạnchăng,hay
làcóýđịnhgìkhác?CóthuyếtcholàvìythấyThái-hậungượcđãiTrần-thị.Vuathấythếngờ
sợ,phảicùngThái-hậuvàNgự-nữbỏkinh-thànhtránhlênLạng-sơn.Trongkhiấy,sựđánhdẹp
của Trần Tự-Khánh, vẫn lập được những công trạng khả quan. Như là bọn Đinh Khả. Bùi-Đơ
trướclàmloạnởĐại-hồngđãbịđánhtan,naylạihọpđảngnổilên,liềnbịTrầnTự-Khánhđem
qnđánhvỡ.
TừkhicónhữngcửđộngđángngờcủaTrầnTự-Khánh,làmchoxagiáphảilongđongđây
đó, Đàm Thái-hậu càng sinh ghét Ngự-nữ vơ cùng. Thái-hậu thường trỏ mặt Ngự-nữ, nhiếc
mắnglàđồđảngqngiặc,lạithườngbắtvuaphảiđuổibỏ.Nhưngvuavìlịnguthươngq
sâu, nên hết sức che chở Ngự-nữ. Có lần Thái-hậu đầu-độc vào món ăn cho Ngự-nữ chết, vì
vuabiết,tránhcho,nênNgự-nữlạikhơngviệcgì.NămKiến-giathứ6(1216),vuacấtNgự-nữ
lênlàmThuận-trinhphunhân.Đếnsau,vìTự-Khánhđãđổilỗi,tỏrakhơngcóbụnggìkhác,vua
bènlạisáchphongThuận-trinhphu-nhânlênlàmHồnghậu;phongchoTự-KhánhlàmThái-úy
10

Phụ-chính,Trần-Thừa làmNội-thịPhan-thủ.

Chưabaolâu,vuaphảibệnhtrúngphongthuốcthangkhơngkhỏi.Thếbệnhmỗingàymột
nặng, rồi có một đơi lúc vua như phát cuồng. Vua bảo là giời sắp giáng trần, tay vua cầm cái
giáocáimộc,lấymộtlácờnhỏcàilêntrênđầu,rồimúamênhba-hoatừsángđếntrưakhơng
nghỉ. Có lúc lại uống rượu rồi nằm mê lìm lịm, hàng ngày mới tỉnh. Bao nhiêu chính sự trong
nước,lnmấynămgiờivuađauyếu,đềuphómặcchoTrầnTự-Khánh.
Năm Kiến-gia thứ 13 (1223), Trần Tự-Khánh mất, vua truy phong cho làm Tiến-quốc đại-


vương,lấyTrầnThừathaylàmThái-úyPhụ-chính.
RồiHuệ-tơngbệnhcàngdaidẳng,biếtkhólịngchữachokhỏiđược.
Nghĩđếnviệcnốidõithìtrongcungsinhtồncongái:Chính-cunghồng-hậuTrần-thịsinh
hailầnthìlàhaicơng-chúaThuận-ThiênvàChiêu-Thánh;cịnnhữngcung-nhânkhácdùcósinh
dục,nhưngcũngđềukhơngphảihồngnam.VìlịngquTrần-hậu,vuamuốnđểhậuđược
hưởnghếtsựtơnvinh,vậykhơngcógiaithìdùnggáichứkhơngmuốnđemngơibáunhường
chomộtngườitơn-thấtkhác.NămKiến-giathứ14(1224),mùađơngtháng10,vuabènxuống
chiếulậpcongáithứlàChiêu-Thánhcơng-chúamớilên7tuổilàmHồngThái-tử,bởibấygiờ
congáinhớnlàThuận-Thiêncơng-chúađãgảchocongiaicảTrần-ThừalàTrần-Liễurồi.
Thái-tử đã lập, Huệ-tơng nghĩ đến việc nhường ngai-vàng cho để mình tiện xuất-gia đầu
phật. Triều nhà Lý vẫn là một triều sùng thượng đạo Phật, chùa chiền dựng lên khắp nước.
Sốngởtrongcáikhơngkhíấy,Huệ-tơngnghĩmìnhđauyếulâunămnhưvậy,hoặcgiảvìmột
mốitúc-tráitiền-ốngìđó,muốngộtrửa,phảinhờđếngiọtnướccànhdương.Huốngchiquốcchính,nayđãủycậyđượcanhemHồng-hậutrơngnom;màThái-tửchínhlàconhậusinhra,
vậysaukhinốingơi,càngđượcnhữngngườingoại-thíchấyhếtlịngphùtá.Huệ-tơngbấygiờ
nhu-họatối-tăm,chỉnghĩđượcmộtđoạnngắnngủinhưthế,nàocóbiếtloxatính-rộngđếncái
đạikếcủaxãtắcsơnhà.
ĐórồiHuệ-tơngnhườngngơichoThái-tửlênthay,mìnhthìxuấtgiatuởchùaChân-giáo,
mộtngơichùaởtrongĐại-nội,dovuaThái-tổbản-triềuxâydựng.Thái-tửChiêu-Thánhlênngơi,
đổinămKiến-giathứ14làmnămThiên-chương-hữu-đạonămđầu,quầnthầndângtơnhiệugọi
làChiêu-hồng.

III.TrầnThủ-ĐộtrướccáingơibáuchơngchênhcủahọLý
CHIÊU-HỒNG lên ngơi, vẫn do Trần Thừa làm Thái-úy Phụ-chính, cịn về binh quyền thì
doĐiện-tiềnChỉ-huy-sứlàTrầnThủ-Độquảnlĩnh.
Trần Thủ-Độ sinh năm giáp-dần (1194) niên hiệu Thiên-tư-gia-thụy đời Lý Cao-tơng năm
thứ9,tứclàsinhcùngmộtnămvớivuaLýHuệ-tơng.Thân-phụThủ-Độchưarõtênlàgì,làem
ruộtcủaTrầnLý.Bồcơichasớm,Thủ-ĐộởvớingườianhlàAn-Quốc,vẫnđượcbá-phụTrần
Lýsănsóctrơngnomcho.Thủanhỏtuycócắpsáchđihọc,nhưngchữnghĩachẳngđượcbao
nhiêu;gặpthờiđạinhiễunhương,bèncũngtậpluyệnqualoamộtvàimiếngvõ.Tuykhơngcó
mấyhọcvấn,nhưngvềđảmlượcvàcơ-tríthìkhơngaitheokịp.Lạithêmcótínhqđốn,xử
lýviệcgìcũngcươngquyếtgọngàng.Vảrấtthẳngthắn,làmviệcítkhichịuđểchotình-cảm
saikhiến.ThủacịnTrần-Lý,Lýthườngnói:Trongsốnhữngconcháucủata,cóThủ-Độsau
này có thể trở nên bậc người anh kiệt, làm rạng rỡ cho môn đinh được ; chỉ phải cái tính
cương-đốnq,sẽkhơngkhỏicónhữngviệclàmtànnhẫn,Thủ-Độcũngnênuốnnắntínhấy
đi.TrầnLýkhiđãdângcongáichoHồng-tửSảm,chiêumộbinhdũngđểđánhgiặcgiúpTriềuđình, giao cho Thủ-Độ cầm một cánh quân ; Thủ-Độ đem quân đi đến đâu, vì có những mưu
lượckhơnngoan,nênthườngphávỡđượcqngiặcđếnđấy.BanđầuThủ-Độcịnlĩnhmộtvõ
chứcbựcthấp,nhưngrồivìlậpđượcqn-cơng,lạilàngườiquốcthích,nênđượccấtnhắclên
rấtmau.CuốiđờiKiến-gia,Thủ-ĐộđãlàmđếnĐiện-tiềnChỉ-huy-sứ,quảnlĩnhcácđạoqnhộ
vệcấmđinhvàphịngthủkinhthành.TrầnThừakhiấytuylàmThái-úyPhụ-chínhnhưngngười
thuầnphácvàthiếutàikinh-ln,mọiviệcđềuphảibàntínhvớiThủ-ĐộvàphầnnhiềudoThủĐộtài-quyết.
SaukhiLýHuệ-tơngnhườngngơibáuchoChiêu-hồngmàratuởchùaChân-giáo,Thủ-Độ
nhìncáisơn-hàxã-tắccủa nhàhọLýlúcấy,có cáicảmtưởngrằngnó làmộttấmáorách...
Khắpcảbốnphương,giặc-giãnổilênnhưđànong:PhươngTâythìcuộcnhiễuloạncủanhững
dân mán Quảng-oai và Tản-viên, phương Đơng thì Đồn Thượng chiếm cứ ở Hồng châu,
phươngBắcthìNguyễnNộnxưnghùngởBắc-giang,phươngNamthìtrongcóđámgiặcĐạihồng, ngồi có Chiên-thành Chân-lạp ln ln vào cướp. Ấy là cử ra những đám lớn, còn
những đám nhỏ khác chưa kể. Trong khi đất nước phân băng như vậy, nếu Lý Huệ-tơng cịn
11

nghĩđếnxã-tắcsơn-hà,tấtphảisớmáomuộncơm ,cùngvớicáctriều-thầnlomưutínhkế,
làm sao để qt thanh nổi loạn, trấn áp ngoại xâm, đưa dân lên chỗ chiếu giường, đặt nước
12

vàonềnbànthái .Nếubảolàđauyếukhơngkhamnổiviệcthìvuaphảikénlấymộtngườitài
đứcởtronghồng-pháitruyềnngơivàgiaotrọngtráchcho,rồivuavẫnởtrongcung,hợpsức
màkinhkỷviệcnước,kỳchođếnlúcnướcđượctrịbình.Nhưthếmớilàphảilẽchứ.Đằngnày,
đương lúc tình hình quốc-gia như vậy, vua lại nhường ngôi cho một người con gái mới lên 7


tuổi,rồibỏđiởchùa...Thủ-Độđãtừngkhinghĩđếnchínhmình,cholàtrướcmộtcáigiang-sơn
ráchnátthếnày,họachăngchỉcómìnhđủtàivávíu.Tuynhiên,chínhmìnhsẽchiếmngơicủa
Chiêu-hồngchăng?Thủ-Độkhơngbaogiờmuốnlàmcáiviệcnhưvậy.BởinghĩChiêu-hồng
làconngườichịhọmìnhlàTrần-hậuvàlàcháuruộtcủaThái-úyTrầnThừa.Nếumìnhlàmviệc
chiếmđoạtấythìTrần-hậuvàTrần-ThừatấtnhiênbênhvựcChiêu-hồng,ngườitrongmộtnhà
sẽvácgiáođâmnhau,khơngcịncóđạolýgìnữa.Songnghĩđếnsựđemmìnhramộtpháo
xơnglên,đánhđơngdẹpbắc,vàtậntrungkiệtthánhthờcơgáibémàchínhởmìnhcơđãphục
sẵncáimầmtranhđoạt,Thủ-Độthấychánnảnkhơngbiếtchừngnào.Dùvậy,nhữngđiềunghĩ
riêngnày,vẫngiữkínkhơngnóichongườinàobiết.
Tìnhcờmộthơm,hơmđólàngàytháng10nămThiên-chươnghữu-đạothứ2(1225),Trần
Bồ là con giai Trần-Thừa và là cháu gọi Thủ-Độ bằng chú họ, làm chức Chánh-thủ, chầu hầu
Chiêu-hoàngởtrongcung,vềkểmộtcâuchuyệnrấtlàquanhệ.
Nguyên bấy giờ Chiêu-hồng cịn nhỏ, Trần-hậu tuyển lấy, những con cháu bên ngoại nhà
mình,vàocungsungcácchứcthịtụng,đềuưanhữngngườicịnnhỏtuổi,đểtiệnlúcchơivui
gần gặn vua bà. Bởi thế mà Trần-bất-Cập thì thụ chức Chi-hậu Lục-cục, Trần-Thiêm thì làm
trưởng cục Chi-ứng, đều là cháu gọi Thủ-Độ bằng chú ruột : Trần-Bồ thì làm chức Chánh-thủ
cụcChi-hậu,congiaithứhaicủaTrần-Thừa.Trần-Bồnămấymớilên8tuổi,cũngcùngmộttuổi
với Chiêu-hoàng, từ khi lĩnh chức trong cung, vẫn giữ việc chầu chực ở bên ngồi điện. Một
hơmnhânđếnlượtvàohầuhạChiêu-hồngrửamặt,nữchúatrơngthấyngườikhơingơtuấntú
sinhlịngmếnu.Sauđóthườngđêm,nữchúasaivờiBồvàođiệnchơiđùa,Bồđứngởchỗ
tối,chúađúđởnchạyđếnchịngghẹorồihoặcgiằngmọntóc,hoặcgiẫmvàobóng.Mộthơm
khác,Bồbưngchậunướcđứnghầurửa;chúarửaxong,ténướcướtđầycảmặtBồrồikhúc
khích cười. Đến lúc Bồ dùng cái khăn tay, chúa cầm ném vào Bồ mà bảo chođấy. Bồ khơng

biếtnóigìcả,vềnhàthuậtchuyệnlạivớichúlàTrần-Thủ-Độ.
Nhữngcáicửđộngấycủabànữ-chúaHồng,cólẽchỉlàtrịchơinghịchcủatrẻ.TrầnBồ
làngườikháukhỉnh,đãkhiếnChiêu-Hồngphảimếnumàquyếnluyếnvới.Sựquyếnluyến
đó,chỉlàtrịtrẻnhỏưanhau,chứđơitrẻmớilên8tuổi,phỏngđãbiếtgìlàcáitìnhtraigáiu
thương.SongkhicâuchuyệnấyđếntaiThủ-Độ,thìđãkhiếnđầuócThủ-Độtráolộnrấtnhiều,
trongbộócấy,đãnẩyranhữngcáiýtưởngcóthểxoaychuyểncảthờicục.Ơnglẩmbẩmtự
nóimộtmình:
-Nếuquảcósựnhưthếthìhayđấy!Nhàmìnhmộtlàtrởnênhồngtộcchăng?hailàtrở
nênxíchtộcchăng?
Hồng-tộc là họ nhà vua, cịn xích tộc nghĩa là bị giết nhẵn nhụi cả họ. Ơng đem hai chữ
Hồngvàxíchchọitiếngvớinhauđểchỉhaicáiphúctovàhọalớn.BởinghecâuchuyệnTrần


Bồkểôngliềnnghĩngayđếnviệcxebuộcmốiduyênchođôitraigáiấy,rồisẽthuxếpđểbà
nữ chúa tý hon kia nhường ngôi cho chồng. Nếu mà việc ấy làm thành thì đế-nghiệp họ Trần
mìnhsẽxâydựngnênmộtcáchdễdàng.Nhưngbiếtđâu,nếulỡradởdangkhơngthành,thì
cảhọnhàmình,cóthểbịchudiệt.Tuynghĩthếnhưngơngtinởcáitàilượctrongtayơnglắm,
việctấtphảithànhnếumộtkhiơngđãquyếtlàm.ƠngbènbảovớiTrần-Bồrằng:
- Thế là chúa-thượng yêu thương cháu lắm đấy. Nếu bận sau chúa-thượng có ném khăn
cho,cháuphảiquỳxuốngmànóixinnhậnlĩnh,biếtkhơng?Nhưngmànày,nhữngviệcởtrong
cungnhưthế,cháuphảigiữkínlắmmớiđược,chớnóihởravớiaicả,vìnóihởrathìtaivạ
khơngphảilànhỏ;trừrachỉvềđâynóichochúbiếtmàthơi.
TrầnBồvânglời,lạivàocungchầuhầunhưcũ.
Tốihơm ấy,Trần Thủ-Độđến dinhThái-úy TrầnThừa, đem cáiviệc ởtrong cungvà cảý
địnhcủamình,nóichoTrầnThừabiết.ThấyTrầnThừatỏraphân-vânngần-ngạiThủ-Độnói:
-EmxemkhívậnnhàLýđãđếnlúchếtchonênmấychụcnămnay,thiênhạmớirốiloạn
nhưvậy,vàvuaKiến-giamớisinhrabệnhtậtrồibỏnướcchovịnữchúabédạimàđiởchùa.
HọTrầntatừkhiNươngnươngtiếncungrồibáphụnổiqncầnvương,chođếnanhemmình
bâygiờ,đãtừnggiúpchotriềuLýkhánhiềucơngtrạng.CũngtưởngtriềuLýsẽtrunghưnglên.
Khơngngờmệnhgiờinhưđãchánbỏ,nêngiặccướpbốnphươngcứnốitiếpmànổilênmãi,

nhândânđãchịunhiềucáikhổloạnlạclắmrồi.Ngàynaynếukhơngcóvìvuachânmệnhbước
lên ngự trị ngai vàng, để trên dẹp những sự dịm ngó của quần hùng, dưới buộc được lịng
ngóngtrơngcủatrămhọ,thìcuộcloạncịncứkéodàiramãimàthếnướcđiênnguy,chưabiết
đâumàtưởngtượngđược.
TrầnThừanói:
-Hiền-đệnóicũngcólý,nhưngvìvuachânmệnh,cóphảitứclàTrầnBồkhơng?Huống
chichúngtađốivớiThái-thượng-hồnghậuvàChiêu-hồnglàchỗhọngoạichíthân,nếunay
làmcáiviệctranhđoạtnhưvậy,tơiechẳngkhỏimangtiếngvớithiên-hạhậu-thế.
Thủ-Độchauđơimàylại,làmchonhữngnếpdăncươngquyếttrênvầngtránrộngcàngtỏ
rõthêm:
-Tơixintrảlờianhvềhaiđiềuđó.TrướchếtlàTrầnBồ,ngườiconthứhaicủaanhrấtcó
thểlàmộtvìvuachânmệnh.Tơituykhơngphảilàthầytướngsànhsỏi,nhưngxemdiệnmạo
hắn,mũicaovàhaigịmátrội,chínhđúngvớitướngmạovuaHánCao-tổmàtrongHán-sửđã
tảlàlong-chuẩnlongnhan.Hắnlạicónhữngcáiđứctínhrộngrãivàbiếtthươngngười,rấtcó
khíđộcủamộtvịtháibìnhthiên-tử.
Thủ-Độkhơnghẳnlàtinvềtướngmạonhưthế,nhưngơngcốtnóiđểchoTrầnThừaphải


chuyển lịng. Trong lúc cao hứng, ơng nói hơi to tiếng. Trần Thừa vội bưng lấy miệng mà khẽ
bảo:
-Chếtchết!Hiền-đệnóikhẽtiếngchứkẻonhỡrataiváchmạchrừngthìlàmthếnào?
Thủ-Độbènhạthấptiếngxuống:
-Ấyvềtướngmạovàđứctính,TrầnBồđãcónhữngđặcđiểmấy;huốngnaylạicóviệc
nữ-chúatỏtìnhmếnunhưvậy,đủtinrằngmệnhlớncủagiờimuốntraogửivàoconngười
này.Cịnđếncáiđiềuthứhai,anhngạinếulàmviệcấy,chẳngkhỏimangtiếngvớithiênhạ,đời
sau.Nhưngtơitưởngđiềuengạiấy,chỉnêndànhchobọnhủnho.Chứcịnchúngtalànhững
người đứng ra gánh vác việc đời, ta chỉ biết nhìn vào những điều lợi hại hiện tại cho nhà cho
nước, chứ không thể sợ đầu sợ đuôi mà bỏ uổng mất những cơng việc lớn đáng làm được.
Nhânởviệcngườimàdịxétýgiời,quảrằngmệnhgiờimuốntraovềhọTrầntađấy.Chỉcóhọ
TrầnlênthayngơihọLý,mớiđủcứuvớtđượcvậnsuyvicủanướcViệtlúcnày.Giờichomà

khơnglấy,sẽlạiphảichịutaiương,xinđạihuynhnênnghĩkỹ.
Imlặngmộtlúc,Trần-ThừabảoThủ-Độ:
-Thế thì mọi việc đều tùy ở chú liệu định cả, làm sao cho thành sự thì làm. Hóa nhà làm
nướclàởchuyếnnày,hayđếnphảidiệttộc,cũngởmộtchuyếnnàyđó.


IV.TrầnthayngơiLý
KHƠNGbiếtcónênđổtạiýgiờimuốnđổivậnLýsangvậnTrầnđểmởchonướctamột
thờikỳmớihaykhơng,saonữchúaChiêu-Hồngbédạithơngây,khéoquyếnluyếnTrần-Bồ
đếnthế?MộthơmChiêu-hồnglạiđùanémvàoBồchiếckhănđẫmnước.Bồvộiphụcxuống
lạy:
-Chẳnghaybệhạcóxátộichothầnkhơng?Ngàiđãbanvậtnàychothần,thầnxinvâng
mệnh.
Nữ-chúavuicười:
-À,tasẵnlịngthatộichongươi.Giờngươilémlẩukhơnngoanrồiđấy.
Rồinữ-chúanhìnBồmộtcáchtươivuiâuyếm.
Câuchuyệnấy,TrầnBồlạiđemvềthuậtvớiThủ-Độ,giữalúcThủ-Độđươngtrùtínhviệc
nàyrấtgấp.Cholàkhơngnênđểlâunữa,lỡratiếtlộthìnguyhiểmlắm,Thủ-Độquyếtđịnhlà
đại-sự phải thi hành ngay. Ngay tối hơm ấy, Thủ-Độ truyền lệnh đóng các cổng thành cùng cả
cáccửatrạiqn,vàchỉđượcmởkhinàocótướnglệnhbanxuống.Buổisánghơmsautrăm
quan vào chầu, nhưng cổng thành đóng chặt khơng thể vào được. Thủ-Độ đứng trên mơn-lâu
nóixuốngrằng:
-Bệ-hạcịncóviệclấychồng,vậytrămquanhãytrởlạinhà.
Trăm quan nhiều người phải ngạc nhiên, vì khơng biết nữ-chúa lấy ai mà trước đây lại
chẳngcódựđịnhgìcả.Tơn-thấtnhàLýcónhiềungườinghihoặclolắng,đốnlàcólẽởtrong
hồng-thành đã sẩy ra một cuộc biến lớn hoặc giả chính Trần Thủ-Độ định làm sự tiếm ngôi
cũng chưa biết chừng. Khốn vì khơng ai có trong tay một tấc sắt hay một tên qn, lại cũng
khơngcómộtcáiganliềuchết,nênđềuimlặngtrướcnghiêm-uycủaChỉ-huy-sứTrầnThủ-Độ.
Nhưngvềđếnnhà,cónhiềungườibiếtcớmàphảicaobayxachạy,cóngườichạysangtheo
Nguyễn Nộn ở Bắc, có người lén xuống đầu ĐồnThượng ở Đơng.Tuy nhiên cũng có những

viênquanvốnlàchântaynanhchốtcủahọTrần,naythấyviệcấy,chỉbìnhtĩnhchờxemchínhcụcxoaygiởởtrênbàntayTrầnThủ-Độ.
Quamấyngàytrongngồihồihộpchờnghetintức,chờxemmộtviệcbiếnđổilớncóthể
đãdiễnraởtrongCấm-thành,chợtcóchỉcủaChiêu-hồngtruyềnra,vờicácquanđếnngày
21thángmười(Ấtdậu1225),vàotriềubáihạ.Đếnngày,nhữngquanviêncịnlạiởkinhđều
vàotriềuđơngđủ.Trênbệngọcbanxuốngmộttờchiếurằng:
« Tự cổ Nam-Việt đế vương trị thiên hạ giả hữu hỹ Duy ngã Lý thụ thiên quyến mệnh,
yêmhữu,tứhải,LiệtThánhlươngthừa,nhịbáchdưniên.NạidĩThượng-hoànganhtật,thừa


thốngvônhân,quốcthếkhuynhnguy,mệnhtrẫmthụminhchiếu,miễncưỡngtứcvị,tựcổdĩ
lai, vị chi hữu dã. Ta trẫm duy vị nữ chúa, tài đức câu khuynh, phụ bật vô nhân, đạo tặc
phong khởi, an khả bỉnh trì thần khí chi thái trọng. Trẫm túc hưng dạ my, duy khủng nan
kham,mỗiniệmcầuhiềnlươngqntử,đồngphụchínhtrị,túcdạquyềnquyền,ưtucựchỹ.
Thiviết:«Qn-tửhảocâu...Cầuchibấtđắc,mụmỵtưphục».Kimtrẫmphảnphúcđộc
tốn, duy đắc Trần-Bồ, văn chất bân bân, thành hiền nhân quân tử chi thể, uy nghi ức ức,
hữuthánhthầnvănvõchi-tư,tuyHánCao,ĐườngTháivịchinăngqTưởngthụcthầnhơn,
nghiệmchihữutố:khảtốnđaivi,dĩúythiêntâm,dĩphótrẫmhồi.Thứkhảđồngtâmlục
lực,cộngphùquốclộ,dĩhưởngtháibìnhchíphúc.Bốcáothiênhạ,hàmsửvăntri».
LỜICHIẾUNGHĨALÀ:
« Từ xưa nước Nam-Việt, đế vương trị thiên hạ vẫn đã từng có. Duy triều Lý ta ơn giời
quyến cố, khắp có bốn bể. Liệt Thánh truyền nối, hơn hai trăm năm. Không may vì gần đây,
Thượng-hồng mắc bệnh, kế thống khơng người, thế nước ngửa nghiêng. Sai trẫm nhận tờ
minhchiếumiễncưỡnglênngơi,từxưađếnnay,thậtchưacóvậy.Thanơi,trẫmlàmộtvịnữchúa,tàiđứcchẳngcó,giúpgiápthiếungười,giặccướpnổilênnhưong,saonêncầmgiữmãi
đồthầnlàvậtrấttrọng.Trẫmkhuyanằmsớmdậy,chỉlomìnhkhơnggánhvácnổi,từngmuốn
tìmbậchiền-lươngqntử,cùnggiúpchính-trị,đêmngàybứtrứt,biếtđếnchừngnào!Kinhthi
cócâu:«Tìmngườiqntửđẹpđơi...Tìmmàchẳngđược,thứcngủtrằntrọc!»Naytrẫm
suy đi nghĩ lại, chỉ được Trần Bồ là một người văn chất rặng rỡ, có phong thể quân-tử hiềnnhân, dáng điệu khoan hịa, có tư cách thánh thần văn-võ, tuy Cao-tổ nhà Hán, Thái-tông nhà
Đường cũng chưa thể hơn được. Đêm ngày nghĩ mãi, xét nghiệm đã tường, vậy nay nên
nhường ngôi lớn để yên úy lòng giời, để xứng thỏa bụng trẫm, ngõ hầu cùng lịng gắng sức,
cùnggiúpcơđồcủanướcđểhưởngcáiphúctháibình.Bốcáothiênhạ,ainấyđềubiết».

Lời chiếu tun xong, trăm quan đều cúi đầu nghe mệnh, khơng có một lời phản đối nào
thốtraởdướithềmrồngcả.SựđóphầnnhiềubởisợuycủaTrầnThủ-Độ,vìquanĐiệntiền
Chỉhuysứlúcấyđươngmặcbộvõphụcmàutía,lưngđeobảokiếm,đứngchămchắmởtrên
thềmđiệnThiên-an,màhaibênhànhlang,cảmộtvệqnPhụng-quốcainấyđềuđeogươm
đứngdànhaydẫy.NhưngcũngcịncómộtphầnvìvuaLýbấygiờlàcơcongáibédại,người
tathấyđólàmộtbiến-tượngtrênlịch-sử,nênlịngtơn-đớiđãphainhạtđinhiều.Lịngtơn-đới
phainhạtđi,nênnaytrướcsựthayđổiấy,ngườitakhơngsửng-sốtkinh-hồngcholắm.
Saubuổichầuhơmấy,Thủ-Độbiếtviệclớncóthểthànhđược,bènmộtmặtnghiêm-mật
thêmcơngviệcphịng-vệ,từkinhthànhThăng-longrađếncácphủcáclộ;mộtmặtsaingười
sửasangcungđiện,sắmsửanghilễ,kénlấyngày21thángchạp,sẽcửhànhlễnhườngngơi.
Đếnngàyấy,tạiđiệnThiên-anmởmộtphiênđại-triều,Chiêu-hồngđộimũmiện,bậnlongcổn,
ngự trên bảo-sàng, trăm quan đều mặc đồ triều phục sắp hàng ở trước sân làm lễ triều bái.


Đoạn rồi Chiêu-hoàng từ trên bảo-sàng bước xuống trút bỏ áo mũ, khun mời Trần Bồ bận
vàođểthaymìnhlênngơi.TrầnBồnóikhiêmnhượngmấylời,nhưngrồiđượcChiêu-hồngcố
épvàđộimũkhốcáovàocho,lúcấymớibướclênbảo-sàng,chínhngơihồng-đế.Dướisân
rồng,tiếngvạntuếhơlênrầmrĩ,làmátcảnhữngtiếngnhãnhạcnổidậyởhaibênhànhlang,
Tân-hồnglênngơi,lấyngaynămấylàmniênhiệuKiến-trungnămđầutuychỉcịncómấyngày
thìhếtnăm,vàlấychữCảnhlàmngự-danh,thaychochữBồngàytrước.
ThếlàngaivàngcủanhàLýđãchuyểnsangnhàTrầnmộtcáchêm-đềmkhơn-khéokhơng
phải tốn hao một giọt máu như ta thường thấy ở mọi cuộc thay triều đổi họ khác. Thần dân
trongnướcđượctinnày,tuycũngcónhiềungườinhớtiếctriềuLý,nhớtiếcnhữngcơngvàântrạchcủaliệtđếhồitrước,nhưngđốitrướccuộcnhiễunhươnghàngmấychụcnămliênhồiấy,
họcũngchorằngcólẽkhísốnhàLýđãđếnlúchếtrồi.Nhấtlànhữngngườihaytinđiềmtriệu,
họlạiđemtánbàithơởtrongmộtcâutruyệntruyềnthuyếtrồibảolàtriềuLýmấtlàtựýgiời.
Ngunđờiấyvẫncócâuchuyệntruyền-thuyếtthếnày:
«LýTháiTổkhimớilấyđượcthiênhạxagiángựchơichùaPhù-đổng.Cóvịthầnnhânđề
bốncâuthơởcộtchùanhưsau:
Nhấtbátcơngđứcthủy
Tùydunhóathếgian

Quangquangtrùnguchúc
Mộtảnhnhậtđăngsan.
Nhà sư trụ-trì chép bài thơ dâng lên vua coi thì vua nói : Việc của quỷ thần, khó lịng mà
hiểuđược.»
Từđấyngườitatruyềntụngcâuchuyệnlấybàithơđó,nhưngkhơnghiểurõđượcnghĩa
thếnào.Đếnnaycóngườimớitánra:câucuốimộtảnhnhậtđăngsannghĩalàmặtgiờilên
núithìchìmngậpbóngsáng,ýbảođếnđờivuaHuệ-tơngthìnhàLýmất.BởitênvuaHuệ-tơng
làSảm,chữsảmnửatrênlàchữnhật(mặtgiời)mànửadướilàchữsơn(núi)vậy.
Những sự tin tưởng của dân gian về điềm triệu, sấm truyền như thế, không mấy đời là
khơngcó;nhấtlàđờixưadân-tríchưakhải-phát,sựtintưởngvẩnvơlạicàngmạnhhơn.Bởi
vậymộtđơikhinhữngvịanh-hùngkinh-doanhthiên-hạthườnglợidụnglịngtin-tưởngấy,tạora
điềmtriệunàykhácđểđưaquầnchúngđitheocáiýmuốncủamình.


V.Rổcỏrổtậnrễ
TRẦNCẢNHlênthayngơinhàLý,đótứclàvuaTrầnThái-tơng.Tuổimớilêntám,cốnhiên
vuachưathểxửđốngìđượcnhữngcơngviệcquốc-gia,bởivậyđềudoThái-sưThượng-phụ
TrầnThủ-Độthốnglýtất.Bấygiờgiặcgiãnhưong,cõibờtannát,lạinhânviệcthaytriềuđổi
họ,nhiềuđảngloạnmượncáidanhnghĩahưngLýđểhiệutriệuthiên-hạ,nênthếgiặclạicàng
mạnhhơn.NhấtlàhaiđảngĐồnThượngởHồng-châu,NguyễnNộnởBắc-giang,càngđáng
cho cái triều-đình mới lập ở Thăng-long phải lo tính, quên ăn bỏ ngủ. Trước tình thế nghiêm
trọng, Thủ-Độ xét mình khơng thể phân thân mà đương lấy cả hai việc : trong lo chính trị và
ngồi lo chinh phạt. Bèn đem công việc trong triều ủy cậy Thánh-phụ Trần Thừa quyền nhiếp,
cịnmìnhchỉchunlovàoviệcbắcphạtđơngchinh.
BàvuacũcủanhàLý,Chiêu-hồngnữchúa,đượcsáchlậplàmhồng-hậucủaTrầnTháiTơng,đổihiệulàChiêu-thánh.
ChỉthươnghạichoLýHuệ-tơng,bấygiờđươnggõmõtụngkinhởchùaChân-giáo,nghe
đượctinbiến,lịngvuađauđớnbiếtchừngnào.Đếngiờvuamớibiếthốihận,mìnhđãhữnghờlơ-đãngvớicáicơ-nghiệplớnlaocủaTổ-Tơngmấyđờiđểcho,mìnhđãqtinbọnngoạithíchhọTrần,khiếnnêntu-húđượcdễdàngchiếmtổbồ-các,bâygiờthìcịncứu-vãnlạilàm
saođượcnữa.Vualạinghĩrồiđâyđếnngàytháchóa,cịnmặtmũinàotrơngthấyLiệtTiên-đế
ởdướisuốivàng.Huệ-tơngcàngđauđớnhơnnữakhinhậnđượcsắc-mệnhtân-triều,tướcbỏ
cáitơn-hiệuThượng-hồngcủamìnhmàphonglàHuệ-quangđại-sư,épmìnhphảithiênđếnở

chùa Hưng-giáo. Sự nhục-nhã đó, Huệ-tơng cho là tự mình chuốc lấy, cho là chỉ vì mối dun
Hải-ấpcả,chẳngcịnnênốngiờitráchngườigìnữa,đànhchỉâmthầmchịulấyđểchoxứng
đángvớinhữngcáitộilỗigâynêncủamình.Vảdùkhơngchịuthìvịsưgiàấycịncóthểlàmgì
được chăng ? Trong tay duy một chiếc dùi mõ, dưới trướng có vài tên tiểu đồng, lại thêm tật
bệnhkèmtheo,cịnlàmthếnàođểxâydựnglạiđượcmiếuxãnhàLý?
Tuynhiên,trướcconmắtcủaTrầnThủ-Độ,LýHuệ-tơngcịn,làmộtđiềuđánglongạicho
cơ-nghiệpnhàTrầnmớidựng.Biếtđâuơngvuathấtthếấy,chẳngcóthểlénđirồinhậpvàovới
cácđảngloạn,nhâncáiđịa-vịcũcủamình,đứnglênhiệutriệuthiênhạđểmưukhơi-phụclạicơ
đồ.Bởivậy,Thủ-ĐộsaicoigiữHuệ-tơngrấtnghiêm,cấmkhơngchoaiđếngiaothiệpvớinhà
vua,dùlàHuệHậu.Màthựcra,Huệ-hậucũngkhơngmặtnàotrơngthấynhàvuanữa,vìhậu
đãngấmngầmcũnglũanhemconcháu,làmchocơnghiệpnhàLýphảiđổnhào.
Mộthơm,Huệ-tơngđirachơichợCửa-Đơngvớibộyphụccủamộtvịthuyền-sư.Trămhọ
đổxơnhautheoxem,cóngườithươngvuađếnnỗikhócrưngrức.Nghetinấy,Thủ-Độsợlịng
ngườinhớcũthươngxưa,cóthểsinhbiến,bènlạithiênvuavàoởchùaChân-giáonhưtrước.


Chângiáolàtịachùa ởtrongĐại-nội;bềngồi Thủ-Độnóilàrướcvua vềđấychotiệnviệc
thờphụng,kỳthựclàđểgiữgìnđượccẩnthậnhơn.Takhơngnêntráchcáicử-độngấyđốivới
LýHuệ-tơng,cũnglàcáicử-độngkhơngthểtránhkhỏi,cáicử-độngtỏralàngườisángsuốtđã
liệusựmộtcáchchuđáo,biếtphịngngừaviệcbiếntừkhichưanẩymầmlênđược.
Song sự phịng giữ Lý Huệ-tơng dầu đã cẩn thận, mà Thủ-Độ, vẫn chưa n dạ. Trong
thâm-tâmcủaThủ-ĐộnghĩchỉcócáchlàmsaochoơngvuaLýấychếtđi,thìmớitắthẳnđược
cái mầm họa biến bất ngờ. Nhưng biết làm sao để ơng vua cũ triều Lý ấy về chầu giời phật
đượcbâygiờ?Tuymangởtrênmìnhbaonhiêubệnhtật,nhưngmấynămnay,Huệ-tơngvẫn
sốngđượcdaidẳngnhưthường,màhìnhnhưmỗingàylạiđượckhámạnhhơntrước.Thếthì
khơngthểtrơngbệnhtậtnósẽrướcvịHịa-thượngấy,sớmvềcõiTây-phươngcựclạc.
Thủ-Độđãtừngkhithốnghiệntrongđầucáiýnghĩthí-nghịch,nhưngchonhưthếlàđiều
tànnhẫnq,nênlạivộixóanhịaýnghĩấyđi.rồitrongnhữnglúcđemqnđichinhphạtbốn
phương,Thủ-Độlúcnàocũnglongayngáyvềcáimầmvạởkinhthànhtưởngchừngnhưnósẽ
bùng lên lúc nào khơng biết. Vì sự lo xa ấy, Thủ-Độ đã có lúc tắc lưỡi mà nói : « Thà ta phụ

người, còn hơn là người phụ ta ». Một lần về kinh, nhân đi qua cửa chùa Chân giáo, thấy Lý
Huệ-tơngđươngngồixổmtrongsânrổcỏ.Nhâncócảmsúc,Thủ-Độnóimộtcâubâng-quơ:
-Rổcỏthìphảirổchođếntậnrễ.
Huệ-tơng lanh trí, hiểu ngay được tâm-lý của câu nói ấy, liền đứng vùng dậy, phất tay áo
nóirằng:
-Lờinhàngươinói,tađãhiểusuốtrồi.
Thủ-Độcứnlặngmàđi,khơngnóigìcả.
Đếnngàymồng10tháng8nămKiến-trungthứ2(1226),khơnghiểuThủ-Độbụngtínhthế
nào, sai người bầy biện hương hoa ở trong dinh của mình, rồi bảo đi mời Huệ-quang đại-sư
đến.LúcấyHuệ-tơngđươngngồitụngkinhởtrướctịaTam-bảothấycóngườiđếnthưa:
-BạchĐại-sư,quanThái-sưsaichúngtơiđếnphụngthỉnh!
Huệ-tơngquayranhìnsai-nhân,imlặngmộtlátrồinói:
-TrầnThủ-Độđịnhmờitađểlàmgì?Thơitabiếtrồi!Đểtatụngxongquyểnkinhnàyrồi
sẽtựtận,khiếnhắnkhỏivìtamàthắcmắcmãi.
Rồi khi đã đọc tụng hết bản kinh dở, vua đứng dậy đi vào tẩm-phịng, lẩm nhẩm khấn
nguyện:
«Thiênhạcủanhàtađãvềtaymày,vậymàmàycịnnỡgiếtta.Ngàynaytachết,ngày
sauconcháunhàchúngmàycũngsẽnhưthế.»


Khấnxong,vualấymộtdảilụa,ratreomìnhtựảiởcáivườnchùađằngsau.
Nghe được tin ấy, Thủ-Độ chẳng khỏi bùi ngùi thương, nhưng cũng rất mừng là ThượnghồngnhàLýđãtránhchomìnhđượckhỏinhúngtayvàomộtviệcbạc-ác,khỏimangtiếnglàm
việcthínghịch.
VìnghĩlàHuệ-tơngtựýsátthânnênThủ-Độcholàmìnhcóthểtránhđượctaitiếng.Kỳ
thựcthìcáitộithínghịch,sửsáchvàcơngluậnnghìnthu,ngườitavẫncứđổvàođầuThủ-Độ
như thường. Bởi tuy Thủ-Độ chưa nhúng tay làm cái việc đại-ác này, nhưng vì ơng đã có rắp
tâm,đãbiểulộramộtcâunóirổcỏtậnrễ,nênmớiđưaThượng-hồngnhàLýđếncáibước
ấy.ChonêntráchnhiệmvềcáichếtcủaLýHuệ-tơng,ngườitađổvàoơngtấtcả.
Thủ-Độsaicácquanđếnlàmlễkhócviếng,rồiđụcmộtcáicổngởbứctườngthànhphía
13

14

nam để đưa linh cữu ra, đem lên phường Yên-hoa thiêu hóa, rồi tang cốt ở chùa Bảoquangxâylênthànhtháp.NămấyHuệ-tơngmớicó33tuổi.
Huệ-hậubấygiờcịntrẻlắm.CáinhansắccủahậuđãlàmchoLý-Huệ-Tơngphảiđắmmê
ngàytrướcnayvẫnchưasútkémbaonhiêu.TừkhiHuệ-tơngđauyếu,rồilạicắttócđiởchùa,
rải mấy xn thu, hậu tuy có chồng mà khơng khác gì người ở góa. Thủ-Độ thấy thế vẫn băn
khoănthươnghậu,vàcũngthèmmuốncáinhansắcđắmnguyệtngâyhương.KhoảngđờiLý
Trần, có lẽ luân lý nước ta chưa ngăn cấm sự đồng tinh thơng hơn... Có thuyết lại nói vì soi
gương triều Lý đã mất nước vì nạn ngoại thích, cho nên triều Trần chỉ trong hồng tộc thơng
hơn lẫn nhau, để tránh cái họa cũng khá nguy hiểm này. Sau khi Lý-Huệ-tơng mất rồi, Thủ-Độ
bấygiờlạiđươnggóavợ,bènxinvớiTrầnThượng-hồng,giángHuệ-hậuxuốnglàmThiên-cực
cơngchúađểgảchomình.DùsaođinữacáiviệcchiếmlấyHuệ-hậusaukhiLý-Huệ-tơngmất
đichưađượcmấyngày,Thủ-Độbịngườisauchỉnghịeosèocũnglàxứngđáng.


IV.Haiđámgiặckiệthiệt
SAU hai năm giời đem quân đi đánh dẹp, với cái hùng-tài đại lược của quan Thống-quốc
Thái-sưchonhàTrầnlàTrầnThủ-Độ,đãlàmchobaonhiêuđámgiặcphảilầnlượtmàtanrã
dần.NhữngđámgiặclớnnhưởĐại-hồng,ởQuảng-oaiđãtừngcátcứmộtđịaphươngtrong
baonhiêunăm,cũngkhơngthểcưỡnglạivớisựdùngbinhcómưu-lượcvàphươngphápcủa
TrầnThủ-Độ.NướcChiêm-thànhcõiNamcũngđãphảinểsợ,xinvàotiếncống.Tuynhiên,cịn
cóhaiđámgiặckiệthiệt,TrầnThủ-Độchưađánhhạđược,cuộcchinhphạtcứkéodàimãi,bởi
vậy giang sơn nhà Trần, vẫn chưa được thấy cái hiện tượng thanh bình. Các việc thi thiết về
chính-trịcủamộttriềuđạimới,Thủ-Độcũngđãlàmđượcnhiềuviệchaynhưngchỉmớithihành
15

đượctừhữu-ngạnsơngPhú-lương trởvềphíanam,cịntừtảngạnconsơngấytrởlênphía
bắc,nhiềunơichínhlệnhcủatân-triềuchưakhắptớiđược,chínhvìcóhaiđámgiặcmạnh.Hai
đámấylànhữngđámnào?LạivẫnlàĐồnThượngởĐơngvàNguyễnNộnởBắc.

Đồn Thượng là người Hồng-Châu tức là người làng Trung-độ, huyện Gia-lộc, Hải-dương
bây giờ. Nguyên Thượng trước làm quan nhà Lý ; khoảng năm Kiến-gia thứ 2 (1212) đời Lýhuệ-Tơng,trongnướccónhiềugiặccướp,triềuđìnhsaiThượngvềHồng-châumộnhữngdân
binhđiđánhdẹp.Thượngthừadịpấytácoaitácphúc,nhiềungườisợhãikhơngdámnóinăng
gì.Sautộitrạngngàycàngrõthêm,bịcácquanđànhặcrồibịhạngụcđểchờxétxử.Mộthơm
ở trong ngục, Thượng cướp giật được một thanh gươm của người lính canh, đoạn vượt khỏi
ngục,mìnhtrầnnhưnhộngmàchạyxuốngHồng-châu.Xuốngđấy,Thượngtụhọpđồđảng,đắp
thànhxưngvương;triềuđìnhsaiqnđiđánhmãivẫnkhơngtrịnổi.
NguyễnNộnlàngườilộBắc-Giang,tứclàngườilàngPhù-minhhuyệnTiên-duBắc-ninhbây
giờ.TrongnămKiến-giathứ8(1218),Nộnlàmộtkẻcư-sĩởchùalàngPhù-đổng(làngGióng)
thườnghayđếnchùanàygiảngkinhthuyếtkệ.Nhânkhiđàođấtởvườnchùa,NguyễnNộnbắt
đượcmộtítnhữngđồvàngngọc,cấtgiấuđikhơngđemtiếntrình,cókẻcáogiácđếntaitriều
đình, Huệ-tơng sai bắt Nộn bỏ ngục. Bị giam trong ngục chừng nửa năm, Nguyễn Nộn được
TrầnTự-Khánhkêuxinthacho,bắtđitịngqnđánhgiặcđểlấycơngchuộctội,Triều-đìnhy
chuẩn, mùa đơng năm Kiến-gia thứ 9 (1219) sai Nguyễn Nộn đem quân đi đánh giặc mán
Quảng-oai.
Việcđánhgiặcchưalậpnêncơngtrạnggìtậnđếnnămsau(1220)NguyễnNộnđemqn
cấtlẻnvềlàngPhù-đổngđónggiữởđấy:tựxưnglàHồiđạo-Vương,dângbiểuvềkinhxưng
thần,tìnhnguyệnsẽđemqnđánhgiặcgiãđểchuộctộilỗi.ThếlàchẳngnhữngNguyễnNộn
chưavìtriều-đìnhnhàLýdẹpđượcmộtđámgiặcnàocả,màchínhhắnđãlạinổilênthànhmột
đámgiặc,rồiHuệ-tơngsaingườiđưasắc-chỉđếntundụ,khunhắnphảibỏvương-hiệuđi,